De Utilitate Credendi

Omnis igitur scriptura, quae testamentum uetus uocatur, diligenter eam nosse cupientibus quadrifariam traditur: secundum historiam, secundum aetiologiam, secundum analogiam, [*]( Bt 10 tenere uobiscum SMPpVbm sit 8. I. m. 1 S 11 presamo Ch pmo 1' hanc Ch 13 et propter] et quoniam propter b P (quoniam s. I. tn. 2) 16 sępe rogo (rogo s. I. m. 2) P 18 adueraando (d m. 2 del.) P quem Ch a 19 conatur V 20 ineffabilem Ch ineffabile// (m ras.) P 21 quidam P xne bonum animae Sm 23 nong$P figo Ch 24 si (ante uerit.) om. Ch 27 quadrifariaPVMpb secumdtlp 28 historia (~ add. m. 2) S aetiologiam] thy ethimologift M m etymologift b aethymologift SPp V &///mo/logift Ch1 )

secundum allegoriam. ne me ineptum putes graecis nominibus utentem. primum quia sic accepi nec tibi hoc aliter audeo intimare quam accepi. deinde tu quoque animaduertis non esse harum rerum apud nos usitata nomina: quae si fabricassem interpretando, essem profecto ineptior; si autem circumloquerer, minus essem in disserendo expeditus. id tantum oro credas, quoquo modo errem, nihil a me inflato ac tumido fieri. secundum historiam ergo traditur, cum docetur, quid scriptum aut quid gestum sit; quid non gestum, sed tantummodo scriptum quasi gestum sit. secundum aetiologiam, cum ostenditur, quid qua de causa uel factum uel dictum sit. secundum analogiam, cum demonstratur non sibi aduersari duo testamenta, uetus et nouum. secundum allegoriam, cum docetur non ad litteram esse accipienda quaedam, quae scripta sunt, sed figurate intellegenda. ,

His omnibus modis dominus noster Iesus Christus et apostoli usi sunt. nam de historia illud sumptum est, cum obiectum esset, quod die sabbati discipuli eius spicas euulsissent. non legistis, inquit, quod fecit Dauid, cum esuriret, et qui cum eo erant; quomodo intrauit indomum dei et panes propositionis manducauit, quos non licebat ei manducare neque eis, qui cum eo erant, nisi solis sacerdotibus. ad aetiologiam uero illud pertinet, quod cum Christus prohibuisset uxorem abici nisi fornicationis causa relatumque esset ab interrogantibus Moysen libello dato repudii permisisse licentiam, hoc, inquit, Moyses fecit propter duritiam cordis uestri. hic enim causa reddita est, cur illud a Moyse pro tempore bene permissum sit, ut hoc, quod [*]( 19 Matth. 12, 3 sq. 26 Matth. 19, 8 ) [*]( 2 sic] sit Ch 3 animaduersis Ch animaduerteris p 7 quoquo] quo Ch erram Ch inflatu V 10 (et 23) ethymologia Ch ęthimo- logiA Mm aahimologia S Pp 19 legis Ch 20 quomodo-eis (inf. ro text. m. 1 adscr.) p 21 ppositionis (ro add. et es in is mut. m. 2) P -f e 24 xpof Ch abici nisi] auicinis Ch 26 moyse$S1 27 quur P (sic ubique) quur (sic ubtgue) p 28 sit] est V )

Christus praecipiebat, alia iam tempora demonstrare uideretur. horum autem temporum uices atque ordinem mira quadam diuinae prouidentiae dispositione digestum atque conpositum longum est explanare.

Iam porro analogiam, qua utriusque testamenti congruentia perspicitur, quid ego dicam usos fuisse omnes, quorum auctoritati illi cedunt? cum secum ipsi considerare possunt, quam multa soleant dicere inmissa esse scripturis diuinis a nescio quibus corruptoribus ueritatis. quae uox mihi semper quidem, etiam cum eos audirem, inualidissima uisa est; nec mihi soli, sed etiam tibi - nam bene memini — et nobis omnibus, qui paulo maiorem diligentiam in iudicando habere conabamur quam turba credentium. nunc uero posteaquam mihi sunt exposita et enodata multa, quae me maxime mouebant, ea scilicet, in quibus illorum plerumque se iactat et quo securius sine aduersario, eo effusius exultat oratio, nihil mihi uidetur ab eis inpudentius dici uel, ut mitius loquar, incuriosius et inbecillius quam scripturas diuinas esse corruptas, cum id nullis in tam recenti memoria extantibus exemplaribus possint conuincere. si enim dicerent eas sibi penitus accipiendas non putasse, quod ab his essent conscriptae, quos uerum scripsisse non arbitrarentur, esset utcumque tergiuersatio eorum rectior uel error humanior. hoc enim de illo libro fecerunt, qui Actus apostolorum' inscribitur. quod eorum consilium cum mecum ipse pertracto, nequeo satis mirari. non enim sapientiam hominum in hac re, sed cor mediocre desidero. tanta enim liber iste habet, quae similia sint his, quae accipiunt, ut magnae stultitiae mihi uideatur non et hunc accipere et, si quid ibi eos offendit, falsum atque inmissum dicere. aut si talis oratio [*]( 0 1 alio iam tempore S m1 alio m iam tempore V 5 analogia b 6perspicitur]psncHCkususCks7nmPconsideraripI 6 perspicitur] psncit Ch usus Ch S 7 con P considerari P1 possint P S M m p b 8 immisa Ch 9 quae] aquae Ch quidgmP 10 audiretCh 11 et nobis] nobisque SM Vm nobis b 13 uero om. V bn 14 moneant eas Ch 16 aduersarios Ch 17 his V 19 extantis S extantis M 28 rectior] tectior SM Pp m b 27 in his Ch )

inpudens est, sicuti est, cur in Pauli epistulis, cur in quattuor euangelii libris ea ualere aliquid putant, in quibus haud scio an multo plura sint proportione quam in illo libro esse potuerunt, quae a corruptoribus interiecta credi uolunt ? sed nimirum illud est, quod mihi uidetur, quod peto placidissimo et serenissimo iudicio mecum consideres. nosti enim, quod auctoris sui Manichaei personam in apostolorum numerum inducere molientes dicunt spiritum sanctum, quem dominus discipulis se missurum esse promisit, per ipsum ad nos uenisse. itaque si illos Actus apostolorum' acciperent, in quibus euidenter aduentus sancti spiritus praedicatur, non inuenirent, quomodo id inmissum esse dicerent. uolunt enim nescio quos corruptores diuinorum librorum ante ipsius Manichaei tempora fuisse, corrupisse autem illos, qui Iudaeorum legem euangelio miscere cupiebant. hoc de spiritu sancto dicere nequeunt, nisi forte diuinasse illos adserant et posuisse in suis libris, quod contra futurum aliquando Manichaeum, qui spiritum sanctum per se missum esse diceret, proferretur. uerum de spiritu sancto alias planius aliquid eloquemur. nunc ad hoc, quod intenderam, redeamus.

Nam et historiam ueteris testamenti et aetiologiam et analogiam in nouo testamento inueniri satis, ut puto, est demonstratum; de allegoria restat ostendere. ipse liberator noster in euangelio allegoriam utitur ex uetere testamento. generatio, inquit, haec signum quaerit; non dabitur ei nisi signum Ionae prophetae. sicut enim Ionas in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus fuit, sic et filius hominis tribus diebus et tribus noctibus erit in corde terrae. [*]( 11 cf. Act. 2, 2 sqq. 24 Matth. 12, 39 sq. ) [*]( c 2 euangeliis Ch puter b haud] aut Ch 4 interiepta P k B 8 spiritum] xpm Ch 11 ad uentus V 14 euangeliis V 15 cupiebat P hoc aut P 16 et] ut Ch potuisse V 18 dicere V 21 etthimologift Ch aahimologii S M Pp m 24 allegoria SM Pp m b 25 non] et non SMtnb 26 ionas fuit in uentre m coeti ChS cati M V m flllm 11.01. 28 ita erit in corde terrg r m tribus-noctibus om. V )

nam quid ego de apostolo Paulo dicam. qui etiam ipsam Exodi historiam futurae christianae plebis allegoriam fuisse significat ad Corinthios epistula prima? nolo autem uos ignorare, fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt et omnes per mare transierunt et omnes in Moysen baptizati sunt in nube et mari; et omnes eundem cibum spiritalem manducauerunt et omnes eundem potum spiritalem biberunt. bibebant enim de spiritali petra prosequenti eos; petra autem fuit Christus. sed non in pluribus eorum bene conplacuit deo; prostrati enim sunt in deserto. haec autem figurae nostrae fuerunt, ut non simus cupidi malorum, sicut et illi concupierunt. neque idola colamus, sicut quidam ex illis, sicut scriptum est: et sedit populus manducare et bibere et surrexerunt ludere. neque fornicemur. sicut quidam ex illis fornicati sunt, et ceciderunt uno die uiginti tria milia hominum. neque tentemus Christum, sicut quidam eorum tentauerunt et a serpentibus interierunt. neque murmuremus, sicut quidam ex illis murmurauerunt et perierunt ab exterminatore. omnia autem ista in figura contingebant illis; scripta autem sunt ad correptionem nostram, inquos finis saeculorum deuenit. est item apud apostolum allegoria quaedam, sane ad causam maxime pertinens, ideo quod idem ipsi eam in disputando proferre atque ostentare consuerunt. idem enim Paulus dicit ad Galatas: scriptum est enim, quod Abraham duos filios habuit.unumdeancilla et unum delibera;sed is quidem, [*]( 3 I. Cor. 10, 1 sqq. 26 Galat. 4, 22 sqq. ) [*]( 5 moyse SVMmb mose// (n eras.) p 6 mari] in mari PSMVpmb ncfto et—manducauerunt (in mg.) m 7 mand.erunt Ch* 8 enim] autem S Vm b 9 consequenti Sm V1 conequente M b fuit] erat b 10 pluri- miaSVm 11 sunt enim b 13 ex ipsisaFm 14 et a.sed. om. SPpMVmb 16 una SM Pp Vmb 17 temptemus SMmPb 18 temptauerftt b perierunt Sm 21 contigerbant V contingebat Ch correctionem (c alt. corr. ex p) V 22 fines deuenerunt Pb 28 item] autem S Vm allegoria Ch sana Ch 25 ostendere b 26 abraft b ) qui de ancilla, secundum carnem natus est; qui autem de libera, per promissionem: quae sunt per allegoriam dicta. nam haec sunt duo testamenta: unum quidem de monte Sina in seruitutem generans, quod est Agar. Sina enim mons est in Arabia. quae confinis est ei, quae nunc est Hierusalem, et seruit cum filiis suis. quae autem sursum est Hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum.