De Ira Dei

nec tantum mares, sed et feminas. quod cum uetustissimi Graeciae scriptores, quos illi theologos nuncupant, tum etiam Romani Graecos secuti et imitati docent : quorum praecipue Euhemerus ac noster Ennius, qui eorum omnium natales coniugia progenies imperia res gestas obitus

sepulera demonstrant, et secutus eos Tullius tertio De natura deorum libro dissoluit publicas religiones, sed tamen ueram, quam ignorabat, nec ipse nec alius quisquam potuit inducere.

adeo et ipse testatus est falsum quidem apparere, ueritatem tamen latere. utinam inquit tam facile uera inuenire possem quam falsa conuincere! quod quidem non dissimulanter ut Academicus, sed uere atque ex animi sententia proclamauit, quia ueritas humanis sensibus erui numquam potest: quod adsequi ualuit humana prouidentia, id adsecutus [*](AVCTORES 4 s.] cf. Verg. Aen. VI 663. 7 theologos] cf. Cic. de nat. deor. III 21. 53. 8-11] ibid. I 42. 119. 15 s.] ibid. I 32, 91. ) [*](BPJ 1 persuasioue ed. Paris. 1513, Heumannus, persuasioque Petnu Francius, cf. tamen Inst. II 1. 1 (deorum) cultus.. consensus hominum stulta persuasione suscepit iiJ edd., hi B, hi* (i er.) P #om*nes (h et i er.) P 2 et add. B3 3 quia P genere Bl, corr. fort. ead. m. 4 iubcnt:a m. 1, inuental. corr. m. 2 et. iterum m. 3. B 5 inmortalitatem lil, inmortalitatis B5 consecutus Bl, corr. B3 6 feminas] P, feminas plures B 7 theologi Bl, corr. B3 9 praecipui—demonstrant. et (11) Heumannus eurhemerus B2 ac] PB3, aut Bl 10 obitus (us in er. a et litt. inc. m. 3) B 11 sepulcral B3, simulacra Blp; cf. Inst. V 19, 15; Epit. 13, 2; Cic. de nat. deor. I 42, 119 mortes et sepulturae demonstrat (n s. l. m. 2, del. m. 3) B 12 uerarnT B3 15 latere (at in er. ed ? m. 3) B utinS (\' m. 2) B 16 possim codd. Cic. falsaip (m exp. et del. m. 2) P conuinccrem (m exp. et del. m. 2) P 17 achademicus B animi* (s er.) B, animis (s del. m. 2) P 18 proclamabit Bl, corr. B2 19 ualuit] codd. rec., uoluit P, potuit Ii )

unus est igitur princeps et origo rerum deus, sicut Plato in Timaeo et sensit et docuit: cuius maiestatem tantam esse declarat, ut nec mente conprehendi nec lingua exprimi possit.

idem testatur Hermes, quem Cicero ait in numero deorum apud Aegyptios haberi, eum scilicet qui ob uirtutem multarumque artium scientiam Termaximus nominatus est, et erat non modo Platone, uerum etiam Pythagora septemque illis sapientibus longe antiquior.

apud Xenophontem Socrates disputans ait formam dei non oportere conquiri, et Plato in Legum libris, quid omnino sit deus. non esse quaerendum, quia nec inueniri possit nec enarrari.

Pythagoras quoque unum deum conStetur dicens incorporalem esse mentem quae per omnem rerum naturam diffusa et intenta uitalem sensum cunctis animantibus tribuat. Antisthenes autem in Physico unum esse naturalem deum dixit, quamuis gentes et urbes suos habeant populares deos.

eadem fere Aristoteles cum suis Peripate io ticis et Zeno cum suis Stoicis. longum est enim singulorum [*](AVCTORES 4—6] Plat. Tim. p. 28 C (cf. Uic. ibid. I 12, 30. Minnc. Fel. 19. 14). 6-9] Cic. ibid. m 22, 56. 11 s.J Xenoph. Memor. IV 8,13 (cf. Cic. ibid. I, 12, 31; Minuc. Fel. 19,13). 12—14J Plat. Legg. VII 821 A (cf. Cic. ibid. I 12, 80). 14—17J Cic. ibid. I 11, 27 (cf. Minnc. Fel. 19, 6). 17-19] Cic. ibid. I 18, 82. ) [*](EXPILATORES 8 s. qui ob uirtutem—nominatus est] Isidor. orig. VIII 11. 49. ) [*](BP] 1 alt. est om. P commentitium B 2 subniitfm1 B* 4 timeo (k m. 2) P, timea B1, timeo B3 5 ruf B1 8 Termaximus] BP, Trismegistus id est Tennazimus Isidor. orig. VIII 11, 49, recte? 9 est om. P pythagoram (m del. m. 3) B 10 ret1 septem B* antiquior] P, antiquior fuit B 11 nosfonteih (m exp. m. 1 ?) Bl, eorr. B1 post ait in spatio qui add. B*, postea er. formajnj B* dej B3 12 om n ino B2 15 quam Bl, corr. B3 16 anima libus P1, animanltibus (t part. ras. ex 1) P3 17 antistenes B disico Bl, tisico B1, fisico B3, fysico P 19 ea.dem (n ? er.) B aristo te les B3 peripateticis et zenon cum suis ita inf. marg. add. B3 ) [*]( XXVII Lact. 2. ) [*]( 7 )

sed tamen summum deum cum et philosophi et poetae et ipsi denique qui deos colunt saepe fateantur, de cultu tamen et honoribus eius nemo umquam requisiuit, nemo disseruit, ea scilicet persuasione qua semper beneficum incorruptumque credentes nec irasci eum cuiquam nec ullo cultu indigere arbitrantur. adeo religio esse non potest ubi metus nullus est.

Nunc, quoniam respondimus inpiae quorundam detestabilique prudentiae uel potius amentiae, redeamus ad propositum.

diximus religione sublata nec sapientiam teneri posse nec iustitiam, sapientiam, quia diuinitatis intellectus quo differimus a beluis in homine solo reperiatur, iustitiam, quia nisi cupiditates nostras deus qui falli non potest coercuerit, scelerate inpieque uiuemus.

spectari ergo actus nostros a deo non modo ad utilitatem communis uitae attinet, sed etiam ad ueritatem, quia religione iustitiaque detractis uel ad stultitiam pecudum amissa ratione deuoluimur uel ad bestiarum inmanitatem, immo uero amplius, siquidem bestiae sui generis animalibus parcunt.

quid erit homine truculentius, quid inmitius, si dempto metu superiore uim legum aut fallere potuerit aut contemnere ?

timor igitur dei solus est qui custodit hominum inter se societatem, per quem uita [*](11 diximus] c. 8, 7. ) [*](BPJ 1 qui om. B 2 regereT B3 3 cum] PB3, quem Bl 5 requisibit Bt, corr. B3 6 benefic»um (i er.) B 7 Lcuijquam B3 9 estaubique Bl, d e te stabilique B* 10 imprudentiae codd. rec., edd. 1 I sapientia P teneri-sapientia (sic) part. s. I. part. in marg. add. B*, teneri posse nec iustitiam P; sapientiam Buenemannus 12 quia om. P post intellectus s. I. add. est B* 13 differrimur sic (r exp. m. 2) P repperire JB1, corr. B3 14 cupiditatis P1 15 actotl P1 nosrtros\'\' B* 16 post modo 8. I. add. quae B3 17 religionem (m del. m. 3) B iustitiamque (m del. m. 3) B detracta. (s er.) P 19 uestiarum Bt. corr. B2 20 sui. (s er.) B generi»s (bu er.) B 21 de superiore codd. rec., probat Buenemannits (cf. Cypriom. p. 12, 8. 359, 3), superioris Heumannus 23 homi//num ex hommium (sic) ut uÅd. P2 rse* B2 uita* (m er.) B )

Si consideret aliquis uniuersam mundi administrationem, intelleget profecto quam uera sit sententia Stoicorum, qui aiunt nostra causa mundum esse constructum. omnia enim quibus constat quaeque generat ex se mundus, ad utilitatem hominis adcommodata sunt.

homo igni utitur ad usum calefaciendi et luminis et molliendorum ciborum ferrique fabricandi, utitur fontibus ad potus et ad lauacra, fluminibus ad agros inrigandos terminandasque regiones, utitur terra ad percipiendam fructuum uarietatem, planis ad segetem, collibus ad conserenda uineta, montibus ad usum arborum atque lignorum, utitur mari non solum ad commercia et copias ex longinquis regionibus ferendas, uerum etiam ad ubertatem omnis generis piscium.

quod si his elementis utitur to quibus est proximus, non est dubium quin et caelo, quoniam et caelestium rerum officia ad fertilitatem terrae ex qua [*](AVCTORES 8 s.] cf. Cic. de nat. deor. II 61, 154; Epit. 24 (29), Õ. § 2-7] cf. ibid. I 60, 151 s. 39, 98 ss. ) [*](BPJ 1 his B 2 hominum Bx, corr. B3 post sit expers locus 98, 23— 99, 2 societatem-quod ire (sic) sit repetitus a m. 1, nisi quod recte 98, 23 uita, 99, 1 is, 2 homini scriptum est, locum uncis inclusit m. 2, B 5 rursus P superiorLa., B3 7 uniuersi rm. 2) P 8 intellegit BI, corr. B3 9 nostri (i ex a) B3 11 hominis] P, solius hominis B, sed cf. § 25 propter hominem 12 molliendorum] Lengletius, mol.endorum (i er.) B, mouendorum P, coquendorum codd. rec., edd.; cf. Cic. de nat. deor. 160, 151 ad mitigandum cibum 13 ac (ante potus) Bl, corr. B* 14 terminandosque Bx 15 percipiendft r add. Bs P11) BP frugum P, sed cf. Cic. de imp. Pomp. 6, 14 uarietate fructuum uarietaterm\' B3 planis ad segetem om. P 18 longiquis B reugionibus (li er.) B perferendas B 19 ueritatem Bx, uarietatem Bx 20 et (t in er. c ? m. 2) B qffi (i. e. quoniam) ex qfi (i. e. quando) P2 21 ref B* ) [*]( 7* )

sol inrequietis cursibus et spatiis inaequabilibus orbes annuos conficit et aut oriens diem promit ad laborem aut occidens noctem superducit ad requiem, et tum abscessu longius ad meridiem tum accessu propius ad septentrionem hiemis et aestatis uicissitudines facit, ut et hibernis umoribus ac pruinis in ubertatem terra pinguescat et aestiuis caloribus uel herbidae fruges maturitate durentur uel quae sunt in umidis, incocta et feruefacta mitescant.

luna quoque nocturni temporis gubernatrix amissi ac recepti luminis uicibus menstrua spatia moderatur et caecas tenebris horrentibus noctes fulgore suae claritatis inlustrat, ut aestiua itinera et expeditiones et opera sine labore ac molestia confici possint, siquidem

1. nocte leues melius stipulae, nocte arida prata
2. tondentur
.

astra etiam cetera uel ortu uel occasu suo certis stationibus opportunitates temporum subministrant. sed et nauigiis, quominus errabundo cursu per inmensum uagentur, regimen praebent, cum ea rite gubernator obseruans ad portum destinati litoris peruehatur.