De Mendacio

Fecit hoc episcopus quondam Thagastensis ecclesiae, Firmus nomine, firmior uoluntate. nam cum ab eo quaereretur homo iussu imperatoris per apparitores ab eo missos, quem ad se confugientem diligentia quanta poterat occultabat, respondit quaerentibus nec mentiri se posse nec hominem prodere passusque tam multa tormenta corporis — nondum enim erant imperatores christiani — permansit in sententia. deinde ad imperatorem ductus usque adeo mirabilis adparuit. ut ipse homini, quem seruabat, indulgentiam sine ulla difficultate inpetraret. quid hoc fieri potest fortius adque constantius? sed ait quisquam timidior: paratus esse possum ad quaelibet ferenda tormenta uel etiam mortem obeundam, ne peccem; cum autem peccatum non sit ita mentiri, ut neque cuiquam obsis neque falsum testimonium dicas et prosis alicui, stultum est et graue peccatum uoluntaria frustra sustinere tormenta et fortassis utilem salutem ac uitam incassum saeuientibus proicere. a quo quaero, cur timeat, quod scriptum est: [*]( 27 Ex. 20, 16 ) [*]( 1 huius i commiijserat S 4 hoc om. SFE*$et priusquam MEfay 6 siue-intellegis in mg. F 8 effugies (u ex i) 8 11 thagasensis slf\'SE thagatensis p 12 uolumtate R 13 missu9 Rl missis R* 14 confugentem e 15 se om. R 16 tam om. MRfty tw F er. in E 17 sentia Ml 20 fortius fieri, potest om. RMv 21 adque libet R 22 tormenta ferenda y 23 quum 14 26 ęt salutem f seruientibus MR se»uientibus E 27 quur MR )

falsum testimonium non dices, et non timeat, quod de deo dictum est: perdes omnes, qui loquuntur mendacium? non, inquit, scriptum est: omne mendacium. sed ita intellego, ac si sit scriptum: perdes omnes, qui loquuntur falsum testimonium. at nec ibi dictum est: omne falsum testimonium. sed ibi positum est, inquit, ubi cetera quae omni modo mala sunt. numquid et illud quod ibi est: non occides? quod si omni modo malum est, quomodo ab hoc crimine excusabuntur iusti, qui post legem datam multos occiderunt? sed respondetur, quod non ipse occidat, qui iusti alicuius praecepti minister est. horum ergo timorem sic accipio, ut tamen illum laudabilem uirum, qui nec mentiri uoluit nec hominem prodere, et melius arbitrer intellexisse, quod scriptum est, et intellectum fortiter impleuisse.

Sed uenitur aliquando ad huius modi articulum, ut non interrogemur, ubi sit ille qui quaeritur, neque cogamur, ut eum prodamus, si sic occultatus est, ut inueniri facile nisi proditus nequeat, sed quaeritur a nobis, utrum illo loco sit an non sit. ubi si eum esse scimus, tacendo eum prodimus uel etiam dicendo nequaquam nos esse dicturos, utrum ibi sit, an non sit; ex hoc enim colligit ille, qui quaerit, ibi eum esse; ubi si non esset, nihil aliud ab eo, qui mentiri nollet nec hominem prodere, nisi eum non ibi esse responderetur. ita per nostram uel taciturnitatem uel talia uerba homo proditur, ut intret qui quaerit, si potestatem habet et inuenit eum: qui tamen ab eius inuentione mendacio nostro posset [*]( 2 Ps. 5, 7 7 Ex. 20, 15 ) [*]( 1 de om. MBSEfaybd 2 scriptum F perdes-meodacium om. f locnntur R 3 non—testimonium in mg. F inquid MB 4 locuntur Rpf 5 at-testimonium om. SF omnes (in mg. m. al. omne) R 6 inquam F 7 numquid] num Rp numqvid E 11 eorum SF ego R 13 in Ii intellensse o est om. est spatio vacuo rel.) S 14 implense y 16 scit β 19 ait om. T eum alt. om. a 20 nbi M 21 sit alt. om. r qui colit (j: querit 8. l. m. 2) cp 22 ubi eum non esset nihil <p aliud om. 8 25 intret (s. l. I terimat) F habit 9 26 possit SF )

auerti. quapropter si nescis ubi sit, nulla est causa occultandae ueritatis, sed te nescire fatendum est. si autem scis ubi sit, siue ibi sit, ubi quaeritur, siue alibi, non est dicendum, cum quaesitum fuerit, utrum ibi sit an non sit: non dico quod quaeris. sed dicendum: scio, ubi sit, sed numquam monstrabo. nam si de uno loco non respondeas et te non esse proditurum fatearis. tale est, ac si eundem locum digito ostendas; monetur enim certa suspicio. si autem primo fatearis te scire ubi sit, sed non dicere, potest fortasse ab illo loco inquisitor auerti et tibi iam incumbere, ut ubi est a te prodatur. pro qua fide atque humanitate quidquid fortiter tuleris, non solum non culpabile, sed etiam laudabile iudicatur, exceptis dumtaxat his, quae si passus fuerit homo, non fortiter, sed inpudice ac turpiter pati dicitur. hoc est enim ultimum mendacium, de quo diligentius tractandum est.

Nam primum est ad euitandum capitale mendacium longeque fugiendum, quod fit in doctrina religionis: ad quod mendacium nulla condicione quisquam debet adduci. secundum autem, ut aliquem laedat iniuste: quod tale est, ut et nulli prosit et obsit alicui. tertium, quod ita prodest alteri, ut obsit alteri, quamuis non ad inmunditiam obsit corporalem. quartum, quod fit sola mentiendi fallendique libidine, quod merum mendacium est. quintum, quod fit placendi cupiditate de suauiloquio. his omnibus penitus euitatis atque reiectis sequitur sextum genus, quod et nulli obest et prodest alicui: uelut si quispiam pecuniam alicuius iniuste tollendam sciens, ubi sit, nescire se mentiatur quocumque interrogante. [*]( 3 cum-dicendum in mg. m. 2 y 5 dicendum est F 6 respondeat p 7 ostendas] demonstres F 10 ibi ubi R ubi ubi Jllpl at S 11 quicquid JRSv 801us 111 12 iudicatar] uideatur y 13 fuit 7 ac] aac M 16 deuitandum F uitandum <p 18 nulla debet condicione quisque adduci Eug 19 autem om. Eug ut—iniuste orn. Jffrv, tkl. in E 20 prosit fin. cp 21 fin. obsit om. SF 22 quodfit om. Ewg fit] sit p 23 mendacium est merum 7 merum (t. I. t uerO) F 24 et de F suaui loquio S suaui elcquio f Eug euitatie penitus T paenitus S 26 uelut-mentiatur om. Mjf, del. E )

septimum, quod et nulli obest et prodest alicui excepto, si iudex interrogat: uelut si nolens hominem ad mortem quaesitum prodere mentiatur, non solum iustum atque innocentem, sed et reum, quia christianae disciplinae sit, ut neque de cuiusquam correctione desperetur neque cuiquam paenitendi aditus intercludatur. de quibus duobus generibus, quae solent habere magnam controuersiam, satis tractauimus et quid nobis placeret ostendimus, ut suscipiendis incommoditatibus, quae honeste ac fortiter tolerantur, haec quoque genera deuitentur a fortibus et fidelibus et ueracibus uiris ac feminis. octauum est genus mendacii, quod et nulli obest et ad hoc prodest, ut ab inmunditia corporali aliquem tueatur, dumtaxat ea, quam superius commemorauimus. nam etiam non lotis manibus manducare inmunditiam putabant iudaei. aut si et hanc quisquam inmunditiam uocat, non tamen talem, pro qua euitanda mentiendum sit. si autem mendacium tale est, quod alicui faciat iniuriam, etiamsi ab hac inmunditia, quam omnes homines abhorrent ac detestantur, muniat hominem, utrum et hoc genere mentiendum sit, si talis fiat iniuria per mendacium, quae non sit in eo genere inmunditiae, de quo nunc agimus, alia quaestio est; non enim iam de mendacio quaeritur, sed quaeritur, utrum alicui facienda sit iniuria etiam non per mendacium, ut illa ab altero inmunditia depellatur: quod [*]( 18 cf. Matth. 15, 2. 20 ) [*]( 1 excepto-interrogat om. RSEF 2 interroget MT uelut-intercludatnr om. Mffb 5 correptione R diaperetur S 9 hac M tollerantnr B tolerentur F 10 post feminis haec sequuntur in codice R: Non ergo mentiendum quarenti ubi sit qui se fidei cuiuspiam commiserit sed fortius respondendum: nec prodam nec mentiar. tum repetuntur verba p. 442, 11 fecit boc-p. 442, 20 constantius hisce mutatis: 11 tagastenais; 13 missis; 15 se praebetur; 16 tam hab.; 20 potest offertur; eodem ordine haec membra apud Eugippium se excipiunt 11 est om. Y obest] prodest T 12 eam S 14 putabant iudei immunditiam ji iudei B 15 quispiam F inmundiciam S qua] qu R uitanda o 17 inmunditia quam] inquam T 18 aborrent ? adhorret o hac cp 19 sit] est f 20 sit] fit T 23 repellatur SF$ ) nullo modo putauerim. quamquam proponantur leuissimae iniuriae — ueluti est illa, quam de uno modio amisso supra commemoraui — et multum perturbent, utrum non debeamus facere cuiquam uel talem iniuriam, si ea potest alius, ne stuprum patiatur, defendi aut muniri. sed, ut dixi, alia quaestio est.

Nunc illud, quod instituimus, peragamus: utrum mentiendum sit, si etiam ineuitabilis condicio proponatur, ut aut hoc faciamus aut stuprum patiamur uel aliquam execrabilem inquinationem, etiamsi mentiendo nulli faciamus iniuriam.