De Ira Dei

his enim in naturis nihil est quod uim memoriae mentis cogitationis habeat, quod et praeterita teneat et futura prouideat et conplecti possit praesentia: quae sola diuina sunt; nec enim inuenietur umquam unde ad hominem uenire possint nisi a deo.

eiceptis igitur duobus tribusue calumniatoribus uanis cum constet diuina prouidentia mundum regi, sicut et factus est, nec sit quisquam qui Diagorae Theodorique sententiam uel Leucippi inane commentum uel Democriti Epicurique leuitatem praeferre audeat auctoritati uel illorum septem priorum qui appellati sunt sapientes uel Pythagorae uel Socratis uel Platonis ceterorumque summorum philosophorum qui esse prouidentiam iudicauerunt, falsa igitur est et illa sententia qua putant terroris ac metus gratia religionem a sapientibus institutam, quo se homines inperiti a peccatis abstinerent.

quod si uerum sit, derisi ergo ab antiquis sapientibus sumus. quod si fallendi nostri atque adeo totius generis humani causa commenti sunt religionem, sapientes igitur non fuerunt, quia in sapientem non cadit mendacium.

sed fuerint sapientes: quae tanta felicitas mentiendi, ut non [*](BPJ 1 origo inueniri] P codd. Cic., inueniri origo B enim est codd. Cic. 2 ad ut uid. Bl, aurtf B3 3 aut om. P h umidum B2, humidum P 4 flauile B1, fleuile B3 in naturis] codd. Cic., innatum B, naturis P 5 "esf P2; inest codd. Cic. 6 quod] B codd. Cic., quo P tenant Bl, tenrena«t B2 praeuideat (ae ex o) B1 8 enim om. codd. Cic. inuenietur] codd. Cic., inueniuntur BP 11 teocritique B 12 sententia B lre"*ucippi B rin\'ane (in s. I. m. 3, s. I. a er., quod add. m. 1 uel 2) B democritiu (et er.) epicuriqu«e (a er.) B 13 auctoritatem Bl, corr. B3 14 sunt appellati P Pythagoraephilosophorum] pythagorę (t m. 2) uel socratis uel platonis ceterorum philosoforum P, pythagorumque summorum philosophorum Bl, rae uel Bocratie uel platonis cetero in inf. Margo add. B3 17 rtnerroris B, erroris P 19 ergo derisi P 20 quord\'si B 21 causa. (m ? er.) B sapientis Bl, corr. B3 )

est igitur diuina prouidentia, ut senserunt hi omnes quos nominaui: cuius ui ac potestate omnia quae uidemus et facta sunt et reguntur.

nec enim tanta rerum magnitudo, tanta dispositio, tanta in conseruandis ordinibus temporibusque constantia aut olim potuit sine prouido artifice oriri aut constare tot saeculis sine incola potenti aut in perpetuum gubernari sine perito ac sentiente rectore: quod ratio ipsa declarat.

quidquid est enim quod habet rationem, ratione sit ortum necesse est. ratio autem sentientis sapientisque naturae est, sapiens uero sentiensque natura nihil aliud potest esse quam deus. mundus autem quoniam rationem habet qua et regitur et constat, ergo a deo factus est.

quod si est conditor rectorque mundi deus, recte igitur ac uere religio constituta est: auctori enim rerum parentique communi honos ueneratioque debetur.

Quoniam constitit de prouidentia, sequitur ut doceamus utrumne multorum deorum esse credenda sit an potius unius.

satis, ut opinor, ostendimus in nostris Institutionibus [*]( 20 Instit.] I 3 ss. ) [*](BP] 1 modo add. B3 indictos Bl, corr. B3 socraten P 2 et ępythagoram (e exp. m. 2) P ariatotelen P 3 deluderern""t B3 4 *ut (a er.) P hi,. (i er.) P homines P uia (a exp. m. 2) P 5 Tacta B3 6 dei dispositio B in in er. ntl. ? B3 7 conserendi s B1 ordinLibuSj B3 temporib: quae (a exp. m. 2) P constantiamaut B1, per constantiahant B2 olim-saeculis] demumpotuitsinealtero quiduxsitlici (per s. l. et ci ex ce m. 3) oriaut (ri s. l. m. 3, q m. 1) consta retot (ot ex et m. 3) saeculis B 8 constaret P saeculiV PJ 9 incola (s ? s. I. er.) B potentia B sentiSte B1, s ci en***te B3 10 rectore* (m er.) B enim Ps 11 ratione-necesse est in marg. P2 12 ..sapientisque (et er.) B, sapientis quae (a ezp. m. 2) P naturae -sentiensque om. P 13 natura. (m er.) nihil ulliut m. 1, aliutm. 3 B 14 quoniam] P, qui eå (-m. 3) B rationS (-m. 3) B 15 quod si B3 rectorque\' B3 17 honos (v S. I. er.) P ueneratio quae (a exp. m. 2) P 19 utrumLne multojrum Plf deorum om. P 20 ostendimus (mus add. m. 2) P, docuimus B )

deus igitur unus est, in quo uis et potestas consummata nec minui potest nec augeri. si autem multi sint, dum habent singuli potestatis aliquid ac numinis, summa ipsa decrescit nec poterunt singuli habere totum quod est commune cum pluribus: uni cuique tantum deerit, quantum ceteri possidebunt.

non possunt igitur in hoc mundo multi esse rectores nec in una domo multi domini nec in naui una multi gubernatores nec in armento aut grege duces multi nec in uno examine multi reges, sed ne in caelo quidem multi soles esse poterunt, sicut nec animae plures in uno corpore: adeo in unitatem natura uniuersa consentit. quod si mundum