Divinarum Institutionum

itaque et Iuppiter a precantibus pater uocatur et Saturnus et Ianus et Liber et ceteri deinceps: quod Lucilius in deorum concilio inridet:

1. ut
2. nemo sit nostrum, quin aut pater optimus diuum
3. aut Neptunus pater, Liber, Saturnus pater, Mars,
4. Ianus, Quirinus pater siet ac dicatur ad unum.

quodsi natura non patitur ut sint unius hominis multi patres — ex uno enim procreatur —, ergo etiam deos multos colere contra naturam est contraque pietatem.

unus igitur colendus est, qui potest uere pater nominari: idem etiam dominus sit necesse est, quia sicut potest indulgere, ita etiam cohercere.

pater ideo appellandus est, quia nobis multa et magna largitur, dominus ideo, quia castigandi ac puniendi habet maximam potestatem. dominum uero eundem esse qui sit pater etiam iuris ciuilis ratio demonstrat. quis enim poterit filios educare, nisi habeat in eos domini potestatem?

nec inmerito pater familias dicitur, licet tantum filios habeat: uidelicet nomen patris conplectitur etiam seruos, quia \'familias\' sequitur, et nomen familiae conplectitur etiam filios, quia \'pater\' antecedit. [*](AUCTORES 4 ss.] lib. I frg. IX. ) [*](BRHSPVJ 1 et om. H, ut S iuppitur V a om. R 2 et om. H saturTius1 P3, saturnis V post liber hoc ex 6 s. saturnus pater mars ianus quirinus pater H 3 lucillius H co,n,cilio V1 4 ut V, idem in fine uersiis scr. Marxius, stud. Lttcil. pag. 54, uti BRSP, utine H; uti (nunc) in fine uersus scr. Baehrensius (frg. 8); uemo ut sit initium insequ. uersus facit LMuellerus 5 siet B V, quod ex 7 sumptum esse existimo 6 aut] atque V ueptullus] neminus P pater om. Bl, add. B3, pater**** H Liber om., saturnus — quirinus pater hic om., sed post liber 2 intrusit H pater om. B 7 siet B, si et RSP, et H, sic et V ac] hoc ac R, hoc H, hac S ad unum om. P 8 patietur B 9 o\'r\'go V etiam] et B 10 unius V colendum V 11 pater nominarij pominari sic V 12 qui B sio (~m. 2 ?) S coherccre BS, coercere rell. 14 dominus] dm H ac] et H 15 uero om. H 16 deinonstrat ratio BSac filios possit B, filios poterat V 18 tanti // ex tantum B habet H 19 etiam et H seruos — conplectitur (20) om. P conplectitur etiam om. B familias] familiae R, familia V familias - filios quia om. H 20 filius BV )

denique et filius manu emittitur tamquam seruus et seruus liberatus patroni nomen accipit tamquam filius. quodsi propterea pater familias nominatur, ut appareat eum duplici potestate praeditum, quia et indulgere debet, quia pater est, et cohercere, quia dominus, ergo idem seruus est qui et filius, idem dominus qui et pater.

sicut igitur naturae necessitate non potest esse nisi unus pater, ita nec dominus nisi unus. quid enim faciet seruus, si multi domini diuersa imperauerint?

-ergo contra rationem contraque naturam sunt religiones multorum deorum, siquidem nec patres multi possunt esse nec domini, deos autem et patres et dominos nuncupari necesse est.

teneri ergo ueritas non potest ubi homo idem multis patribus dominisque subiectus est, ubi animus in multa dispersus huc atque illuc diuagatur,

nec habere ullam firmitatem religio potest, quando certo et stabili domicilio caret.

cultus igitur deorum ueri esse non possunt, eodem modo quo matrimonium dici non potest ubi mulier una multos uiros habet, sed haec aut meretrix aut adultera nominabitur: a qua enim pudor castitas fides abest, uirtute careat necesse est.

sic et religio deorum iupudica est et incesta, quia fide caret, quia honos ille instabilis et incertus caput atque originem non habet. [*](BBHSPV) 1 tinde1 P2 2 mittitur RH 3 a patrono P accepit V 4 quidsi BI, corr. B3, quod id H 5 dupplici V et om. S indutgere S2* quia] ut P, qua V 6 est om. P cohercere BS, coepere BI, capere R2, coercere HPV quia] ut P, qua V ergo idem seruus est qui et filius (om. idem) dominus qui (Otn. et) pater s. I. add. B3 7 eidem Rl, etidem R2 9 domini* (s er.) S, dormini\' Pif 10 inperaueriut B, imp- cett. 11 de*orum (e er.) V nec om. P patves V2 12 possent B esse possunt H nec del. et & s. I. add. P3 13 nuncupar(i) B ergo] ergo uero S 15 post atque uerba subiectus est. Ubi animus repetit V diuulgatur B, uagatur R, diuigatur F1 16 habetrej P2, potest*** (ati ? er.) P cert,o, S2 et om. V 17 possent Vac 18 idem V 19 wut (ante meretrix) S2 aut adultera aut meretrix P 20 a* (t er.) B pudor (r ras. ex s) V 21 incesta] incerta est V 22 careat (exp. m. 1 h uel 2) B caret quia] caret dum multis seruit quia RS bonus (h m. 3, u ex o m. 1, sic) B et om. H incestus S )

Quibus rebus apparet quam inter se coniuncta sint sapientia et religio. sapientia spectat ad filios, quae exigit amorem, religio ad seruos, quae exigit timorem. nam sicut illi patrem diligere debent et honorare, sic hi dominum colere ac uereri.

deus autem, qui unus est, quoniam utramque personam sustinet et patris et domini, et amare eum debemus, quia filii sumus, et timere, quia serui. non potest igitur nec religio a sapientia separari nec sapientia a religione secerni, quia idem deus est qui et intellegi debet, quod est sapientiae, et honorari, quod est religionis.

sed sapientia praecedit, religio sequitur, quia prius est deum scire, consequens colere. ita in duobus nominibus una uis est, quamuis diuersa esse uideantur: alterum enim positum est in sensu, alterum in actu; sed tamen similia sunt duobus riuis ex uno fonte manantibus.

fons autem sapientiae et religionis deus est, a quo hi duo riui si aberrauerint, arescant necesse est: quem qui nesciunt, nec sapientes esse possunt nec religiosi.

sic fit ut et philosophi et qui deos colunt similes sint aut filiis abdicatis aut seruis fugitiuis, quia neque illi patrem quaerunt neque hi dominum. et sicut abdicati hereditatem patris non adsecuntur et fugitiui inpunitatem, ita neque philosophi inmortalitatem accipient, quae est regni caelestis hereditas, id est summum bonum, quod illi maxime quaerunt, neque cultores deorum poenam sempiternae mortis effugient, quae est animaduersio ueri domini aduersus [*](EPITOME c. 4] cf. c. 2, 2. 1-17] c. 36, 1. 2 s. 5. ) [*](BRHSPV] 1 se ex sit 82 sit H 2 rsapientia1 Rl expectat B (ad) B quae] quia H amorem — exigit om. SI, in mg. hoc amorem. cultus uero ad seruos qui exigit S5 religio] sapientiae religio R 3 quae] quia H 4 hi] et hi H, hi* (i er.) P ac] et H uereri] uenerari HP 6 et (ante patris) om. V et (ante amare) om. V eundem H filii1 B3 7 a s. l. B, om. II 9 sapientia HV 11 ita] ita ut V 12 uidetur H 13 sensuiii (exp. m. 3) B, sensu* (m er.) P actu* (m er.) P 14 riuos V et ex H <et) sapientiae Heumannus 15 hii B, hii (exp. m. 2 ?) P riui (ui in ras. ex 3 litt. m. 2) H 17 et (post ut) om. RP 19 hii (exp. m. 3) P, hi ex in V2 et] sed H 20 adsequitur Hl, adsequuntur (ass- S) H2SP impunitate H 21 philosophi neque S quae] **quae (ne er.) B, qute (ae ex a m. 3) P 22 ille V 23 sempiternae om. P 24 effugiunt P1, corr. P3 animaaduersio B ueri om. B )

deum uero esse patrem eundemque dominum utrique ignorauerunt, tam cultores deorum quam ipsi sapientiae professores, quia aut nihil omnino colendum putauerunt aut religiones falsas adprobauerunt aut, etiamsi uim potestatemque summi dei intellexerunt, ut Plato, qui ait unum esse fabricatorem mundi deum, et Marcus Tullius, qui fatetur hominem praeclara quadam condicione a supremo deo esse generatum, tamen ei debitum cultum tamquam summo patri non reddiderunt, quod erat consequens ac necessarium.

deos autem neque patres neque dominos esse posse non tantum multitudo, ut supra ostendi, sed etiam ratio declarat, quia neque fictum esse a diis hominem traditur neque deos ipsos antecedere originem hominis inuenitur,

siquidem fuisse in terra homines ante quam Vulcanus et Liber et Apollo et ipse Iuppiter nascerentur apparet; sed neque Saturno fictio hominis neque Caelo patri eius adsignari solet.