De Genesi Ad Litteram

Admoneri autem nos oportet his, quae in tempore formantur atque nascuntur, quomodo ista considerare debeamus. non enim frustra scriptum est de sapientia, quod amatoribus suis ostendit se in uiis hilariter et in omni prouidentia occurrit illis. nec omnino audiendi sunt, qui putauerunt sublimes quidem mundi partes, id est a confinio corpulentioris aeris huius et supra, diuina prouidentia gubernari, hanc autem imam partem terrenam et humidam aerisque huius uicinioris, qui terrarum et aquarum exhalationibus humescit, in quo uenti nubesque consurgunt. casibus potius et fortuitis motibus agitari. contra hos enim loquitur psalmus, qui cum explicasset laudem caelestium se etiam ad ista inferiora conuertit dicens: laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi: ignis, grando, nix. glacies. spiritus tempestatis, quae faciunt uerbum eius. nihil enim tam uidetur casibus uolui quam omnes istae procellosae ac turbulentae qualitates, quibus caeli huius inferioris, quod non inmerito etiam terrae nomine deputatum est, facies uariatur et uertitur. sed cum addidit: quae faciunt uerbum eius, satis ostendit earum quoque rerum ordinem diuino subditum imperio latere nos potius quam uniuersitatis deesse naturae. quid autem? ore suo saluator, cum dicit unum [*]( 7 Sap. 6, 17 16 Ps 148, 7. 8 ) [*]( 1 ille Rb est] sunt b plicita] placita WR2 iam lictata S implicita b 2 suo. (s er.) R cursu. R cursus Pl 3 amministrare R amministrare cessaret (ministrare cessaret s. I. m. 2) P 4 ammoneri PR iis d 6 formantur (n s. I. m. 1) E 6 post frustra add. est his, sup. quod m. 1 scr. id 8 de sapientia scriptum est bd 7 hylariter S i r rt 9 mundi quidem E R* (d er.) R 10 supra Sl 11 imam] una b umidam PR 12 exalationibus Etl) 13 umescit ElPR quo s. 1. m. 1 R 14 pvting agitari (potius exp. m. 1) S agittari R 17 drn.cones (h er.) E glaties SR 20 turbolentae SRl 21 in merito PR 24 deesse om. E 25 quod PR cum om. b )

passerem non cadere in terram sine dei uoluntate, et quod fenum agri post paululum mittendum in clibanum ipse tamen uestiat. nonne confirmat non solum totam istam mundi partem rebus mortalibus et corruptibilibus deputatam, uerum etiam uilissimas eius abiectissimasque particulas diuina prouidentia regi?

Et certe isti, qui hoc negant nec sanctis eloquiis tantae auctoritatis adquiescunt, si in hac mundi parte, quam putant fortuitis motibus perturbari potius quam sapientia diuinae summitatis regi et, ut hoc quasi probent, gemino abutuntur argumento, uel quod supra commemoraui de inconstantia tempestatum uel de felicitatibus atque infelicitatibus hominum, quod non pro uitae meritis accidunt, uiderent tantum ordinem, quantus in membris carnis cuiuslibet animantis adparet, non dico medicis, qui haec propter artis suae necessitatem diligenter patefacta et dinumerata rimati sunt, sed cuiuis mediocris cordis et considerationis homini, nonne clamarent ne puncto quidem temporis deum, a quo est omnis mensurarum modus, omnis parilitas numerorum, omnis ordo ponderum, ab eius gubernatione cessare? quid ergo absurdius, quid insulsius sentiri potest quam eam totam esse uacuam nutu et regimine prouidentiae, cuius extrema et exigua uideas tanta dispositione formari, ut aliquanto adtentius cogitata ineffabilem incutiant admirationis horrorem? et cum animae natura naturae corporis antecellat, quid est dementius quam [*](1 cf. Matth. 10, 29 2 cf. Matth. 6, 30 ) [*]( 1 uoluntate dei S uolumtatem El uoluntate. P 2 foenum S faenum PR paulolum S 3 totam] tatam S 4 deputari b 5 abiectissimasqu.e R 6 regi] geri S 7 tantae (n s. I. tn. 1) E 8 in om. El hanc S partem ElS parte. R 9 sapientiae Eb sapientia* P sapiencia R diuine S 11 dein constantia R 14 ęj\\lŞ carnis (eius del. m. 1) S 15 hoc b 16 cuius ER cuiju.s P cuiusuis (uis s. I. m. 1) S cuiuslibet b 17 homini. (s er.) R 19 cum uoce omnia inc. cap. XXVI E 21 insulsius] incsultius S sentire P1 22 notu (0 ex u) P extrema est (est exp. m. 1) S 23 adtentius El diutius S cogitataiii E 24 ammirationis PR 25 naturam E naturae om. b )

putare nullum esse diuinae prouidentiae iudicium de moribus hominum, cum in eorum carne tanta eius sollertiae clareant et demonstrentur indicia? sed quia haec minima in promtu sunt sensibus nostris et ea facile uestigamus, elucet in eis ordo rerum; at illa, quorum ordinem uidere non possumus, inordinata arbitrantur. qui esse non putant. nisi quod uidere possunt, aut, si putant, tale aliquid putant, quale uidere consueuerunt.

Nos autem, quorum gressus, ne in illam peruersitatem incidamus, eadem diuina prouidentia per sanctam scripturam regit, ex ipsis quoque operibus dei eodem adiuuante indagare conemur, ubi haec simul creauerit, cum a consummatis suis operibus requieuit, quorum species per ordinem temporum usque nunc operatur. consideremus ergo cuiuslibet arboris pulchritudinem in robore, ramis. frondibus, pomis: haec species non utique repente tanta ac talis exorta est. sed quo etiam ordine nouimus. surrexit enim a radice. quam terrae primum germen infixit, atque inde omnia illa formata et distincta creuerunt. porro illud germen ex semine: in semine ergo illa omnia primitus fuerunt non mole corporeae magnitudinis, sed ui potentiaque causali. nam illa magnitudo copia terrae humorisque congesta est. sed illa in exiguo grano mirabilior praestantiorque uis est, qua ualuit adiacens humor conmixtus terrae tamquam materies uerti in ligni illius qualitatem, in ramorum diffusionem, in foliorum uiriditatem ac figuram; in [*]( 2 iu s. I. m. 1 E tantae SRb solerciae R 3 demonstrentur is m. 1 8. I.) S promptu Sbd 4 inuestigamus (in s. I. m. 1) Rbd õ ad ElSl illa quorum] aUquorum S 7 99 possunt ERl consuerunt PR 9 in s. I. m. 1 E 11 adiubante El 12 a om. b 14 cap. XXVII E arboribus E 15 pulchritu nem E pomis] pomis pendentibus S 16 est exorta Sbd quo] a quorum (in mg. sed quo etiam) P 17 radice. (s er.) P 18 atque (t s. I. m. 1) S 19 creauemnt E ex semine (se m. 1 s. I.) E in semine: ergo (sic) b 20 fuerunt primitus PRbd molae R 21 ui] in b causaliter b 22 umorisquae El humorisque (s m. 1 s. I.) S congesta] quamgesta Et 23 prestantiorque ES praestantiorque (r fin. s, I. m. 1) R qu.a R amor EXR commixtus PRSbd 24 illus El qualitate El )

fructuum formas et opulentiam omniumque ordinatissimam distinctionem. quid enim ex arbore illa surgit aut pendet. quod non ex quodam occulto thesauro seminis illius extractum atque depromtum est? at illud semen ei arbore licet non illa sed altera, atque illa rursus ex altero semine; aliquando autem et arbor ex arbore, cum surculus demitur atque plantatur. ergo et semen ex arbore et arbor ex semine et arbor ex arbore. semen autem ex semine nullo modo, nisi arbor interueniat prius; arbor uero ex arbore, etiamsi semen non interueniat. alternis igitur successionibus alterum ex altero, sed utrumque ex terra nec ex ipsis terra; prior igitur eorum parens terra. sic et animalia: potest incertum esse utrum ex ipsis semina, an ipsa ex seminibus; quodlibet tamen horum prius, ex terra certissimum est.

Sicut autem in ipso grano inuisibiliter erant omnia simul, quae per tempora in arborem surgerent, ita ipse mundus cogitandus est, cum deus simul omnia creauit, habuisse simul omnia, quae in illo cum illo facta sunt, quando factus est dies, non solum caelum cum sole et luna et sideribus, quorum species manet motu rotabili, et terram et abyssos, quae uelut inconstantes motus patiuntur atque inferius adiuncta partem alteram mundo conferunt, sed etiam illa, quae aqua et terra produxit potentialiter atque causaliter, priusquam per tem- . porum moras ita exorerentur, quomodo nobis iam nota sunt in eis operibus, quae deus usque nunc operatur.

Quae cum ita sint, hic est liber creaturae caeli et terrae, cum factus est dies, fecit deus caelum et [*]( 26 Gen. 2, 4. 5 ) [*]( 1 opulenciam R 2 quidj quidquid P quicquid R aut] et b 3 ex illo occulto quodam S tensauro E1 seminias E 4 depromptum Sbd ad EXR 5 rursum S altero] alio S 11 utrQq; (u init. 8. I.) P nec ex] nex (corr. m. 1) S 14 post terra add. esse d 15 cap. XXVIII E 18 cum] et cura d facta] creata S 20 manent S terra EPb terra. (e er.) R abyssus EPRSb uelud S 21 paciuntur R adiuncta El 22 quae om. Et 23 produxef (ef m. 2 in ras.) E 24 exorirentur Sbd 26 quaecum P1 quaecumq; RP2 sint (i ex u) R )

terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum agri. antequam exortum est. non sic, quomodo facit opere, quo nunc usque operatur per pluuiam et hominum agriculturam — ad hoc enim adiunctum est: non enim pluerat deus super terram nec erat homo qui operaretur terram — sed illo modo, quo creauit omnia simul senarioque dierum numero consummauit. cum diem, quem fecit, eis, quae fecit, sexies praesentauit non alternante spatio temporaliter, sed ordinata cognitione causaliter. a quibus operibus in die septimo requieuit. etiam suam requiem eiusdem diei notitiae gaudioque praebere dignatus . et ideo non eum in quolibet opere suo , sed in sua requie benedixit et sanctificauit. unde nullam ulterius creaturam instituens, sed ea. quae omnia simul fecit, administratorio actu gubernans et regens sine cessatione operatur, simul et requiescens et operans, sicut iam ista tractata sunt. quorum operum eius, quae nunc usque operatur, per uolumina temporum explicandorum uelut exordium narrandi sumens ait scriptura: fons autem ascendebat de terra et inrigabat omnem faciem terrae. de quo fonte quia diximus, quod dicendum putauimus, ea quae sequuntur ab alio consideremus exordio. [*]( 19 Gen. 2, 6 ) [*]( 1 omnia uiride R 2 faenum PR 3 quoinodo] quod El 4 agrii culturam hominum S 5 nec-terram repetitum m. 1 del. S 6 terram (ter ex su m. 1) E 7 creauerat S 8 ei S qui b sexiens P sexaies S prestauit E 11 eius P1 notitiamque S gaudioque om. S 12 dignatus (s. l. m. 2 ai r) E in pr. om. E1 13 sanctificauit eum S 14 instituens] constituens S, (m. 2 s. I.) E amministratorio WR 15 actu] acquibus (ac exp. m. 1) S regens] mouens PRSbd operetur E 16 tracta (pr. a ex e) R 17 usque nunc PRSbd explicftndorum uolumina] lumina El 18 temporum corporum (corporum in mg. add.) R 21 eaque R sequntur EP secuntur SR 22 Explicit liber quintus. incipiunt capitula libri sexti fol. 82 E Explicuit liber quintus;! incipit liber sextus aure li Auguatini (litt. maio color.) fol. 180B P Explicit liber quintus Incip liber VI aureli augustini fol. 113a R Explicit liber quintus (litt. maio atr.) Incip liber sextus (litt. maio rubr.) pag. 144b S fol. 44b C )