Divinarum Institutionum

sed si ceteri omnes praeter ipsos stulti fuerunt, ne illi quidem sapientes, quia nemo sapiens esse uere iudicio stultorum potest.

adeo ab iis afuit sapientia, ut ne postea quidem increscente doctrina et multis magnisque ingeniis in id ipsum semper intentis potuerit perfici ac ueritas conprehendi. nam post illorum septem sapientium gloriam incredibile est, quanto studio inquirendae ueritatis Graecia omnis exarserit.

ac primum nomen ipsum sapientiae adrogans putauerunt seque non sapientes, sed studiosos sapientiae uocauerunt. quo facto et illos qui temere sapientium sibi nomen asciue- rant, erroris stultitiaeque damnarunt et se quoque ipsos igno- .

rantiae, quam quidem non diffitebantur. nam ubicumque rerum natura ingeniis eorum quasi manus opposuerat, ne rationem possent aliquam reddere, testificari solebant nihil scire se, nihil cernere. unde multo sapientiores inueniuntur qui se 20 [*](B(G)RHSPV] 1 eet (i. e. esset, Red t add. m. 2) S, esse V esset inuenta] inueniretur P semtem V 2 ac] aut H 3 in calamitosum desinit codicis G pag. 72 (41), sequitur pag. 73 (178) ter scripto, in qua nihil agnosci poterat 4 in quo H 5 hominis H iure potest B 0 iuri S dici (alt. i ras. ex al. litt.) V 6 hominisi (corr. m. 3) P omnes] homines H 7 ne illi quidem sapientes om. H quia nemo sapiens in spatio relicto add. V1 8 his BHSP wfuit B1 sapientia (apien in ras. ex tulti m. 3) B 9 ne om. P increstente V 10 in id ipsum] in ipsam R, id in ipsum H, et id ipsum V potuerit RS, filosofia non\' (s. I. m. 3) potuerit B, non potuit H, non potuerit PV ex perfici part. in ras. percipi corr. B3 ac (fled del. m. 1) ueritas et compraehendi P ueritas ac edd. 12 quanto] qu*a nos (i er.) H, quantum P1 (corr. PS1) V gratia V 13 nomen om. V ipsu* S. sapientiae] sapiens B 14 sapientes] sapientis Rl (in -es corr. R1) V 15 asciuerunt B, adsciuerunt H, asiuerunt (sic corr. m. 2) S 16 stultitiaequae ParV damnauerunt B 17 quidam (a in ras. ex e) B3 diffidebantur H, diffitebantur (e ex a m. 2) S 18 naturam H opposuissent (isse in ras. ex erat) B2, adposuerat H, opposuerat (pr. o ex a m. 2) S nec BR 19 aliquam possent BSP reddetra 82 sci*re V 20 multo. S )

Quare si neque illi fuere sapientes qui sunt appellati neque posteriores qui non dubitauerunt insipientiam confiteri, quid superest nisi ut alibi sit quaerenda sapientia, quia non est ubi quaerebatur inuenta?

quid autem putemus fuisse causae cur tot ingeniis totque temporibus summo studio ac labore quaesita non reperiretur, nisi quod eam philosophi extra fines suos quaesierunt?

qui quoniam peragratis et exploratis omnibus nusquam ullam sapientiam conprehenderunt et alicubi esse illam necesse est, apparet ibi potissimum esse quaerendam ubi stultitiae titulus apparet: cuius uelamento deus, ne arcanum sui diuini operis in propatulo esset, thensaurum sapientiae ac ueritatis abscondit.

unde equidem soleo mirari, quod cum Pythagoras et postea Plato amore indagandae ueritatis incensi ad Aegyptios et Magos et Persas usque penetrassent, ut earum gentium ritus et sacra cognoscerent — suspicabantur enim sapientiam in religione uersari —, ad Iudaeos tantum non accesserint, penes quos tunc solos erat et quo facilius ire potuissent.

sed auersos esse arbitror diuina prouidentia, ne scire possent ueritatem, quia nondum fas erat alienigenis hominibus religionem dei ueri iustitiamque notescere. statuerat enim deus adpropinquante ultimo tempore ducem magnum caelitus mittere, qui eam perfido ingratoque populo ablatam. [*](EPITOME 6-10] c.35,5. 22-278,1] cf. c. 38, 5 ut alium - congregaret. ) [*](B(G)RHSPV] 1 insipientes esse addidi; cf. insipientiam confiteri c.2,1 uiderunt] uidere cum edd. quibusd. Heumannus qui om. S 2 crediderunt H hinc fere incepit codicis G pag. 74 (177) ter scripta, in qua nihil agnosci poterat 7 cur om. R ac] et HSP 9 quaesiuerunt H 10 illam HV1 aliubi (sic) illam necesse est Y 12 stultitia H post cuius add. sub m. recentiss. P deus ne om. H ne* (c ? er.) S, nec, aeri c del. P, de Y 13 sui] summi sui B diuini sui S In1 B3 esse H thensaurum H, tensaurum B, thesaurum BSY, thensaurum (exp. m. 3j P 14 ero\'quidein sic B3, quidem S 15 inuestigandae H accensi R 16 et ante Magos] ac R 17 ritus et om. Y suspicantur P1 (corr. P3) V 19 paenes (ae ex e) B3 scire ex ire H2 20 scire om. P\', sed s. I. post ueritatem add. cognoscere P3 21 qua H, quia (q add. m. 3) P 22 ueri dei H \'in\'notescere P3 24 perfido (o in ras. ex 2 litt. m. 2) H, part. ras. ex permitto ? V )

Deorum cultus, ut in primo libro docui, non habet sapientiam, non modo quia diuinum animal, hominem, terrenis fragilibusque substernit, sed quia nihil ibi disseritur quod pro- Sciat ad mores excolendos uitamque formandam; nec habet inquisitionem aliquam ueritatis, sed tantummodo ritum colendi, qui non officio mentis, sed ministerio corporis constat.

et ideo non est illa uera religio iudicanda, quia nullis iustitiae uirtutisque praeceptis erudit efficitque meliores. ita philosophia quia religionem id est summam pietatem non habet, non est uera sapientia.

nam si diuinitas, quae gubernat hunc mundum, incredibili beneficentia genus hominum sustentat et quasi paterna indulgentia fouet, uult profecto gratiam sibi referri et honorem dari, nec constare homini ratio pietatis potest, si caelestibus beneficiis extiterit ingratus, quod non est utique sapientis.

quoniam igitur ut dixi philosophia et religio deorum diiuncta sunt longeque discreta, siquidem alii sunt professores sapientiae, per quos utique ad deos non aditur, alii religiones antistites, per quos sapere non discitur, apparet nec illam esse ueram sapientiam nec hanc religionem.

idcirco nec philosophia potuit ueritatem conprehendere nec religio deorum rationem sui, qua caret, reddere.

ubi autem sapientia cum religione [*](EPITOME 13—17] c. 36, 3. 18-279, 14] c. 36, 4 s. ) [*](BRHSPVJ 1 exteris edd. coit! c. 2, 5 (alienigenis hominibus); IV 11, 2; Epit. 38, 5; adde \'Cyprian.\'\' III138,10 Hartel; ceteris (uel caet-) G adgredior H 2 sapientia H religio\'ne\' P3 cohereret H 4 priore SPY 6 fragilibus H subternit H quia nihil — ueritatis sed (8) om. S disserit B proiiciatrurl B3 7 cole,n,dos P uitam P 9 restat H et om. H 10 religio uera HS 12 quia] quae H religionem] ueram religiouem B 13 si del. P1 diuiujjtas V 14 incredibili*** (bus er.) R beneficientia (sed alt. i s. I. B2) BHV honiiuu ex humanu R sustinuit BI, part. ras. corr. B3 15 uult] ut H gratia H 17 institerit H ingratus (tus ex tis m. 2) R utique (1 ras. ex u) B sapienti P 18 diiuncta BRl, disiuncta R2HSPV 20 additur P, a*ditur (d er.) V antestites HV 21 ueram esse H essa/I V )

ubi ergo sapientia cum religione coniungitur? ibi scilicet ubi deus colitur unus, ubi uita et actus omnis ad unum caput et ad unam summam refertur, denique idem sunt doctores sapientiae qui et dei sacerdotes.

nec tamen moueat quemquam quia et saepe factum est et fieri potest, ut philosophus aliquis deorum suscipiat sacerdotium: quod cum fit, non tamen coniungitur philosophia cum religione, sed et philosophia inter sacra cessabit, et religio, quando philosophia tractabitur.

illa enim religio muta est, non tantum quia mutorum est, sed quia ritus eius in manu et in digitis est, non in corde aut in lingua, sicut nostra, quae uera est.

idcirco et in sapientia religio et in religione sapientia est. ergo non potest segregari, quia sapere nihil aliut est nisi deum uerum iustis ac piis cultibus honorare.

multorum autem deorum cultum non esse secundum naturam etiam hoc argumento colligi et conprehendi potest: omnem deum qui ab homine colitur necesse est inter sollemnes ritus et precationes patrem nuncupari, non tantum honoris gratia, uerum etiam rationis, quod et antiquior est homine et quod uitam salutem uictum [*](EPITOME § 7. 11. 13-23] cf. c. 2,2. 14-17] c. 36,1 (et quidem — dicendum est). 5. ) [*](BRHSPV] 2 sapere debemus id est scire in spatio relicto add. V2 idest ex idem S*, item 3 3 in om. B colere (alt. e ex i m. 2) V re] et re H actum P 4 quod] qui B scimus R ibi (pr. i ex u) S sapienti\'a\' P3 5 ibi om. B, eras. S an uitae actus ? cf. VI 12, 3; III 19, 9; V 9, 23 6 ad (ante nnam) om. B 7 (ubi) deuique Heumannus 8 et (ante saepe) om. SP 9 ut filosofus in spatio relicto add. V2 deorum om. P suscitat V sacerdotum H] V 10 fit] uiuit S philofia P 11 cessauit S 12 tractatur H est ex et P 13 serdl P3 manu\'s\' (s m. 2) digitis R, manu et digitis H 14 ntfn1 P3 in (ante lingua) om. B nostrae Hartelius 15 rreligio et in1 P3 religio — segregarij religio sapientia est ergo et in religione non potest segregari R 16 potesit 1\' 17 uerum deum R 18 cultus P edd. esset V 19 potest — colitur necesse] potest deum necesse est R co1 praehendi B omnem deum] omne euim H qui] quod H, quia (exp. m. 3) P 21 gratia] causa B uerum etiam om. P, rsed ef P3 22 et quod V homine. (m er.) B uictum\'q.\' B3 )