De Utilitate Credendi

Si mihi, Honorate, unum atque idem uideretur esse haere. ticus et credens haereticis homo, tam lingua quam stilo in hac causa conquiescendum mihi esse arbitrarer. nunc uero cum inter haec duo plurimum intersit, quandoquidem haereticus est, ut mea fert opinio, qui alicuius temporalis commodi et maxime gloriae principatusque sui gratia falsas ac nouas opiniones uel gignit uel sequitur, ille autem, qui huiusmodi hominibus credit, homo est imaginatione quadam ueritatis ac pietatis inlusus: cum haec ergo ita sint, non putaui apud te silendum esse, quid mihi de inuenienda ac retinenda ueritate uideatur, cuius, ut scis, ab ineunte adulescentia magno amore flagrauimus. sed res est longe remota a uanorum hominum mentibus, qui nimis in haec corporalia progressi atque lapsi nihil aliud putant esse quam quod istis quinque notissimis nuntiis corporis sentiunt; et quas ab his plagas atque imagines acceperunt, eas secum uoluunt, etiam cum conantur recedere a sensibus, et ex earum mortifera et fallacissima regula ineffabilia penetralia ueritatis rectissime se metiri putant. nihil est facilius, mi carissime, quam non solum se dicere sed etiam opinari uerum inuenisse; sed quam re ipsa difficillimum sit, agnosces, ut confido, his litteris meis. quae ut tibi prosint [*]( 1 INC. LIB. BEATI AVG. DE VTL. CREDDI fol. 66 Ch Incipit LIBER SCI AVRELI AVGVSTINI EIII DE VTILITATE CREDENDI p. 9 S INCIP LIB DE VTILITATE CREDENDI AD HONORATVM fol. 3 P 38 p INC LIB SCI AVG DE VTILITATE CREDDI fol. 71 M 4 et]atque M 5 conquiescendum causa M 6 haec om. SM Vmb '9 eiusmodi S Vm 12 ueritate] uertenda V 18 cuius] quum ius Ch 1 lonpc* 14 est om. Ch ualde V 16 putantes se Ch 18 uolunt V cum om. Ch 19 mortifere et fallacissime Ch 22 qua b ) [*]( l* )

aut certe nihil obsint omnibusque omnino, quorum in manus forte deuenerint, et rogaui deum et rogo; et spero ita fore. si bene mihi conscius sum, quod ad hunc stilum pio et officioso animo, non uani nominis adpetitione ac negatoriae ostentationis accessi.

Est igitur mihi propositum, ut probem tibi, si possum. quod Manichaei sacrilege ac temere inuehantur in eos. qui catholicae fidei auctoritatem sequentes, antequam illud uerum, quod pura mente conspicitur, intueri queant, credendo prae- . muniuntur et inluminaturo praeparantur deo. nosti enim, Honorate, non aliam ob causam nos in tales homines incidisse, nisi quod se dicebant terribili auctoritate separata mera et simplici ratione eos, qui se audire uellent, introducturos ad deum et errore omni liberaturos. quid enim me aliud cogebat annos fere nouem spreta religione. quae mihi puerulo a parentibus insita erat, homines illos sequi ac diligenter audire. nisi quod nos superstitione terreri et fidem nobis ante rationem imperari dicerent, se autem nullum premere ad fidem nisi prius discussa et enodata ueritate? quis non his pollicitationibus inliceretur, praesertim adulescentis animus cupidus ueri, etiam nonnullorum in schola doctorum hominum disputationibus superbus et garrulus, qualem me tunc illi inuenerunt, spernentem scilicet quasi aniles fabulas et ab eis promissum apertum et sincerum uerum tenere atque haurire cupientem ? sed quae rursum ratio reuocabat, ne apud eos penitus haererem, ut me in illo gradu quem uocant Auditorum' tenerem, ut huius mundi spem atque negotia non dimitterem, nisi quod ipsos quoque animaduertebam plus in refellendis aliis disertos et copiosos esse quam in suis probandis firmos [*]( 06 2 decr$uerint V forte V 8 huc M 5 successi b 6 possim n ••parata (e corr. in i) P 9 praemunitur Gh praemuni§ntur V 12 spata m1 mera] mira S MP V mb 18 audęre V 14 errori Y aliud me m Mparata cogebagt V 15 annos] ad nos Ch spata m5 sperata V 16 insita] lu ' instituta Ch 18 premere] pm,ere (et in mg. pmittere) m 21 uerum Ch 26 auditore M )

et certos manere? sed de me quid dicam, qui iam catholicus christianus eram? quae nunc ubera post longissimam sitim paene exhaustus atque aridus tota auiditate repetiui eaque altius flens et gemens concussi et expressi, ut id manarent, quod mihi sic adfecto ad recreationem satis esse posset et ad spem reducendam uitae ac salutis. quid ergo de me ipso dicam? tu nondum christianus, qui hortatu meo, cum eos uehementer execrareris, uix adductus es, ut audiendi tibi atque explorandi uiderentur, qua, quaeso, alia re delectatus es, recordare. obsecro te. nisi magna quadam praesumptione ac pollicitatione rationum? sed quia diu multumque de inperitorum erroribus latissime ac uehementissime disputabant — quod cuiuis mediocriter erudito esse facillimum sero didici — si quid etiam suorum nobis inserebant, necessitate retinendum, cum alia non occurrerent, in quibus adquiesceremus, arbitrabamur. itaque nobis faciebant, quod insidiosi aucupes solent, qui uiscatos surculos propter aquam defigunt, ut sitientes aues decipiant. obruunt enim et quoquo modo cooperiunt alias quae circa sunt aquas, uel inde etiam formidolosis molitionibus deterrent, ut in eorum dolos non electione, sed inopia decidant. ,

Sed cur non ipse mihi respondeo, quod istae lautae ac lepidae similitudines atque huiusmodi reprehensiones in omnes, qui aliquid docent, a quouis aduersario effundi urbanissime ac dicacissime possunt? sed ob hoc putaui aliquid tale inserendum litteris meis, ut eos admoneam, desinant talibus agere, ut. quemadmodum ille ait, separatis nugis locorum communium [*]( •cct« - 2 quae] qui VP (e in i corr.) ubera P 3 . exauatus Chp aridus] auidus lib. b 4 manaret Sp manaret P maneret M m b man/ret V 6 redducendam Ch 7 hortatll eo Ch 8 execrauferis M exsecraueris V uiş IIP 10 ob secro V 13 esse] esset Ch Ppb dichici V 15 arbitrabamns ih 17 propter] prope b 18 et/// quo (quo eras.) Ch coeperunt Ch alia Y 19 formidulosis Ch 20 electiones Ch decidant] decidat Ch Y decidatur SMPmpb 21 respondebo V iste Ch d laute ac lapide Ch 25 ammoneam Ch ammoneam P1 26 quemamd modum Oli p quemammodum P )

res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione confligat. quare desinant dicere illud, quod in ore habent quasi necessarium, cum eos quisque deseruerit, qui diutius audisset: lumen per illum transitum fecit. uides enim tu, mea maxima cura — nam de illis non nimis aestuo — quam hoc inane et facillimum ad reprehendendum cuiuis esse possit. itaque hoc discutiendum dimitto prudentiae tuae. non enim uereor, ne me arbitreris inhabitatum lumine, cum uitae huius mundi eram inplicatus, tenebrosam spem gerens de pulchritudine uxoris, de pompa diuitiarum, de inanitate honorum ceterisque noxiis et perniciosis uoluptatibus. haec enim omnia, quod te non latet, cum studiose illos audirem, cupere et sperare non desistebam. neque hoc eorum doctrinae tribuo; fateor enim et illos sedulo monere, ut ista caueantur. sed modo me dicere desertum lumine, cum ab his omnibus umbris rerum me auerterim soloque uictu ad ualetudinem corporis necessario contentus esse decreuerim, inlustratum autem atque fulgentem fuisse, cum illa diligerem et his inuolutus tenerer, hominis est, ut mitissime dicam, minus acute considerantis res, de I quibus loqui multum amat. sed ueniamus ad causam. si placet.

Nam bene nosti, quod reprehendentes Manichaei catholicam fidem et maxime uetus testamentum discerpentes et dilaniantes commouent inperitos: qui profecto nesciunt, quatenus sint accipienda illa et quemadmodum hausta utiliter in uenas quasi uagientium adhuc animarum medullasque descendant. et quia sunt ibi quaedam. quae suboffendant animos ignaros et neglegentes sui — quae maxima turba est — populariter accusari possunt; defendi autem populariter propter mysteria, quae his continentur, non a multis admodum possunt. qui uero pauci hoc facere nouerunt, non amant propatula et: [*]( 11 2 ore] eo re Ch 8 deserit SMVPmb deaereritjp 4 tu mea] td ra ea Ch 9 implicatos Ch 10 inanite F1 11 perneciosis S 12 andire cuperem b 16 nalitndinem SM Pp m b 18 cum] quS Ch ista S Mm Pp Vb 22 discernentes Ch 23 quatinus (e in i corr. m. 2) P 24 austa Ch in uenas] inuenies V 29 in his S )

famigerula quaedam in disputatione certamina et ob hoc minime noti sunt, nisi his, qui eos instantissime requirunt. de hac igitur Manichaeorum temeritate, qua uetus testamentum et catholicam fidem reprehendunt, accipe, obsecro, quae me moueant. opto autem ac spero te hoc animo accepturum, quo a me dicuntur. scit autem deus, cui nota sunt arcana conscientiae meae, nihil me in hoc sermone malitiose agere, sed ut existimo accipiendum esse ueri probandi causa: cui uni rei uiuere iam diu statuimus et incredibili sollicitudine, ne mihi errare uobiscum facillimum fuerit, iter autem rectum uobiscum tenere sit, ne durius loquar, difficillimum. sed praesumo, quod et in hac spe, qua spero uos uiam sapientiae mecum obtenturos, non me deseret ille. cui sacratus sum: quem dies noctesque intueri conor et propter peccata mea propterque consuetudinem plagis ueternosarum opinionum sauciatum oculum animae gerens inualidum me esse cognosco saepe cum lacrimis. et quemadmodum post longam caecitatem ac tenebras luminibus uix apertis et adhuc lucem palpitando atque auersando, quam tamen desiderant, recusantibus, praesertim si eis solem istum quispiam conetur ostendere: ita mihi nunc euenit, non neganti esse ineffabile quiddam et singulare animae bonum, quod mente uideatur, et me ad contemplandum nondum esse idoneum cum fletu et gemitu confitenti. non me ergo deseret, si nihil fingo, si officio ducor, si ueritatem amo, si amicitiam diligo, si multum metuo, ne fallaris.