De consolatione philosophiae
Boethius
Boethius. Theological Tractates. The Consolation of Philosophy. Stewart, Hugh Fraser and Rand, Edward Kennard, editors. Cambridge, MA, London: William Heinemann Ltd., Harvard University Press, 1918.
Tum ego: Scis, inquam, ipsa minimum nobis ambitionem mortalium rerum fuisse dominatam. Sed materiam gerendis rebus optauimus quo ne uirtus tacita consenesceret. Et illa: Atqui hoc unum est quod praestantes quidem natura mentes sed nondum ad extremam manum uirtutum perfectione perductas allicere possit, gloriae scilicet cupido et optimorum in rem publicam fama meritorum; quae quam sit exilis et totius uacua ponderis, sic considera. Omnem terrae ambitum, sicuti astrologicis demonstrationibus accepisti, ad caeli spatium puncti constat obtinere rationem, id est ut, si ad caelestis globi magnitudinem conferatur, nihil spatii prorsus habere iudicetur. Huius igitur tam exiguae in mundo regionis quarta fere portio est, sicut Ptolomaeo probante didicisti, quae nobis cognitis animantibus incolatur Huic quartae, si quantum maria paludesque premunt quantumque siti uasta regio distenditur cogitatione subtraxeris, uix angustissima inhabitandi hominibus area relinquetur. In hoc igitur minimo puncti quodam puncto circumsaepti atque conclusi de
- Quicumque solam mente praecipiti petit
- Summumque credit gloriam,
- Late patentes aetheris cernat plagas
- Artumque terrarum situm.
- Breuem replere non ualentis ambitum
- Pudebit aucti nominis.
- Quid o superbi colla mortali iugo
- Frustra, leuare gestiunt?
- Licet remotos fama per populos means
- Diffusa linguas explicet
- Et magna titulis fulgeat claris domus,
- Mors spernit altam gloriam,
- Inuoluit humile pariter et celsum caput
- Aequatque summis infima.
- Vbi nunc fidelis ossa Fabricii manent,
- Quid Brutus aut rigidus Cato?
- Signat superstes fama tenuis pauculis
- Inane nomen litteris.
- Sed quod decora nouimus uocabula,
- Num scire consumptos datur?
- Iacetis ergo prorsus ignorabiles
- Nec fama notos efficit.
- Quod si putatis longius uitam trahi
- Mortalis aura nominis,
- Cum sera uobis rapiet hoc etiam dies,
- Iam uos secunda mors manet.
Sed ne me inexorabile contra fortunam gerere bellum putes, est aliquando eum de hominibus illa, fallax illa nihil, bene mereatur, tum scilicet cum se aperit, cum frontem detegit moresque profitetur Nondum forte quid loquar intellegis. Mirum est quod dicere gestio, coque sententiam uerbis explicare uix queo. Etenim plus hominibus reor aduersam quam prosperam prodesse fortunam. Illa enim semper specie felicitatis cum uidetur blanda, mentitur; haec semper uera est, cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit, illa mendacium specie bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis absoluit. Itaque illam uideas uentosam, fluentem suique semper ignaram, hanc sobriam succinctamque et ipsius aduersitatis exercitatione prudentem. Postremo felix a uero bono deuios blanditiis trahit, aduersa plerumque ad uera bona reduces unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas quod amicorum tibi fidelium mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit, haec tibi certos sodalium uultus ambiguosque secreuit, discedens suos abstulit, tuos reliquit? Quanti hoc integer, ut uidebaris tibi
- Quod mundus stabili fide
- Concordes uariat uices,
- Quod pugnantia semina
- Foedus perpetuum tenent,
- Quod Phoebus roseum diem
- Curru prouehit aureo,
- Vt quas duxerit Hesperos
- Phoebe noctibus imperet,
- Vt fluctus auidum mare
- Certo fine coerceat,
- Ne terris liceat uagis
- Latos tendere terminos.
- Hanc rerum seriem ligat
- Terras ac pelagus regens
- Et caelo imperitans amor.
- Hic si frena remiserit,
- Quidquid nunc amat inuicem
- Bellum continuo geret
- Et quam nunc socia fide
- Pulchris motibus incitant,
- Certent soluere machinam.
- Hic sancto populos quoque
- Iunctos foedere continet,
- Hic et coniugii sacrum
- Castis nectit amoribus,
- Hic fidis etiam sua
- Dictat iura sodalibus.
- O felix hominum genus,
- Si uestros animos amor
- Quo caelum regitur regat.
IAM cantum illa finiuerat, cum me audiendi auidum stupentemque arrectis adnue auribus carminis mulcedo defixerat. Itaque paulo post: O inquam, summum lassorum solamen animorum quam tu me uel sententiarum pondere uel canendi etiam iucunditate refouisti! Adeo ut iam me post haec inparem fortunae ictibus esse non arbitrer. Itaque remedia quae paulo acriora esse dicebas, non modo non per-horresco, sed audiendi auidus uehementer efflagito. Tum illa Sensi, inquit, cum uerba nostra tacitus attentusque rapiebas, eumque tuae mentis habitum uel exspectaui uel, quod est uerius, ipsa perfeci. Talia sunt quippe quae restant, ut degustata quidem mordeant, interius autem recepta dulcescant. Sed
- Qui serere ingenuum uolet agrum,
- Liberat arua prius fruticibus,
- Falce rubos filicemque resecat,
- Vt noua fruge grauis Ceres eat.
- Dulcior est apium mage labor,
- Si malus ora prius sapor edat.
- Gratius astra nitent ubi Notus
- Desinit imbriferos dare sonos.
- Lucifer ut tenebras pepulerit
- Pulchra dies roseos agit equos.
- Tu quoque falsa tuens bona prius
- Incipe colla iugo retrahere.
- Vera dehinc animum subierint.
Tum defixo paululum uisu et uelut in augustam
Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet, diuerso quidem calle procedit, sed ad unum tamen beatitudinis finem nititur peruenire. Id autem est bonum quo quis adepto nihil ulterius desiderare queat. Quod quidem est omnium summum bonorum cunctaque intra se bona continens, cui si quid aforet summum esse non posset, quoniam relinqueretur extrinsecus quod posset optari. Liquet igitur esse beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum. Hunc, uti diximus, diuerso tramite mortales omnes conantur adipisci. Est enim mentibus hominum ueri boni naturaliter inserta cupiditas, sed ad falsa deuius error abducit. Quorum quidem alii summum bonum esse nihilo indigere credentes ut diuitiis affluant elaborant; alii uero bonum quod sit dignissimum ueneratione iudicantes adeptis honoribus reuerendi ciuibus suis esse nituntur. Sunt qui summum bonum in summa potentia esse constituat; hi uel regnare ipsi uolunt uel regnantibus adhaerere conantur. At quibus optimum quiddam claritas uidetur, hi uel belli uel pacis artibus gloriosum nomen propagare festinant. Plurimi uero boni fructum gaudio laetitiaque metiuntur; zahi felicissimum putant uoluptate diffluere. Sunt etiam qui horum fines causasque alterutro permutent, ut qui diuitias ob potentiam uoluptatesque desiderant uel qui potentiam seu pecuniae causa seu proferendi nominis appetunt. In his igitur ceterisque talibus humanorum actuum uotorumque uersatur intentio, ueluti nobilitas fauorque popularis quae uidentur quandam claritudinem comparare, uxor ac liberi quae iucunditatis gratia
Habes igitur ante oculos propositam fere formam felicitatis humanae—opes, honores, potentiam, gloriam, uoluptates. Quae quidem sola considerans Epicurus consequenter sibi summum bonum uoluptatem esse constituit, quod cetera omnia iucunditatem animo uideantur afferre. Sed ad hominum studia reuertor, quorum animus etsi caligante memoria tamen bonum suum repetit, sed uelut ebrius domum quo tramite reuertatur ignorat. Num enim uidentur errare hi qui nihilo indigere nituntur? Atqui non est aliud quod aeque perficere beatitudinem possit quam copiosus bonorum omnium status nec alieni egens sed sibi ipse sufficiens. Num uero labuntur hi qui quod sit optimum, id etiam reuerentiae cultu dignissimum putent? Minime. Neque enim uile quiddam contemnendumque est quod adipisci omnium fere mortalium laborat intentio. An in bonis non est numeranda potentia? Quid igitur? Num imbecillum ac sine uiribus aestimandum est, quod omnibus rebus constat esse praestantius? An claritudo nihili pendenda est? Sed sequestrari nequit quin omne quod excellentissimum sit id etiam uideatur esse clarissimum. Nam non esse anxiam tristemque
- Quantas rerum flectat habenas
- Natura potens, quibus inmensum
- Legibus orbem prouida seruet
- Stringatque ligans inresoluto
- Singula nexu, placet arguto
- Fidibus lentis promere cantu.
- Quamuis Poeni pulchra leones
- Vincula gestent manibusque datas
- Cantent escas metuantque trucem
- Soliti uerbera, ferre magistrum.
- Si cruor horrida tinxerit ora,
- Resides olim redeunt animi
- Fremituque graui meminere sui;
- Laxant nodis colla solutis
- Primusque lacer dente cruento
- Domitor rabidas imbuit iras.
- Quae canit altis garrula ramis
- Ales caueae clauditur antro;
p.234- Huic licet inlita pocula melle
- Largasque dapes dulci studio
- Ludens hominum cura ministret,
- Si tamen arto saliens texto
- Nemorum gratas uiderit umbras,
- Sparsas pedibus proterit escas,
- Siluas tantum maesta requirit,
- Siluas dulci uoce susurrat.
- Validis quondam uiribus acta
- Pronum flectit uirga cacumen;
- Hanc si curuans dextra remisit,
- Recto spectat uertice caelum.
- Cadit Hesperias Phoebus in undas,
- Sed secreto tramite rursus
- Currum solitos uertit ad ortus.
- Repetunt proprios quaeque recursus
- Redituque suo singula gaudent
- Nec manet ulli traditus ordo
- Nisi quod fini iunxerit ortum
- Stabilemque sui fecerit orbem.
Vos quoque, o terrena animalia, tenui licet imagine uestrum tamen principium somniatis uerumque illum beatitudinis finem licet minime perspicaci qualicumque tamen cogitatione prospicitis eoque uos et ad uerum bonum naturalis ducit intentio et ab eodem multiplex error abducit. Considera namque an per ea quibus se homines adepturos beatitudinem putant ad destinatum finem ualeant peruenire. Si enim uel pecuniae uel honores ceteraque tale quid afferunt
- Quamuis fluente diues auri gurgite
- Non expleturas cogat auarus opes
- Oneretque bacis colla rubri litoris
- Ruraque centeno scindat opima boue,
- Nec cura mordax deseret superstitem,
- Defunctumque leues non comitantur opes.
Sed dignitates honorabilem reuerendumque cui prouenerint reddunt. Num uis ea est magistratibus ut utentium mentibus uirtutes inserant uitia de-
In quo illud est animaduertendum magis. Nam si eo abiectior est quo magis a pluribus quisque contemnitur, cum reuerendos facere nequeat quos pluribus ostentat, despectiores potius improbos dignitas facit. Verum non impune; reddunt namque improbi parem dignitatibus uicem quas sua contagione commaculant. Atque ut agnoscas ueram illam reuerentiam per has umbratiles dignitates non posse confingere, si qui multiplici consulatu functus in barbaras nationes forte deuenerit, uenerandumne barbaris honor faciet? Atqui si hoc naturale munus dignitatibus foret, ab officio suo quoquo gentium nullo modo cessarent, sicut ignis ubique terrarum numquam tamen calere desistit, sed quoniam id eis non propria
Sed hoc apud exteras nationes. Inter eos uero apud quos ortae sunt 3 num perpetuo perdurant? Atqui praetura magna olim potestas nunc inane nomen et senatorii census grauis sarcina; si quis populi quondam curasset annonam, magnus habebatur, nunc ea praefectura quid abiectius? Vt enim paulo ante diximus, quod nihil habet proprii decoris, opinione utentium nunc splendorem accipit nunc amittit. Si igitur reuerendos facere nequeunt dignitates, si ultro improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere desinunt, si gentium aestimatione uilescunt, quid est quod in se expetendae pulchritudinis habeant, nedum aliis praestent?
- Quamuis se Tyrio superbus ostro
- Comeret et niueis lapillis,
- Inuisus tamen omnibus uigebat
- Luxuriae Nero saeuientis.
- Sed quondam dabat improbus uerendis
- Patribus indecores curules.
- Quis illos igitur putet beatos
- Quos miseri tribuunt honores?
An uero regna regumque familiaritas efficere potentem ualet? Quidni, quando eorum felicitas perpetuo perdurat? Atqui plena est exemplorum
- Qui se uolet esse potentem
- Animos domet ille feroces
- Nec uicta libidine colla
- Foedis submittat habenis.
- Etenim licet Indica longe
- Tellus tua iura tremescat
- Et seruiat ultima Thyle,
- Tamen atras pellere curas
- Miserasque fugare querelas
- Non nosse potentia non est.