Divinarum Institutionum

haec cogitauerunt., et errauerant: excaecauit enim illos stultitia ipsorum et nescierunt sacramenta dei. nonne ita descripsit nefarium illud consilium ab inpiis initum contra deum, ut plane interfuisse uideatur ? atquin a Solomone qui haec cecinit usque ad id tempus quo gesta res est mille ac decem anni fuerunt.

nihil nos adfingimus, nihil addimus: habebant haec qui fecerunt, legebant in quos haec dicta sunt. sed et nunc heredes nominis ac sceleris illorum et habent et damnationem suam prophetarum uoce praedictam cottidianis lectionibus personant nec aliquando in [*](EPITOME 7 s.] c. 40. 5 quod — amplius. ) [*]( illum . ut sciamus reuerentiam illius . et probemus patientiam eius . morte turpissima condempnemus eum erit . enim (s. I. m. 2) respectus ex sermonibus illius . haec cognouerunt et errauerunt . H (add. uersus 18 et alt. i pari. uersus 20 ex \' Vulg.\') sint P contumelias (corr. m. 3) P tormenta V, quod cum habeat Epitome quoque d Cypriani cod. L m. 1 (cf. supra ad pag. 298, 2) mYpi, cf. Archiu. lexicogr. et gramm. lat. V 286; tormentis BRHSP, tormento codd. Cypriani (excepto Ll) \' Vulg:, βασάνῳ (u. 19) LXX ) [*](BRHSPVj 1 et (ante seiamus) BRHSP, ut V, codd. Cypriani,\'Vulg.\', ι̉να ϒvω̃μεv codd. LXX excepto tamen cod. Sinait. m. 1 xaX ει̉δωμεv, sed et Epitome quoque habet et probemus patientiam illius om. Bl (add. B*, sed eius pro illius) P1, add. P1 2 condemus B 3 eum] illum B 4 excaecauit RHSV, ** (ėt er.) excaecauit B, k (exp. m. 2) excauit P, etiam Cypriani cod. L et excaecauit exhibet, unde et fort. recipiendum, quamquam om. etiam Epit., sed fort. casu uel ex \'Vulg.\'; ἀπετύϕλωσε yip LXX stultitia BRSPV, malitia H, sed ex \'Vulg.\', idem Cypriani codd. et Augustin. de civit. dei XVIIc.20 (IIp.248,5), % xaxfa autdiv LXX ipsorum BRSPV cum Cypriani coda. et Augustin. ibid., illorum H, eorum Epit. ex\'Vulg.\' 5 sacramenta BRSPV, Epit., codd. Cypriani, \' Vulg.\\ mysteria H, μυστήρια Oeou (u. 22) LXX ad loco Sapientiae cf. Roenschium pag. 604 discripsit P illum B\' (illut B3, illud alia man. recentiss.) H 6 initium V uideretur R, uideba*tur (n er.) H, om. Y 7 aquin V salomone HS2P2, in utroque a ex o corr. haec add. R1 quod P1, d del. P3 8 ac] et H anni] an S fingimus H, affi\'n\'gimus 82 10 herodes V ac] et B 11 et ante habent] haec et H, om. P uocem H uoce praedictam cottidianis om. V 12 praedicta (~ m. 2) H, praedictam et Pl, et del. Ps )

increpiti ergo a Christo saepe Iudaei exprobrante illis peccata et iniustitiam et a populo paene deserti concitati sunt ad eum necandum: cuius rei audaciam dedit illis humilitas eius.

nam cum legerent cum quanta uirtute et claritate filius dei uenturus esset e caelo, Iesum autem cernerent humilem sordidum informem, non credebant filium dei esse ignorantes duos eius aduentus a prophetis esse praedictos, primum in humilitate carnis obscurum, secundum in fortitudine maiestatis manifestum. de primo Dauid in psalmo LXXI sic ait:

descendet sicut pluuia in uellus, et orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis, donec extollatur luna. sicut enim pluuia si descendat in uellus, animaduerti non potest, quia strepitum non facit, ita Christum in terram sine cuiusquam suspicione uenturum esse dixit, ut iustitiam doceat et pacem. Esaias quoque ita tradidit:

domine, quis credidit auditui nostro et bracchium dei cui reuelatum est? adnuntiauimus coram ipso sicut pueri et sicut radix in terra [*](EPITOME 1-4] c. 40, 4. ) [*](AUCTORES 4 (humilitas). 6 (humilem) cf. c. 22 ss.] cf. Cyprian. pag. 77, 12. 10] Ps. 71, 6 s. 16] Is. 53, 1-6; cf. Cyprian. pag. 77, 13. ) [*](BR(-4)HSPV] 1 increpati S, increpiti V; cf. c. 11, 3; 14, 17 2 sepe a christo V et iniustitiam — deserti om. R 3 iniustitiam ( tia S) BSP Epit. c. 40, 4, iniustitia H, iniustitias V edd. paene (a in ras. ex eodem a m. 3) B 4 a cuius rei statim in eadem pagina ad moyses per quem (p. 344, 8) transilit R 6 de caelo H, ęcelo S inter humilem et sordidum add. quietum P 7 dei om. V 8 in om. HlV 9 in om. V manifesta V 10 de primo aduentu dauid in psalmo LXXII sic ait in inf. mg. add. H2 dauit B descendit BV1 11 inter uellus et et orietur ap. Lact. omissa sunt quae graece sunt haec ϰαὶ ώσεὶ σταγόvες στάζουσαι ἐπὶ tav ϒὴ̃v et om. H eius om. S 12 ad loco Psalmi cf. Boenschium pag. 591 13 nsi1 V2 descendit V1 aniauerti S 14 ritlV P3 Christum om. B in terra BH cuiusquam] ulla V 15 suspitione S doceret H 16 eseias B tradit B, tradidit (exp. m. 2 ?) P dne (e ex s) S 17 bracchium B, brachium cett. dei PV cum codd. Cypriani paene omn., dubitanter recepi, domini BHS cum Cypr. cod. L et Vulg., sed xupfou LXX 18 et C, suspectum, nam idem in Vulg., sed om. codd. Cypriani omnes, ώς ῥἱζα (deest xat) LXX sic**ut (ante radixj, i eras. ut B radeiQi (in ras. ex 4 Zitt., quarum prima i ?) B* )

hic peccata nostra portat et pro nobis dolet, et nos putauimus ipsum esse in dolore et in plaga et in uexatione: ipse autem uulneratus est propter facinora nostra et infirmatus est propter peccata nostra. doctrina pacis nostrae super illum, liuore eius nos sanati sumus. omnes sicut oues errauimus, et deus tradidit illum pro peccatis nostris.

et Sibylla eodem modo:

1. οἰκτρὸς ἄτιμος ἄμορφος, ἐν οἰκτροῖς ἐλπίδα δώσει
.

Sed irae atque inuidiae suae, quam in cordibus suis gerebant intus inclusam, alias causas praeferebant: quod legem dei per Moysen datam solueret, id est quod sabbatis non uacaret operans in salutem hominum, quod circumcisionem uacuefaceret, quod abstinentiam suillae carnis auferret:

in quibus rebus Iudaicae religionis sacramenta consistunt. ob haec itaque cetera pars populi, quae nondum ad Christum secesserat, a sacerdotibus incitabatur ut inpium iudicaret eum, quod legem dei solueret, cum hoc ille non suo iudicio, sed ex dei uoluntate et secundum praedicta faceret prophetarum.

Micheas enim nouam legem datuiri denuntiauit hoc modo: lex de Sion [*](EPITOME ls.]c.40,6harum—legebant. 2s.]c.41,9. 5-13]c.40,7. ) [*](. AUCTORES 5s. 14 (nouam legem)] Cyprian. pag.46,3.9. 14] Mich. 4, 2 s.; cf. Cyprian. pag. 46, 10. ) [*](tamen, cum loco VIII 409 Tva — δώσω optimis codd. HMQV (in detcrioribus δώσει uel δώση) defendatur (nam uersum 1161 τετραπόδωv πτηvω̄v TE XTX., post Castalionem Volkmannus, specim. nouae Sibyll. oracul. editionis, 1854, pag. 10 et 21 e codd. PrAB emendauit), hoc quoque loco retinui; pariter Lactantium infra c. 18, 17 in uersu Sibyll. VIII 293 Tva ϕθιμέvοισι λαλήσει scribere potuisse concedendum est interpretatio lat. eadem in SP haec miserabilis inhonestus informis ut miseris spem praebeat (pre- P), ap. Sedulium haec uilis ignominiosus informis uilibus spem dabit ad loco Sibyll. cf. Struuium, opusc. I 76 ) [*](BHSPV] 1 pro haiic humilitatem (exp. m. 3) B 2 de*testandum (s er.) H ut priuaret eos uita qui iudeos uiuificare aduenerat V 4 irae atque inuidie suae (exp. et corr. m. 3) P 5 inclusa HS, inclausam P alias] malitia S praeferebawt V 6 per moysen] moyse BI, moysi B7 datam] traditam BV recte ? ad datam cf. pag. 344, 4. 8; pag. 345, 9; 347, 7; Cyprian. pag. 46, 3 quod lex prior, quae per Moysen data est, cessatura esset quod] ut H uacaret (pr. a ex o m. 3) P 7 salute 8 circumcisione (~ m. 2) S uacu(e)faceret B 9 iudaeicarae sic H, iudaeicae (exp. m. 1 ?) P, iudeae V constituunt H haec itaque] hanc itaque causam V 10 ad] a HlV christo V accesserat B 11 *ut (a er.) B 1̃ | pium B iudicarent (n 8. I. B3) BH 12 hoc om. V 13 et om. BH miceas B 14 datuiri PV, datumiri (m exp. m.2) B, daturum H, dari S; cf. ad pag.23,4 enuntiauit H, denuntiabit V homo S1, hoWmo S1 lex] quoniam lex Cyprianus secundum LXX syon S, item pag. 344, 3 )

illa enim prior lex quae per Moyseqj data est, non in monte Sion, sed in monte Choreb data est quam Sibylla fore ut a filio dei solueretur ostendit:

1. † ἀλλ᾽ ὅτε δὴ ταῦτα πάντα τελειωθῇ ἅπερ εἶπον,
2. εἰς αὐτὸν τότε πᾶς λύεται νόμος
.

sed et ipse Moyses, per quem sibi datam legem dum pertinaciter tuentur, exciderunt a deo et deum non adgnouerunt, praedixerat fore ut propheta maximus mitteretur a deo, qui sit [*](AUOTORES 6 s.] VIII 299 s. 8-345, 1] cf. Cvprian. 51, 5- 7. ) [*](EXPILATORES 6 s.] Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). ) [*](BR(ab 8) HSPV] 1 domini HSPV cum codd. Cypriani et Vulg., *uplou LXX, dei B ab HS cum codd. Cypriani, ex BPV, Augustin. de ciu. dei XVIII30 (IIp. 296,26), de Vulg. 2 populos om. S reuincet et deteget ex codd. Cypriani recepi, reuincet et (et s. I. B7) deliget (dil- H) BHS, reuincet P, reuincet et religet V; xai ὲξεέλέξει (ὲλέϒξει cod. Alex.) ἒΟvη ὶσχυρά LXX; alterum membrum et deteget uel quae aliae eius formae sunt, quod praeter Cypr. et Lact. nullus testis Italae exhibet, cum Buenemanno glossema uidetur Roenschio pag. 580; locus Michatae isdem fere uerbis legitur ap. Isaiam 2, 2 ss., ubi graeca (u. 4) xat ὲξελέϒξει (ὲλέϒξει) λαὸv πολύv Cyprianus Test. II 18 (pag. 84, 25) interpretatione hac et redarguet populum multum exhibet 4 coreb B, cbore H 5 quam Sibylla — vόμος (7) om. H solueret S 6 t ὰλλ\' — navra] uerba corrupta certe, fort. sic ut dedi (cf. SPY) iam Lactantium scripsisse ex hoc apparet, quod etiam in codd. Sibyll. ὰλλ\' ore xauia (uel ταυ̃τά ye, sic etiam edd.) nivxa exhibentibus turbata sunt; ΑΜΑΤΕΤΑϒΤΑΑΠΑΝΤΑ B, AAA\' 6Te All TAlTAflANTA S, AMOr€ ANTAVTAIIANTA P, AAAOTC ΑΤΧϒΤΑΑΠΑΝΤΑ V, AAA\' (sed in ras. ex AMA) TOTe åe TAITA IIANTA Sedulius; ὰλλ\' ore Sr) Tao1 ἄταvτα Struuius, opusc. I 78, ὰλλ\' OTE ταυ̃τα ἄπαvυα temptaueram (secutus cod. B), sed cum hiatu non legitimo; uerum ostendisse uidetur mihiRtachius, Sibyllistum ὰλλ\' όπόταv δὴ ταυ̃τα scripsisse ex Sibyll. IX (XI) 172; X (XII) 201 probans cf. interpretat. lat. in SP hanc sed cum haec omnia fuerint perfecta TЄΛЄΙΩθΠ(-θS)BS, TЄΛЄΙΩΟΙΙ P, TЄΑΙΟθЄ Sedulius τελεωθῃ̃ ΙΩθΙΙΑ\' & £ p] TЄAIIЄP V AUCP P 7 in S recte omnia; elCATAON TOICmeAe- TCNOMOC B, ЄIC ΑϒΤΟΝΤΟΤЄΠΑ CΑϒCЄTAINOMOC P, ICΑϒΤΟΝΤϒ AIIAC- ΑϒЄTAINOMOC V, IC ArrON TITIACA . ϒЄTAI///NOMOC Sedulius interpretatio lat. eadem in S et P, alia ap. Sedulium 8 a moyses denuo incipit R, cf. pag. 341, 4 moses S legem datam H rdum B3 pertinacilter (alt. i aut addidit aut renouautt m. 3) B 9 w H7 cognouerunt S 10 mitteretur HP, mittatur BRSV, uix recte, cf. c. 14,1.15; 15,29; 17, 4; 18, 3. 21; 26, 4. 6. 7. 21; VII18 5 )

in Deuteronomio ita scriptum reliquit: et dixit dominus ad me: prophetam excitabo eis de fratribus eorum sicut te et dabo uerbum meum in os eius, et loquetur ad eos ea quae praecepero ei. et quisque non audierit ea quae loquetur propheta ille in nomine meo, ego uindicabo in eum.

denuntiauit scilicet deus per ipsum legiferum quod filium suum id est uiuam praesentemque legem missurus esset et illam ueterem per mortalem datam soluturus, ut denuo per eum qui esset aeternus, legem sanciret aeternam.

item de circumcisione soluenda Esaias ita prophetauit: haec dicit dominus uiris Iuda et qui inhabitant in Hierusalem: renouate inter uos nouitatem et ne seminaueritis in [*](AUCTORES 1] Deuteron. 18, 17-19; cf. Cyprian. pag. 51, 8. 8 -10] cf. ad pag. 343, 5 s. 14. § 8-18] cf. Cyprian. pag. 45, 7 circumcisio prima carnalis ... et secunda spiritalis .. 11 Esaias] scil. Ieremias 4, 3 s.; ef. Cyprian. pag. 45, 9. ) [*](BRHSPVj 1 hominem Bx, corr. B3 perfe**rat (ce er.) V deuteronomium H, deuteronomiu Sl, -mio (~ del.) S7 2 inter ad me et prophetam Lact. quae graece sunt opOw; πάvτα ο̐σα ὲλάλησαv πρὸς ai cum Cypriano omittit 4 os C, nisi quod ore corr. B3, recte ? ore etiam codd. Cypriani et Vulg., tv τῳ̃ στόματι (u. 18) LXX 5 cepero R quisque (quisq: HP, quisq; V) BRHPV cum codd. Cypriani (excepto M7), quisquis S edd. ea om. codd. Cypriani 6 loquitur B 7 in eum om. codd. Cypriani, ὲϒὼ ἐϰο̄ιϰήσω ie auiou (u. 19) LXX ad loco Deuteron. cf. Roenschium pag. 534 denuntiat V scilicet] igitur B, autem scilicet R deus scilicet H 8 uiuum Bx, corr. B3 presentemqui Pl, -que curro P3 9 per mortalem RSV, per moysen BP, mortalem per moysen H soluturu Cx m. 2) B rut\' B3, et IIP 10 aeternum (ante legem) V aeternum (ante item) H item de circumcisione tollenda aeseias ita profetauit in mg. add. B3 11 circumcisione* soluenda* (utroque loco m er.) V eseias Rl (alt. e in a corr. R1) P; fort. Hieremias ex Cypriano corrigendum ita om. H, item P prophauit R 12 uiris HSP cum codd. Cypriani, τοι̃ς ὰvδράσιv LXX, uiri BRV, fort. ex uersu 4 Ierem. uiri Iuda Vulg. et qui BH cum codd. Cypriani, xai τοι̃ς ϰατοιϰου̃σιv LXX, qui RSPV inhabitant BRllIP cum codd. Cypriani, inhabitatis corr. B2, inhabitabant S, habitant V in hierusalem BRP cum Cypriani cod. L ante ras. (in eras.), hierusalem HSV cum cett. Cypriani et Vulg., \'Ιερουσαλήμ LXX, uerba desunt hoc in uersu 3 Ieremiae in cod. Alex., sed in uersu 4 h \'Ιερουσαλήμ exhibet 13 nouitatem] nol Rl, nolualia R2 (secundum. nouale Vulg.) ne] non P )

in nouissimis diebus circumcidet deus cor tuum ad dominum deum tuum amandum. item Iesus Naue successor eius: et dixit dominus ad Iesum: fac tibi cultellos petrinos nimis acutos et sede et circumcide secundo filios Israhel.

secundam circumcisionem futuram esse dixit non carnis, sicut fuit prima, qua etiamnunc Iudaei utuntur, sed cordis ac spiritus, quam tradidit Christus, qui uerus Iesus fuit.

non enim propheta sic ait \'et dixit dominus ad me\\ sed \'ad Iesum\', ut ostenderet quod non de se loqueretur, sed de Christo, ad quem tum deus loquebatur.

Christi enim [*](AUCTORES 3] Deuteron. 30,6; cf. Cyprian. pag. 45,14. 5] los. 5,2; cf. Cyprian. pag. 45, 16. ) [*](BRHSPVJ 1 deo] domino (fort. additum ex Vulg. contra Cyprianum et LXX) deo H 2 inter uestri et ne exeat Lact. quae graece sunt ᾰvδρες \'Ιούο̃α ϰαὶ ot ϰατοιϰου̃vτες (1v cod. Alex.) \'Ιερουσαλήμ cum Cypriano omisit sicuti R sicutigis P sicut ignis ira mea codd. Cypriani, w; Ttup o Ουμός μου LXX post ignis s. I. et exurat add. B3, quod fort. casu in archetypo intercidit, exhibent codd. Cypriani, xal έϰϰαυθήσεται LXX 3 ad loco Ierem. cf. Roenschium pag. 565 moasesi) H1, moses S ipse om. HP, sed cf. ad c. 12, 8 Esaias ipse in nouissimis diebus Lact. cum Cypriano et aliis testibus Italae (cf. Sabaterium 1382), nihil simile hoc loco neque in textu hebraico neque in LXX neque in Vulg., cf. Roenschium pay. 535, adiciendum tamen uidetur simili in sententia Is. 2, 2 esse eadem illa uerba ev ται̃ς ὲσχάταις ἡμέραις LXX, in nouissimis diebus Yulg., pariter Act. Apost. 2, 17, similia Deuter. 4, 30 Èx\' ἐσχάτῳ twv ἡμερω̃v LXX, in uouissimo tempore Vulg. 4 tuum om. SPV contra codd. Cypriani LXX Vulg. inter cor tuum et ad dominum ap. Cyprian. secundum LXX et cor seminis tui, quae uerba, cum etiam tuum post cor in SPV desit, haud scio an cum illo tuum (in BRH fort. ex Vulg. restitutum) in archetypo codicum nostrorum interciderint 5 tuum om. codd. Cypriani contra LXX et Vulg. amandatum V ad loco Deuteron. cf. Roenschium pag. 535 ///Iesus V nauue (u exp. et del. m. 1) B successor (s in ras. ex n) V 7 sede et] sedens H secundom ex secundum P3 8 istrahel B, israel S, isrt PV ad loco Iosuae cf. Roenschium pag. 536 9 qua] qug Sl, quą S2 10 quam] que V i tradidit] t (i. e. tibij S ue***rus (ntu er.) H fuit ilis V 11 siS (~ er.) S et om. S 12 iesun R de se non R de] ad H 13 de om. H tum B, tunc cett. deus om. R loquebatur] sio loquebatur B )