De Ira Dei

quid ergo est? utique deus cum inchoaret hoc opus mundi, quo nihil potest esse nec dispositius ad ordinem nec aptius ad utilitatem nec ornatius ad pulchritudinem nec maius ad molem, quae fieri ab homine non poterant fecit ipse, in quibus etiam hominem ipsum: cui particulam de sua sapientia dedit et instruxit eum ratione quanta<m) fragilitas terrena capiebat, ut ipse sibi efficeret quae ad usus suos essent necessaria.

si uero in huius mundi ut ita dixerim re publica nulla prouidentia est quae regat, nullus deus qui administret, nec omnino sensus ullus in hac rerum natura pollet, unde igitur mens humana tam sollers, tam intellegens orta esse credetur?

si enim corpus hominis ex humo fictum est, unde homo nomen accepit, animus ergo, qui sapit, qui rector est corporis, cui membra obsecuntur tamquam regi et imperatori, qui nec aspici nec conprehendi potest, non potuit in hominem nisi a sapiente natura peruenire.

sed sicut omne corpus mens et animus gubernat, ita et mundum deus. nec enim ueri simile est ut minora et humilia regimen habeant, maiora et summa non habeant.

denique Marcus Cicero in Tusculanis et in Consolatione animorum inquit nulla in terris [*](AVCTOBES 22 ss.] Cic. Tusc. I 27, 66 (Consol. frg. 13). EXPILÂTORES 14 s.] cf. Isidor. orig. XI 1, 4; de diff. rer- XVII 47 (cf. ad Inst. II 10, 3). ) [*](BPJ 1 exLperientur. sic B3 nam] P, quam in ras. B3, sed\' distinctionem add. m. 2, m fort. a m. 1 scriptum, a m. 2 in aliam litt. mutatum, a m. 3 restitutum est; ante m a m. 1 scriptum erat cna uel ona uel ena natura. (m er.) B 3 quo* (d er.) B 4 «aptius (c er.) B 5 ornat i us P2, ordinatius B 6 etiam om. B 7 particula B 8 instruclit J31, corr. B3 quantam scripsi, quanta BP, quantum codd. rec., edd. 9 esseVt B3 11 quae] B3P, quam Bl 12 sensum B pollern\'t Bl 13 intellgens P 15 alt. qui om. P 16 obsequntur B 17 in] B, ad P 18 a sapiente natura] codd. rec., edd., ad sapientem natura (\' er.), B ad sapiente ( m. 2) natura P 19 mundus Bl, corr. (mundũ) ead. m. ? 20 et om. P 22 rin\'1 PJ consolatione (s. I. v er.) P )

his enim in naturis nihil est quod uim memoriae mentis cogitationis habeat, quod et praeterita teneat et futura prouideat et conplecti possit praesentia: quae sola diuina sunt; nec enim inuenietur umquam unde ad hominem uenire possint nisi a deo.

eiceptis igitur duobus tribusue calumniatoribus uanis cum constet diuina prouidentia mundum regi, sicut et factus est, nec sit quisquam qui Diagorae Theodorique sententiam uel Leucippi inane commentum uel Democriti Epicurique leuitatem praeferre audeat auctoritati uel illorum septem priorum qui appellati sunt sapientes uel Pythagorae uel Socratis uel Platonis ceterorumque summorum philosophorum qui esse prouidentiam iudicauerunt, falsa igitur est et illa sententia qua putant terroris ac metus gratia religionem a sapientibus institutam, quo se homines inperiti a peccatis abstinerent.

quod si uerum sit, derisi ergo ab antiquis sapientibus sumus. quod si fallendi nostri atque adeo totius generis humani causa commenti sunt religionem, sapientes igitur non fuerunt, quia in sapientem non cadit mendacium.

sed fuerint sapientes: quae tanta felicitas mentiendi, ut non [*](BPJ 1 origo inueniri] P codd. Cic., inueniri origo B enim est codd. Cic. 2 ad ut uid. Bl, aurtf B3 3 aut om. P h umidum B2, humidum P 4 flauile B1, fleuile B3 in naturis] codd. Cic., innatum B, naturis P 5 "esf P2; inest codd. Cic. 6 quod] B codd. Cic., quo P tenant Bl, tenrena«t B2 praeuideat (ae ex o) B1 8 enim om. codd. Cic. inuenietur] codd. Cic., inueniuntur BP 11 teocritique B 12 sententia B lre"*ucippi B rin\'ane (in s. I. m. 3, s. I. a er., quod add. m. 1 uel 2) B democritiu (et er.) epicuriqu«e (a er.) B 13 auctoritatem Bl, corr. B3 14 sunt appellati P Pythagoraephilosophorum] pythagorę (t m. 2) uel socratis uel platonis ceterorum philosoforum P, pythagorumque summorum philosophorum Bl, rae uel Bocratie uel platonis cetero in inf. Margo add. B3 17 rtnerroris B, erroris P 19 ergo derisi P 20 quord\'si B 21 causa. (m ? er.) B sapientis Bl, corr. B3 )

est igitur diuina prouidentia, ut senserunt hi omnes quos nominaui: cuius ui ac potestate omnia quae uidemus et facta sunt et reguntur.

nec enim tanta rerum magnitudo, tanta dispositio, tanta in conseruandis ordinibus temporibusque constantia aut olim potuit sine prouido artifice oriri aut constare tot saeculis sine incola potenti aut in perpetuum gubernari sine perito ac sentiente rectore: quod ratio ipsa declarat.

quidquid est enim quod habet rationem, ratione sit ortum necesse est. ratio autem sentientis sapientisque naturae est, sapiens uero sentiensque natura nihil aliud potest esse quam deus. mundus autem quoniam rationem habet qua et regitur et constat, ergo a deo factus est.

quod si est conditor rectorque mundi deus, recte igitur ac uere religio constituta est: auctori enim rerum parentique communi honos ueneratioque debetur.

Quoniam constitit de prouidentia, sequitur ut doceamus utrumne multorum deorum esse credenda sit an potius unius.

satis, ut opinor, ostendimus in nostris Institutionibus [*]( 20 Instit.] I 3 ss. ) [*](BP] 1 modo add. B3 indictos Bl, corr. B3 socraten P 2 et ępythagoram (e exp. m. 2) P ariatotelen P 3 deluderern""t B3 4 *ut (a er.) P hi,. (i er.) P homines P uia (a exp. m. 2) P 5 Tacta B3 6 dei dispositio B in in er. ntl. ? B3 7 conserendi s B1 ordinLibuSj B3 temporib: quae (a exp. m. 2) P constantiamaut B1, per constantiahant B2 olim-saeculis] demumpotuitsinealtero quiduxsitlici (per s. l. et ci ex ce m. 3) oriaut (ri s. l. m. 3, q m. 1) consta retot (ot ex et m. 3) saeculis B 8 constaret P saeculiV PJ 9 incola (s ? s. I. er.) B potentia B sentiSte B1, s ci en***te B3 10 rectore* (m er.) B enim Ps 11 ratione-necesse est in marg. P2 12 ..sapientisque (et er.) B, sapientis quae (a ezp. m. 2) P naturae -sentiensque om. P 13 natura. (m er.) nihil ulliut m. 1, aliutm. 3 B 14 quoniam] P, qui eå (-m. 3) B rationS (-m. 3) B 15 quod si B3 rectorque\' B3 17 honos (v S. I. er.) P ueneratio quae (a exp. m. 2) P 19 utrumLne multojrum Plf deorum om. P 20 ostendimus (mus add. m. 2) P, docuimus B )

deus igitur unus est, in quo uis et potestas consummata nec minui potest nec augeri. si autem multi sint, dum habent singuli potestatis aliquid ac numinis, summa ipsa decrescit nec poterunt singuli habere totum quod est commune cum pluribus: uni cuique tantum deerit, quantum ceteri possidebunt.

non possunt igitur in hoc mundo multi esse rectores nec in una domo multi domini nec in naui una multi gubernatores nec in armento aut grege duces multi nec in uno examine multi reges, sed ne in caelo quidem multi soles esse poterunt, sicut nec animae plures in uno corpore: adeo in unitatem natura uniuersa consentit. quod si mundum

1. spiritus intus alit to tam que infusa per artus
2. mens agitat molem et magno se corpore miscet,

omnem igitur diuinam potestatem necesse est in uno esse cuius nutu et imperio regantur omnia, et ideo tantus est, ut ab homine non possit aut uerbis enarrari aut sensibus aestimari.

/ unde igitur ad homines opinio multorum deorum [*](AVCTORBS § 4] cf. Minuc. Fel. 18, 7. 9—11] ad Cic. de re p. L, XXXVIIII dubitanter referebat Maius (ed. 1822 p. 101 adn. 2). 16 s.] Verg. Aen. VI 726 s. 21-23] cf. Minuc. Fel. 18, 8. ) [*](BPJ 2 plurimis (sic) B deminui-minuitur] B, diminuitur P 6 potestates P1 7 poterunt] P (sed pottjer, exp. u m. 2) codd. rec., poterint B 8 plurimus Bu deerit (i part. ras. ex a ? m. 2) P 11 grege* (s er.) B armentorum grege Heumannus, sed cf. Epit. 2, 4 in armento; Minuc. Fel. 18, 7 dux unus in gregibus, in armentis rector unus 13 potuef P 14 unitate P, sed cf. Inst. 1 18, 16. V 7, 3. 13, 2 16 intus add. B3 19 omne. (m er.) B una. (m er.) B mente (\' er.) B 22 pr. aut om. B 23 ad (d part. ras. ex b ? m. 2) P )