Sed prius considerandum est, quando etiam corporaliter in Galilaea uideri potuerit dicente Mattheo: [*]() undecim autem discipuli abierunt in Galilaeam in montem, ubi constituerat eis dominus, l\'let uidentes eum adorauerunt. quidam autem dubitauerunt. quia enim non ipso die. quo resurrexit, manifestum est; nam in Hierusalem uisum esse eo die initio noctis Lucas et Iohannes apertissime consonant, Marcus autem non aperte. quando ergo uiderunt dominum in Galilaea? non secundum id quod dicit Iohannes ad mare Tiberiadis — tunc enim septem fuerunt et piscantes inuenti sunt —, sed secundum id quod dicit Mattheus, ubi erant undecim in monte, quo eos secundum praedictionem angeli Iesus praecesserat. nam ita narrare apparet, quod illic eum reppererint, quia utique secundum constitutum praecesserat. non ergo ipso die, in quo resurrexit, neque in consequentibus octo diebus, post quos dicit Iohannes discipulis apparuisse [*]( 3 Matth. 28, 7 et 10 9 *Matth. 28, 16 et 17 13 cf. Lnc. 24, 33; cf. Ioh. 20, 13 16 cf. loh. 21, 1 ) [*]( 1 se om. p demoDstraturus (e s. u.) B, monstraturus g galileam RDQ HAEL necessarium CP 2 se] sed B\' 3 praecedet NAedd. praeter l m 4 (om. dicecs i)te Bl 5 quamuis RDN p 6 intentum (e 8. a) B adq.pendum Bl 7 intellegaturj add. uideri g 9 poterit B dicentem B 11 eis BIRD, illis cet., edd., v dominus Bl, iesus cet., edd., v adosaberunt Bl 12 enim] uero p 13 manifestum est om. RD 14 eo die om. HA&L 15 operte Bl dominum om. AIE1L 16 secundum] sicut FON 18 sed om. BD 19 praedicationem BD VFOL p (ef. 383, 19; 384, 23) 20 apparent BRD illi RD 21 repperint B\', reppererunt R, repereunt D, repperieri.nt (-int radendo ex -unt) H. reperierint AelL g, receperint p conatitum B 22 in quo BRD, quo cet., edd. )
387
dominum, ubi eum primo uidit Thomas, qui eum non uiderat die resurrectionis eius. nam utique si intra eosdem octo dies eum in monte Galilaeae iam illi undecim uiderant, quomodo post octo dies eum primum uidit Thomas, qui in illis undecim fuerat? nisi quis dicat non illos undecim, qui iam tunc apostoli uocabantur, sed discipulos illic undecim fuisse ex multo numero discipulorum. soli quippe adhuc uocabantur apostoli illi undecim, sed non soli erant discipuli. potest ergo fieri, ut non omnes, sed aliqui eorum ibi fuerint, alii uero discipuli cum eis ita, ut undecim conplerentur, ac sic non ibi fuisse Thomam. qui post illos dies octo primo dominum uidit. Marcus quippe, quando illos undecim memorauit, non utcumque undecim, sed illis, inquit, undecim apparuit. Lucas etiam: regressi sunt, inquit, Hierusalem et inuenerunt congregatos undecim et eos qui cum ipsis erant. et iste ostendit illos undecim, hoc est apostolos fuisse. nam cum adiunxit: et eos qui cum ipsis erant, satis utique declarauit eminentius illos undecim appellatos, cum quibus erant ceteri, ac per hoc illi intelleguntur qui iam uocabantur apostoli. hoc proinde fieri potuit, ut ex numero apostolorum et aliorum discipulorum undecim discipuli conplerentur, qui uiderent intra illos octo dies in Galilaeae monte Iesum.
Sed occurrit aliud quod obsistat. lobannes enim, quando commemorauit non in monte ab undecim, sed ad mare Tiberiadis a septem piscantibus uisum esse dominum, hoc iam tertio. inquit, manifestatus est Iesus discipulis, cum resurrexisset a mortuis. si autem acceperimus intra illos octo [*]( 13 Marc. 16, 14 14 *Luc. 24, 38 25 *Ioh. 21, 14 ) [*]( 1 primo eum CPV FONMQ pgr 5 nisi] nisi forte V l 8 (om. potest e. f. u. n. o. sed ali) qui 221 10 sicj si HlAel 11 fuiaset Bl primus BI, -mum M 12 commemorauit HAEL pg 14 in hierusalem RD pgv 18 declarauitj add. et HElL 19 intellegentur B 21 discipulij apostoli B 22 uiderent BRD C2FONMQ xy<t«u, -rant p g l,-runt rae, -rint cet., vi 24 tiberiadsi B1 25 septem om. BIRD 26 discipulis] add. suis QE* y* m v ) [*]( 25* )
388
dies, antequam Thomas eum uidisset, ab undecim quibusque discipulis dominum uisum, non erit hoc ad mare Tiberiadis tertio manifestatum esse, sed quarto. quod quidem cauendum est, ne quis existimet tertio Iohannem dixisse, tamquam tres solae factae fuerint manifestationes eius; sed hoc intellegendus est ad numerum dierum rettulisse, non ad numerum ipsarum manifestationum nec continuorum dierum, sed per interualla, sicut idem ipse testatur. nam primo ipso die resurrectionis suae, excepto quod a mulieribus uisus est, id est quod in euangelio claret, ter se manifestauit, semel Petro, iterum duobus illis, quorum erat unus Cleopas, tertio plurimis iam inde conloquentibus noctis exordio, sed hoc totum Iohannes ad unum diem referens semel conputat; iterum autem, hoc est alio die, quando eum uidit et Thomas; tertio uero ad mare Tiberiadis, hoc est tertio die manifestationis eius, non tertia manifestatione. ac per hoc post haec omnia cogimur intellegere factum esse. quod eum in monte Galilaeae secundum Mattheum undecim discipuli uiderunt, quo eos secundum constitutum praecesserat, ut inpleretur etiam ad litteram quod et per angelum et per se ipsum praedixerat.
Inuenimus itaque aput quattuor euangelistas deciens commemoratum dominum uisum esse ab hominibus post resurrectionem: semel ad monumentum mulieribus, iterum eisdem regredientibus a monumento in itinere, tertio Petro, quarto duobus euntibus in castellum, quinto pluribus in Hierusalem [*]( 23 cf. Ioh. 20, 14-18; cf. Marc. 16, 9-11 cf. Matth. 28, 9 et 10; cf. Luc. 24, 9-11 24 cf. Luc. 24, 34 cf. Luc. 24, 15-33 25 cf. Ioh. 20, 19-24; cf. Luc. 24, 36-43 ) [*]( 1 eum thomas RD 4 iohannen CP 5 sola factae B, soli facti CP 6 est] add. iohannes V g 7 mauifestationis Bl per om. Bl 8 idem om. RD p 10 claret ter] clariter BRD p 11 unus erat x04 edd. praeter pg 13 in alio 01 14 bero B 17 undecim discipuli BRD, discipuli undecim cet., edd. 21 inuenimus] incipit Eug. Exc. nonum 22 hominibus] omnibus H1 AE1 L 28 mulieribus-monumento om. Bx mulier.] a m. p 24 egredientibus D (Eug. Vat. Mediom.) im (pro \'IIII\') quarto B 25 in castello HAelL \'V\' quinto et sic \'VI\' seito B )
389
ubi non erat Thomas, sexto ubi eum uidit Thomas, septimo ad mare Tiberiadis, octauo in monte Galilaeae secundum Mattheum, nono, quod dicit Marcus, nouissime recumbentibus, quia iam non erant in terra cum illo conuiuaturi, decimo in ipso die, non iam in terra, sed eleuatum in nubem, cum in caelum ascenderet, quod Marcus et Lucas commemorant, Marcus quidem post illud, quod eis discumbentibus apparuit, ita continuans, ut diceret:
[*]() et dominus quidem postquam locutus est eis, adsumptus est in caelum, Lucas autem praetermissis omnibus quae per quadraginta dies agi ah illo cum discipulis potuerunt illi primo diei resurrectionis eius, quando in Hierusalem pluribus apparuit, coniungit tacite nouissimum diem, quo ascendit in caelum, ita narrans:
[*]() eduxit autem illos foras in Bethaniam et eleuatis manibus suis benedixit eis.
[*]() et factum est, cum benediceret eis, recessit ab eis et ferebatur in caelum. uiderunt ergo eum praeter quod in terra uiderant, etiam cum ferretur in caelum. totiens ergo in euangelicis libris commemoratus est ab hominibus uisus, antequam ascendisset in caelum: in terra scilicet nouiens et in aere semel ascendens.
Sed non omnia scripta sunt, sicut Iohannes fatetur. crebra enim erat eius cum illis conuersatio per dies quadraginta, [*]( 1 cf. loh. 20, 26-29 cf. Ioh. 21, 1—24 2 cf. Matth. 28, 16 et 17 3 cf. Marc. 16, 14-18 5 cf. Marc. 16, 19; cf. Luc. 24, 50 et 51; cf. Act. 1, 4 8 *Marc. 16, 19 14 *Luc. 24, 50 et 51 22 cf. Ioh. 20, 30; cf. Ioh. 21, 25 ) [*]( 1 septimo] VII\' B 2 -VIII- octauo et VIIII nono et \'X\' decimo B 4 quia] qui AlL (Eug. Verc), quod p 5 nube RD М2Q2 edd. praeter g (Eug. Par. Verc.) 6 aacenderet] add. et CP 8 et om. B\' quidemj add. iesus E* r v 10 XL- Eug. codd. 11 potuerint Bl die B p . 14 foris CP (colb. Eug. Vat.) deleuatis Bl 15 suis om. AlElL (Evg. Vere.) eis] eos Eug. Vat. Vere. 17 caelo CP (ui)derunt B1 18 cum BIRD rael, dum cet. fereretur HAE1L toties m (Eug. Verc.) 19 commemoratus (om. est) Eug. codd., commemoratur r (Eug. Verc.) hominibus] omnibus Bl 22 iohannis CP )
390
priusquam ascendisset in caelum. non tamen eis per omnes quadraginta continuos apparuerat. nam post diem primum resurrectionis eius alios octo dies interuenisse dicit Iohannes, post quos eis rursus apparuit, tertio autem ad mare Tiberiadis. fortassis continuo consequenti die — nihil enim repugnat — et deinde, quando uoluit, constituens eis, quod et ante praedixerat, ut eos in Galilaeae montem praecederet, adque omnino per illos quadraginta dies, quotiens uoluit, quibus uoluit. quemadmodum uoluit; sicut Petrus dicit, quando eum Cornelio et his qui cum illo fuerant praedicabat: qui simul, inquit, manducauimus et bibimus cum illo, posteaquam resurrexit a mortuis, per dies quadraginta, non quod cotidie per dies quadraginta cum illo manducassent et bibissent; nam erit contrarium Iohanni, qui octo dies illos interposuit, quibus eis uisus non est, ut tertio manifestaretur ad mare Tiberiadis. inde iam etiam si cotidie illis uisus et cum illis conuiuatus est, nihil repugnat. et fortasse ideo dictum est: per quadraginta dies, qui quater deni sunt in mysterio uel totius mundi uel totius temporalis saeculi, quia et illi primi decem dies, in quibus erant illi octo dies, a parte totum possunt more scripturarum non dissone conputari.
Conferatur ergo et quod ait apostolus Paulus, utrum nihil adferat quaestionis. [*]() resurrexit, inquit, tertio die [*]( 1 cf. Act. 1, 3 4 cf. Ioh. 20, 26-29 5 cf. Ioh. 21, 1-24 10 *Act. 10, 41 28 *I Cor. 15, 4—8 ) [*]( 1 ascenderet rael 2 continuos Otn. Bl, continuo B2 (Evg. Verc.), continuis FN1, dies continuos VQ* χψ edd. praeter g 3 iohanne CP 5 repugnat om. CP 6 praedixit Bl, praedixerat cet., edd. 7 ut om. Eug. praecedere Eug. 8 XL CP (sic infra) 10 iis Im illos Bx erant g praedicebat HAeaL 11 manducabimus B cum illo om. AelLS 12 per dies quadraginta] δι\' ὴμερω̄νΤsoaapaxovta Laudian. Ox. 14 dies illos B, illos dies cet., edd. 16 sic octo die B\', sicuti die CP2, sicut de P1, sequenti die g 17 et om. B HAE1L (Eug. Ambr. 1) 18 dies om. p quater deni] quaterni C1 19 quia] qui HAWL 20 decem diem B 21 dissine B, dissione itf1, cum dissensione M2 22 paulus om. B (Eug. Verc.) )
391
secundum scripturas
[*]() et apparuit Cephae. non dixit l\'primo apparuit Cephae,\' nam esset contrarium, quod primo mulieribus apparuisse in euangelio legitur. postea, inquit, duodecim quibuslibet, qua hora libet, ipso tamen resurrectionis die.
[*]() deinde apparuit plus quam quingentis fratribus simul, siue isti cum illis undecim erant congregati clausis ostiis propter metum Iudaeorum, unde cum exisset Thomas, uenit ad eos Iesus, siue post octo illos dies quando libet, nihil habet aduersi.
[*]() postea, inquit, apparuit Iacobo, non tunc autem primum accipere debemus uisum esse Iacobo, sed aliqua propria manifestatione singulariter. deinde apostolis omnibus, nec illis tunc primum, sed iam ut familiarius conuersaretur cum eis usque ad diem ascensionis suae.
[*]() nouissimo autem omnium, inquit, quasi abortiuo apparuit et mihi, sed hoc iam de caelo post non paruum tempus ascensionis suae.
Nunc iam uideamus, quod distuleramus, cuius mysterii gratia secundum Mattheum et Marcum resurgens ita mandauerit : praecedam uos in Galilaeam, ibi me uidebitis, quod etsi conpletum est, tamen post multa conpletum est, cum sic mandatum sit — quamquam sine praeiudicio necessitatis —, ut aut hoc solum aut hoc primum expectaretur fieri debuisse. procul dubio ergo, quoniam uox est ista non euangelistae narrantis, [*]( 1 cf. Luc. 24, 34 et 36 2 cf. Marc. 16, 9; cf. Matth. 28, 9 et 10 6 cf. Ioh. 20, 19-28 8 cf. ib. 26 13 cf. Act. 9, 3-9 18 Matth. 26, 32; Marc. 14, 28\' ) [*]( 3 duodecim] XI Q x p (Eug. Ambr.), undecim XOJ l v 5 deinde] inde BIB \'D\' MQ 9 aduerso Al, aduerso ElL 10 autem] iam HAE1L (om. Eug. Vere.) primo AEL r p l 12 sed iam-ad diem om. Bl, sed die suppl. B2 familiaribus AelL 13 ascenrioni B snae] eius p \' nouiesime \'ł pgmv (eoxatov), Eug. 14 abortibo Bl apparuit] uisus est Q p 15 non post HAEL r g, post (om. non) p parum Bl 18 et om. B mandauerit (i a. a) B, mandauerit dominus E* Y 19 et om. B sic CP, si ita a 20 tamen p. m. conpletum est om. HAEL sic om. HAE1L 21 sit] sic B quamquam] tamquam BRD N2EJ T r (Eug. Vere.) 22 solum aut hoc om. B primum] proximum Eug. Vat. Mediom. 23 ergo] add. est p qaoniam] quod CP )
392
quod ita factum sit, sed angeli ex mandato domini et ipsius postea domini, euangelistae autem narrantis, sed quod ita ab angelo et a domino dictum sit, prophetice dictum accipiendum est. Galilaea namque interpretatur uel \'transmigratio\' uel \'reuelatio.\' prius itaque secundum transmigrationis significationem quid aliud occurrit intellegendum praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, nisi quia Christi gratia de populo Israhel transmigratura erat ad gentes? quibus apostoli praedicantes euangelium nullo modo crederentur, nisi eis ipse dominus uiam in cordibus hominum praepararet; et hoc intellegitur: praecedit uos in Galilaeam. quod autem gaudentes mirarentur disruptis et euictis difficultatibus aperiri sibi ostium in domino per inluminationem fidelium, hoc intellegitur: ibi eum uidebitis, id est ibi membra eius inuenietis, ibi uiuum corpus eius in his qui uos susceperint agnoscetis\'. secundum illud autem quod Galilaea interpretatur :\'reuelatio\' non iam in forma serui intellegendum est, sed in illa in qua aequalis est patri, quam promisit aput Iohannem dilectoribus suis, cum diceret: et ego diligam eum et ostendam me ipsum illi. non utique secundum id quod iam uidebant et quod etiam resurgens cum cicatricibus non
[*]( 6 Matth. 28, 7; Marc. 16, 7 17 cf. Philipp. 2, 6 et 7 19 *Ioh. 14, 21 b ) [*]( 1 sit om. Rug. Vat., est Eug. Verc. mando B, mandatu 01W, -tum N1 2 quod ita sed Eug. Vat. quod] quo HAetL 3 propheticae B, -tiae AtElL dictum alt. om. r 4 namque] autem g 5 significationem] add. quod intellegitur per misterium transmigrationiB patet g 6 intellegendum] add. quid intellegatur per myBterium (mist. C) transmigratio patit (-tet C3) CP, add. aut quid intelligitur per misterium transmigrationis p praecedet VNQ2 edd. praeter m (Eug. Verc.) 7 uideuitis B 8 a quibus apostolis praedicantibus euangelium n. m. crederetur mg. F5 9 crederetur e l 10 praeparet N\'Q 11 praecedet RVN edd. praeter m (Eug. Verc.), -dam D 12 dirruptis F1N1Q1 (Eug. codd. praeter Par. Verc.), dirupt. Q1 y p a e 1 uictis AlElL, eu. cunctis E2 7 aperire CP (Eug. Yerc.) 14 eius membra edd. praeter pg 15 iis Im 16 cognoscetis B, agnoscitis CP autem illud HAEL i 21 et om. B ) 393
solum uidendum sed etiam tangendum postmodum ostendit, sed secundum illam ineffabilem lucem, qua inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, secundum quam lucet in tenebris et tenebrae eum non conprehendunt illuc nos praecessit, unde ad nos ueniens non recessit et quo nos praecedens non deseruit. illa erit reuelatio tamquam uera Galilaea, cum similes ei erimus; ibi eum uidebimus sicuti est. ipsa erit etiam beatior transmigratio ex isto saeculo in illam aeternitatem, si eius praecepta sic amplectamur, ut ad eius dexteram segregari mereamur. tunc enim ibunt sinistri in conbustionem aeternam, iusti autem in uitam aeternam. hinc illuc transmigrabunt et ibi eum uidebunt, quomodo non uident inpii. tolletur enim inpius, ut non uideat claritatem domini, et inpii lumen non uidebunt. haec est autem, inquit, uita aeterna, ut cognoscant te unum uerum deum et quem misisti legum Christum, sicut in illa aeternitate cognoscitur, quo seruos perducet per formam serui, ut liberi contemplentur formam domini.
[*]( 1 cf. Luc. 24, 39 2 cf. Ioh. 1, 9; ib. 1, 5 7 cf. I loh. 3, 2 11 cf. Mattb. 25, 46 13 Es. 26, 10 15 Ioh. 17, 3 18 cf. Philipp. 2, 6 et 7 ) [*]( 1 oetendit] add. se r 2 lucem om. B quam B 4 eum libri (wind. mon.), eam v (Eug. Vat. Vere.) 5 unde] add. et E2 Y 6 illa bis R erat ClP reuera HElL 7 eis erimius B 8 erat CP 9 amplectatur B eius alt. om. 01 10 dextram Q r a e (Eug. codd.) 11 hinc] in B 15 unum om. p, solum v 16 misit B 17 cognoscetur DCP edd. praeter p g 18 domini] add. religi CP (finit Eug. Exc. non.) AMEN-, EXPLICIT- LIBER QUARTUS DE CONSENSU- EUANGE I LISTARUM B, AMEN\' EXPL- LIBER TER- TIUS INCIPIT LIBER QUARTUS R, EXPLICIT LIBR TERCIUS- IN- , CIPIUNT QUAESTIONES LIBRI QUARTI D; AYR- AGUSTINl EPI DE CONCORDIA EUANGELISTARU FIN LIB- III- INCIP- IIII- PRAE- CEDENTIB- KAP- QUAES- C, EXPLIC* LIB- III- INCPIT LIB- IIII- PRAECEDENTIBUS CAP* QUKSTION- P, EXPLICIT LIBER- III- INCIPIT LIBER QUARTUS F, EXPLICIT LIBER TERTIUS ( III- O) INCIPIT LIBER QUARTUS DEO GRATIAS (add. AMEN N) ON, subscr. om. (sed spat. uac. rel.) MQ. EXPL- Llb- III- INCIPIT LIBER QUARTUS ( IIII- H) HAELS ) 394
LIBER QVARTUS.
Nunc iam quoniam Matthei narrationem contextim considerantes et ei tres alios conferentes usque in finem in nullo eos uel sibi uel inter se repugnare docuimus, Marcum similiter uideamus, ut exceptis his quae cum Mattheo dixit, de quibus iam quod disserendum uidebatur absoluimus, cetera eius inspecta adque conlata nulli eorum repugnare monstrentur usque ad cenam domini. nam inde iam omnia omnium quattuor, quemadmodum sibi conueniant, usque in finem considerata tractauimus.
Sic ergo incipit Marcus: xinitium euangelii Iesu Christi filii dei. [*]() sicut scriptum est in Esaia propheta, et cetera usque ad illud ubi ait: [*]() et ingrediuntur Capharnaum et statim sabbatis ingressus synagogam docebat eos. in hac tota contextione omnia superiora cum Mattheo considerata sunt. hoc autem Marcus, quia ingressus Capharnaum in synagogam eorum docebat eos sabbatis, cum Luca dixit, sed nihil habet quaestionis.
II. Sequitur Marcus et dicit: [*]() et stupebant super doctrinam eius; erat enim docens eos quasi potestatem [*]( 11 Marc. 1, 1 et 2 13 *ib. 21 17 cf. Luc. 4, 31 19 *Marc. 1, 22-24 ) [*]( 2 iam om. CPV Im. 3 et ei tres] ecce it res B alios om. A1E1S conferentes] coniungentes r 4 pugnare Bl 5 iis l m quae] qui CP 6 ceterae B 7 monstrantur B 8 indie B1 9 conueniunt CP in] ad R considera Bl 11 initium euangelii om. Bl 12 fili R1 AlElS dni H 14 ingressus] add. in Q v 15 conteiione finit 0 17 synagoga RD CP HAEL i (sin. DPH, -guga C) cum lucam dixit sed B1, cum lucas dixisset HAelL 19 doctrina E1 f edd. praeter p g, v )
395
habens et non sicut scribae eorum. et erat in synagoga eorum homo in spiritu inmundo et exclamauit
[*]() dicens: quid nobis et tibi. Iesu Nazarene? uenisti perdere nos, et cetera usque ad eum locum, ubi ait: et erat praedicans in synagogis eorum et omni Galilaea et demonia eiciens. et in hoc toto loco quamuis sint quaedam quae cum solo Luca dixit, tamen iam tractata sunt, cum Matthei narrationem continuam teneremus, quia in ipsum ordinem sic incurrerant, ut ea praetermittenda non arbitrarer. sed Lucas de spiritu inmundo ait, quod sic exierit ab homine. ut nihil ei noceret. Marcus autem: et discerpens cum, inquit, spiritus inmundus exclamans uoce magna exiit ab eo. potest ergo uideri contrarium: quomodo enim discerpens uel, sicut aliqui codices habent, conuexans eum, cui nihil nocuit secundum Lucam? sed et ipse Lucas: et cum proiecisset illum, inquit, demonium in medium, exiit ab illo nihilque ei nocuit. unde intellegitur hoc dixisse Marcum conuexans eum quod Lucas dixit cum proiecisset eum in medium, ut quod secutus ait nihilque ei nocuit hoc intellegatur, quod illa iactatio membrorum adque uexatio non eum debilitauit, sicut solent exire demonia etiam quibusdam membris amota uexatione elisis.
Sequitur idem Marcus: [*]() et uenit ad eum leprosus deprecans eum et genu flexo dixit: si uis, potes me [*]( 4 *Marc. 1, 39 7 cf. Luc. 4, 38-37 11 Marc. 1, 26 15 *Luc. 4, 35 b 23 *Marc. 1, 40 ) [*]( 1 scribae eorum BRD (colb. brix. al., ol ϒραμματει̃ς attav Ephr. al.), scribae cet., edd., v 5 erat] cetera B1 omnia B, in omni xχψω r (non w) b (ει̃ς ολƞν) galileae AWL 8 tenueramus g 9 incurrebant r arbitraremur g 10 uerba quae sunt sed lucas usque ad amota uexatione elisis om. FONMQ HAELS xχψω p ab omine B, om. g 11 eum om. CP 12 exclamanR] et exclamans CPVg v exiit (exiet C1) BRD ClPVgr a 1 m, exit cet. 16 inquit om. B 17 exiuit RD raeI, exitg ello Bl, eo V intell.] et tellegitur Cl, et intell. C2PV 18 dixit om. RD raeI 19 eum] sum B ut om. P 7 g ut q. s. ait om. It r ael 20 intelligitur 1 gel quod BBD CPV 7 g, quia cet. 22 amota uexatione elisis BRD raelm, amputatis aut elisis 7, amputatis aut euulsis CPV g (in mg. I) )
396
mundare, et cetera usque ad illud ubi ait: et clamabant dicentes:
[*]()tu es filius dei. et uehementer comminabatur eis, ne manifestarent illum. huic quod ultimum posuimus simile aliquid et Lucas dicit, sed sine aliqua repugnantiae quaestione. sequitur Marcus:
[*]() et ascendens in montem uocauit ad se quos uoluit ipse et uenerunt ad eum.
[*]() et fecit, ut essent duodecim cum illo, et ut mitteret eos praedicate.
[*]() et dedit illis potestatem curandi infirmitates et eiciendi demonia.
[*]() et inposuit Simoni nomen Petrus, et cetera usque ad illud ubi ait:
[*]() et abiit et coepit praedicare in Decapoli, quanta sibi fecisset Iesus, et omnes mirabantur. de nominibus discipulorum iam et antea me locutum scio, cum Matthei ordinem sequerer, et hic rursus admoneo, ne quisquam putet nunc accepisse nomen Simonem, ut Petrus uocaretur, et sit contrarium Iohanni, qui longe ante illi dictum esse commemorat: tu uocaberis Cephas, quod interpretatur Petrus. ipsa enim uerba domini commemorauit, quibus ei nomen inposuit; Marcus autem hoc loco id recapitulando commemorauit, cum ait: et inposuit Simoni nomen Petrus. cum enim uellet nomina duodecim apostolorum enumerare et necesse haberet Petrum dicere, breuiter insinuare uoluit, quod non \'hoc ante uocaretur, sed hoc ei dominus nomen inposuerit non tunc, sed quando Iohannes ipsa uerba domini posuit. cetera nihil repugnant et ante iam pertractata sunt.
IIII. Sequitur Marcus: [*]() et cum transcendisset Iesus in naui rursus trans fretum, conuenit turba multa [*]( 1 Marc. 3, 11 b-12 4 cf. Luc. 4, 41 5 Marc. 3. 13-16 11 Marc. 5, 20 13 cf. aupra 1. 2, c. 17 et 53 17 loh. 1, 42 20 Marc. 3. 16 26 *Marc. 5, 21 et 6, 30 ) [*]( 1 ait] dicit RD 3 illum] eum V 6 uocabit B 8 illia] eis RD V 12 iesus om. AelL, dominus g 14 sequerer ordinem XOO edd. pracUr p g nec B 17 uocaueris Bx 23 hoc ante B A1E1L, ante hoc RD. antea hoc r, hoc antea cetf nomen dominus R 24 iohannis ClP 25 posuit] add. et HAEL y g nihil BRD, nihil cuiquam cd., edd. ante BRD HAEL 7, antea cef., edd. 26 transisse(t) B )
397
ad illum et erat circa mare, et cetera usque ad illud ubi ait:
[*]() et conuenientes apostoli ad legum renuntiauerunt illi omnia quae egerant et docuerant. hoc ultimum dixit cum Luca nihilo discordans, cetera iam ante tractata sunt. sequitur Marcus: et ait illis: uenite seorsum in desertum locum et requiescite pusillum, et cetera usque ad illud ubi ait:
[*]() quanto autem eis praecipiebat, tanto magis plus praedicabant
[*]() et eo amplius admirabantur dicentes: bene omnia fecit, et surdos fecit audire et mutos loqui; in his cum Luca Marcus nihil est quod repugnare uideatur et superiora omnia iam considerauimus, quando eos Mattheo conferebamus. sed cauendum est, ne quisquam arbitretur hoc quod in ultimo ex euangelio Marci posui repugnare omnibus qui eum aliis eius plerisque factis et dictis ostendunt scisse, quid ageretur in hominibus, id est quod eum cogitationes et uoluntates eorum latere non poterant, sicut apertissime Iohannes dicit:
[*]() ipse autem Iesus non credebat semet ipsum eis eo quod ipse nosset omnes
[*]() et quia opus ei non erat, ut quis testimonium perhiberet de homine; ipse enim sciebat, quid esset in homine. sed quid mirum, si praesentes hominum uoluntates uidebat, qui etiam futuram Petro praenuntiauit, quam tunc utique non habebat, quando pro illo uel cum illo paratum se mori praesumebat? quae cum ita sint.
[*]( 4 cf. Luc. 9, 10 5 Marc. 6, 31 6 Marc. 7, 36 b-37 17 loh. 2, 24 et 25 23 cf. Matth. 26, 33 et 35 ) [*]( 2 et ecce uenientes HAelL apost. ad dominum V, ad dominum discipuli p 3 illij ei V v hoc] add. autem Q 4 nillo Bl, nihil in nullo g, in nihilo el discordians B ante om. AlElL, antea edd. praeterem 7 praeiciebat Bl 9 amirauantur B, mirabantur p 13 nec B 14 posui om. CP altis C\'JP 16 cogitatione B 17 pctuerant HAEL Y 19 quia] qui B (Bushw.) 20 periberet B 22 uolumtates B qui] quia BN petro futnram V, p. futuram negationem p, futuram perfidiam petro g, futuram aegationem petro ael prenunciauerit p 23 tunc om. BR ) 398
quomodo huic eius tantae scientiae et praescientiae non est contrarium quod Marcus dicit: praecepit illis, ne cui dicerent; quanto autem eis praecipiebat, tanto magis plus praedicabant? si enim sciebat eos sicut ille qui notas habebat et praesentes et futuras hominum uoluntates tanto magis praedicaturos, quanto magis, ne praedicarent, eis praecipiebat, utquid hoc praecipiebat, nisi quia pigris uolebat ostendere, quanto studiosius quantoque feruentius eum praedicare debeant quibus iubet. ut praedicent, quando illi qui prohibebantur tacere non poterant?
V. Sequitur Marcus: lin illis diebus iterum ctfm turba multa esset nec haberent quod manducarent, et cetera usque ad illud ubi ait: [*]() respondit illi Iohannes dicens: magister, uidimus quendam in nomine tuo eicientem demonia, qui non sequitur nobiscum, et prohibuimus eum. [*]() Iesus autem ait: nolite prohibere eum; nemo est enim qui faciat uirtutem in nomine meo et possit cito male loqui de me; [*]() qui enim non est aduersum uos pro uobis est. hoc Lucas similiter narrat, nisi quod ipse non dicit: \'nemo est qui faciat uirtutem in nomine meo et possit cito male loqui de me.\' nulla est ergo inter eos quaestio cuiusquam repugnantiae. sed uidendum est, ne hoc illi sententiae domini putetur contrarium ubi ait: qui mecum [*]( 2 Marc. 7, 36 11 *Marc. 8. 1 et 9, 37 (38)-39 (40) 19 ci. Luc. 9, 49 et 50 23 *Luc. 11, 23; *Matth. 12, 30 ) [*]( 1 quomodo] quando B et praescientiae om. B, et praeaentiae CP 2 praecipit ClL 3 praeicipiebat (pi s. fl.) B 4 plures B 5 et alt. om. B uolumtates B 7 quia om. e uolebatostuliosius (om. -endere quanto st) B 8 studiosius I gaudiosius Q 9 debebant B ENMQ iubetur B2 ut om. Bl 10 porant B V] VI JB* 11 diebus illis p v 12 esset] add. cum iesu VN2E2 ϒψ edd. praeter m quid a 13 ibi Bl illis B 15 qui] add. te N2 non] nos Bl prohibimus Cl 16 probibere B 17 facit V posBisset Bl 18 qui enim-loqui de me om. BlL aduersus RD HAE i 19 nos et nobis g 20 est B-RD CP FNMQ p, est enim cet. (enim est m facit PS p 21 mali B2 ergo est AELS r inter] in A1E1LS )
399
non est, aduersus me est; et qui mecum non colligit, spargit. quomodo enim iste non erat aduersus eum. qui cum illo non erat, de quo Iohannes suggessit, quod cum illis eum non sequebatur, si aduersus illum est qui non est cum illo? aut si aduersus illum erat, quomodo dicit discipulis: nolite prohibere; qui enim non est aduersus uos, pro uobis est? an hoc interesse aliquis dicet, quia hic discipulis ait: qui non est aduersus uos, pro uobis est, ibi autem de se ipso locutus est: qui mecum non est, aduersus me est? quasi uero possit cum illo non esse qui discipulis eius tamquam membris eius sociatur. alioquin quomodo uerum erit: qui uos recipit, me recipit, et: quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis? aut potest etiam non esse aduersus eum, qui fuerit aduersus discipulos eius? nam ubi erit illud: qui uos spernit, me spernit, et: quando uni ex minimis meis non fecistis. neque mihi fecistis, et: Saule, Saule, quid me persequeris? cum discipulos eius persequeretur? sed nimirum hoc uult intellegi in tantum cum illo non esse aliquem, in quantum est aduersus illum, et in tantum aduersus illum non esse, in quantum cum illo est. exempli gratia, sicut iste ipse qui in nomine Christi uirtutes faciebat et in societate discipulorum Christi non erat,
[*](5 Marc. 9, 38 (39) 12 *Matth. 10, 40 13 *)latth. 25, 40 15 Luc. 10, 16 *Matth. 25, 45 17 Act. 9, 4 ) [*]( 1 aduersum D edd. praeter pm 2 dispergit r quomodo] quando J31 3 iohannis ClP 4 si om. Bl aduersum B2 illum del. B2 6 prohiberej add. eum g nos et nobis g 7 aliquid AE1L g dicit B2BD CPY FNQ p 8 qui] add. enim RDQ uos-aduersus om. Bl nos et nobis g 9 aduersum P1FM ψ g 10 posset AE 12 quia Bx (nos) :1 recipit fol. 161 deficit man. saee. VIllI E, incipit supplementum saec.XII tertium E* recepit P1, receperit p me recipit om. B1 recepit p quando] quod p 13 imnimis Bl 14 aduersum eam Q HAesL y g 1a erat B me spernit om. Bl quando] quandiu E* f (v), quod p 16 ex] de AesL v minoribus E* r v meis om. A*L, istis E* y non et neque om. p 17 discipulo Bl 18 uult] adll. et CP 20 et in t. a. illum om. B1 cum illum C1 ) 400
in quantum operabatur uirtutes in illo nomine, in tantum cum ipsis erat et aduersus eos non erat; in quantum uero eorum societati non adhaerebat, in tantum cum ipsis non erat et aduersus eos erat. sed quia illi hoc eum facere prohibuerunt, in quo cum ipsis erat, dixit eis dominus: nolite prohibere. illud enim prohibere debuerunt quod extra eorum erat societatem, ut illi unitatem ecclesiae suaderent, non illud, in quo cum illis erat, nomen scilicet magistri et domini eorum in demoniorum expulsione commendans. sicut catholica ecclesia facit non inprobans in hereticis sacramenta communia; in his enim nobiscum sunt et aduersus nos non sunt; sed inprobat et prohibet diuisionem ac separationem uel aliquam aduersam paci ueritatique sententiam; in hoc enim aduersus nos sunt, quia in hoc nobiscum non sunt et nobiscum non colligunt et ideo spargunt.
VI. SequiturMarcus et dicit: *°quisquis enim potum dederit uobis calicem aquae in nomine meo, quia Christi estis, amen dico uobis, non perdet mercedem suam. [*]() et quisquis scandalizauerit unum ex his pusillis credentibus in me, bonum est ei magis, si circumdaretur mola asinaria collo eius et in mare mitteretur. [*]() et si scandalizauerit te manus tua, abscide illam; bonum est tibi debilem introire in uitam quam duas manus habentem ire in gehennam, ignem [*]( .16 *Marc. 9, 40 (41)-42 (43) ) [*]( 1 illo] illius E* j l m tantam] quantum RD 2 cum om. Bl 3 eoBrum B aderel (b)at B 4 eum om. p facere om. Bl 5 prohibuerant FNM edd. praeter p g 6 prohibere] add. eum g 7 eclesia C1 8 illis] illi Bl 10 sicut] add. et B3 ecclesia catholica AesLS 7 eclesia ut setnper C fecit Bl inprobrans B bertices B1, ereticis B2 12 inprobat] add. et hinc intellegent timentea dominum catholici quia multa toleranda sunt in malis catolicis ne unitas diuidator communionis B improbans et prohibens N2 ac] a B, hac CP 16 dederit potum g (Ept.) 17 aque frigide g (ex Matth. 10, 42) 20 est ei in ras. C, est erga B 21 mari B 24 ignem BlRlD AL r ael (Hub. ValZ. Ken. Lindf. Rw.), in ignem cet., v (tb *5p Sin. corr., Par. Sang. aZ., sed sa to nup codd. opt.) inezinguibilem et exinguitur B )
401
inextinguibilem,
[*]() ubi uermis eorum non moritur et ignis non extinguitur, et cetera usque ad illud ubi ait:
[*]() habete in uobis salem et pacem habete inter uos. haec Marcus dominum locutum, posteaquam illum qui in nomine eius eiciebat demonia et cum discipulis non eum sequebatur uetuit prohiberi, contextim commemorat aliqua ponens, quae nullus alius euangelistarum posuit, aliqua uero, quae Mattheus quoque posuit, et aliqua itidem, quae et Mattheus et Lucas, sed et illi ex aliis occasionibus et in alio rerum ordine, non hoc loco, ubi de illo suggestum est, qui cum discipulis Christi non eum sequebatur et demonia in eius nomine eiciebat. unde mihi uidetur etiam hoc loco dominus secundum Marci fidem ideo dixisse quae aliis etiam locis dixit, quia satis pertinebant ad hanc ipsam eius sententiam, qua uetuit prohiberi uirtutes in nomine suo fieri, etiam ab illo qui cum discipulis eum non sequebatur. sic enim contexit:
[*]() qui enim non est aduersum uos, pro uobis est.
[*]() quisquis enim potum dederit uobis calicem aquae in nomine meo, quia Christi estis, amen dico uobis, non perdet mercedem suam. unde ostendit etiam illum, de quo Iohannes suggesserat et unde iste eius sermo exortus est, quod non ita separabatur a societate discipulorum, ut eam
[*]( 2 *Marc. 9, 49 (50) 7 cf. Matth. 10, 42 8 cf. Matth. 18, 6; cf. Luc. 17, 2 16 Marc. 9, 39 (40)-40 (41) ) [*]( 1 morietur et extinguetur r 3 inter uos] inter uobis Bl (el. 95, 13 et 101, 23), in nobis eolb. (iv ἁλλὴλοις) hoc p 4 posteacam Bl, postquam NQ p r 6 prohibere CP p commemorans B pones B* 7 aliqua] alia R quoque posuit mn. p 8 alia g itidem om. p et ante Matth. om. p lucas] add. posuerunt p sed et B CP, sed cet., edd. 9 illi] illic B, illis RD occassionib. B in BRD FNMQ HAS xxlfi, edd. praeter m, om. cet. 10 loco] ordine R 12 eiciens Bl 13 quae] quia BIRD 14 eiaB om. HAL a e, etiam r sententia Bl quae uetuit M, quaetui Bl 15 prohibere CPV x uirtutis C1 etiam om. p 17 aduersus R r 18 dedit Bl 19 perdit Cl 20 inde RD r illud BRD HAL 21 iohannis C1P 22 separatur AXL a om. Bl eum t. hereticum g ) [*]( XXXXIII AUIr. Sect. III pars 4. ) [*]( 26 ) 402
tamquam hereticus inprobaret, sed sicut solent homines nondum audere Christi suscipere sacramenta et tamen nomini fauere christiano, ita ut Christianos etiam suscipiant et non ob aliud eis, nisi quia Christiani sunt, obsequantur, de qualibus dicit, quod non perdunt mercedem suam, non quia iam tuti adque securi sibi debent uideri ex hac beniuolentia, quam erga Christianos habent, etiamsi Christi baptismo non abluantur nec unitati eius incorporentur, sed quia ita iam dei misericordia gubernantur, ut ad ea quoque perueniant adque ita securi de hoc saeculo abscedant. qui profecto, et priusquam Christianorum numero socientur, utiliores sunt quam hi qui, cum iam Christiani appellentur et christianis sacramentis inbuti sint, talia suadent, ut quibus ea persuaserint secum in aeternam poenam pertrahant. quos membrorum corporalium nomine tamquam manum uel oculum scandalizantem iubet erui a corpore, hoc est ab ipsa unitatis societate. ut sine his potius ueniatur ad uitam, quam cum eis eatur in gehennam. hoc ipso autem separantur, a quibus separantur, quod eis mala suadentibus, hoc est scandalizantibus, non consentitur. et si quidem omnibus bonis, cum quibus eis notitia est, etiam de hac peruersitate innotescunt, ab omnium penitus societate adque ab ipsa diuinorum sacramentorum participatione separantur; si autem quibusdam ita noti sunt,
[*]( 15 cf. Marc. 9, 42-49 ) [*]( 1 improbraret p 2 audire CP sacramenta suscipere E* nomina HAlL, nomine A2 4 ob om. Bl ni H õ dicit] deit Bl, dixit a 1 quod om. g, quoniam B perdent N1 mercemdem (m med. exp.) B 6 tuti] ut JB1 debeant p 7 ergo B1 N ipo AL 8 iam ita BDM 9 gnuernantur Bl ad om.. B ea] eam F2N2 ψ prael 10 quo g 11 societur Bl quam hi om. g hii BR, ii E* l m, illi M x 12 imbiti B1 13 quibua] eoa quibus HAerL 7 ael persuaaeruut ClPV in aeternum B 14 poenam] ponant B1, illam penam p membraerum Bl 16 erui] add. et abscindi rael 17 his] iis E* in gehenna B1 18 autem ipso E* reparantur CP 19 eis] de his N 20 omnibus] cum omnibus r cum] de M 21 notitia] societas 00 raelm este B1 de om. Bl hoc Bl omni p 9 ) 403
pluribus autem ista eorum est ignota peruersitas, ita tolerandi sunt, sicut ante uentilationem palea toleratur in area, ut neque illis ad iniquitatis communionem consentiatur nec propter illos bonorum societas deseratur. hoc faciunt qui habent in se ipsis salem et pacem habent inter se.
Sequitur Marcus: xet inde exsurgens uenit in fines Iudae ultra Iordanen et conueniunt iterum turbae ad eum et, sicut consueuerat, iterum docebat illos, et cetera usque ad illud ubi ait: 44 omnes enim ex eo quod abundabat illis miserunt, haec uero de penuria sua omnia quae habuit misit, totum uictum suum. in hac tota contextione omnia superiora considerata sunt, ne quid uiderentur habere contrarium, quando cum Matthei ordine ceteros conferebamus; hoc autem de uidua paupercula, quae duo minuta misit in gazophylacium, duo soli dicunt, Marcus et Lucas, sed sine ulla quaestione concordant. hinc iam usque ad cenam domini, unde omnium omnia considerata tractauimus, non dicit et Marcus quod cogat cum aliquo conparari ad inquirendum, ne quid repugnare uideatur.,
Nunc ergo deinceps Lucae euangelium ex ordine per- tractemus exceptis eis quae habet cum Mattheo Marcoque communia, quoniam illa iam omnia pertractata sunt. sic ergo incipit Lucas: Quoniam quidem multi conati sunt [*](6 Marc. 10, 1 9 Marc. 12, 44 16 cf. Marc. 12, 41-44; Luc. 21, 1-4 17 cf. Marc. 13, 1-37 24 *Luc. 1, 1-4 ) [*]( 1 ut pluribus ista eorum sit ignota N* est eorum E* innota b tolerandi] collocandi p 2 paleae BD ral tollatur B, tolerantur BD praI area] horrea p 3 neque] nec p illis ante consentiatur r nec] neque edd. praeter p 4 bonorum om. Es 5 inter se om. p 6 surgens ALS 9 l 7 iudae B, iudaeae cet., edd. conuenerunt p r 8 et om. B1 consuerat B r 9 illos] eos Y p 12 conteiione B 19 eum alicui ral quirendum Bl 21 VIII numerum capitis ante nunc BMQ, ante sic ergo BD CPVF p, ante quoniam quidem NHALS, om. EP 22 eis] eius CP, his AL g, iis E* y 23 illa] in illa AL pertracta BBl 24 lucam Bl ) [*]( 26* )
404
ordinare narrationem, quae in nobis conpletae sunt, rerum, 2 sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi uiderunt et ministri fuerunt sermonis,
[*]() uisum est et mihi adsecuto a principio omnibus diligenter ex ordine tibi scribere, optime Theofile,
[*]() ut cognoscas eorum uerborum, de quibus eruditus es, ueritatem. hoc principium ad euangelii narrationem nondum pertinet. admonet autem, ut nouerimus eundem Lucam etiam illum librum scripsisse, qui actus apostolorum uocatur. non solum, quia Theofili nomen etiam illic inest — nam posset fieri, ut et alius aliquis Theofilus esset et, si idem ipse esset, ab alio ad illum aliquid scriberetur sicut a Luca euangelium —, sed quia et ibi ita exorsus est, ut diceret:
[*]() primum quidem sermonem de omnibus feci, o Theofile, quae coepit Iesus facere et docere
[*]() usque in diem, quo apostolos elegit, per spiritum sanctum mandans iussit praedicare euangelium, dedit intellegi, quod iam scripserit euangelii librum unum ex quattuor, quorum est in ecclesia sublimis auctoritas. nec ideo, quia dixit de omnibus se fecisse sermonem quae coepit Iesus facere et docere usque in diem, quo mandauit apostolis, putari debet omnia scripsisse in euangelio suo quae Iesus cum apostolis in terra uersatus fecit et dixit, ne sit contrarium Iohanni, qui ait multa alia fecisse Iesum, quae si scriberentur, mundum totum non potuisse capere illos libros, cum etiam constet ab aliis euangelistis non pauca narrata, quae Lucas ipse
[*](14 *Act. 1, 1 et 2 24 cf. Ioh. 21, 2J ) [*]( 4 omnibus codd. (ueron. eant. brix. al., opt. Vulg.), omnia М2Es 7 p r. de omnibus IP, de hominibus r 9 actuum RD 10 theofilo RD 11 ali- \'quiB om. B1 theofilius B 12 a om. B1 lucae (JIP 14 feci de omnibus H.A»L r aelmv 15 et docere BBD IP E* 7 edd., om. cet. usque rOm. p in] ad x r 16 apostolos] apostolos quos CsY N*, apostolis quos Es7 m 17 mandans] add. iesus HA2 iussit pr. eu.] cf. cant. (Aug. c. ep. fund. 9, n. 10; c. Felic. 1, 4; auct. I. de un. eccl. 11, 3T) euangelium] incipit Ns (suppl. saec. XII) 22 apostolis] add. suis Jt* 24 iesum] add. in conspectu eorum N* 25 capire Cl 26 aliis] illis B ) 405
narrando non adtigit. de omnibus ergo fecit sermonem eligendo de omnibus, unde faceret sermonem, quae iudicauit apta et congrua sufficere officio dispensationis suae. et quod dicit multos conatos ordinare narrationem, quae in nobis conpletae sunt. rerum. uidetur significare nonnullos, qui non potuerunt hoc susceptum munus implere; ideo autem dicit sibi uisum esse ex ordine diligenter scribere, quoniam multi conati sunt; sed eos debemus accipere, quorum in ecclesia nulla extat auctoritas, quia id quod conati sunt implere minime potuerunt iste autem non solum usque ad resurrectionem adsumtionemque domini perduxit narrationem suam, ut in quattuor auctoribus euangelicae scripturae dignum suo labore haberet locum, uerum etiam deinceps quae per apostolos gesta sunt, quae sufficere credidit ad aedificandam fidem legentium uel audientium, ita scripsit, ut solus eius liber fide dignus haberetur in ecclesia de apostolorum actibus narrantis reprobatis omnibus qui non ea fide, qua oportuit, facta dictaque apostolorum ausi sunt scribere. eo quippe tempore scripserunt Marcus et Lucas, quo non solum ab ecclesia Christi, uerum etiam ab ipsis adhuc in carne manentibus apostolis probari potuerunt.
Sic ergo narrare Lucas incipit euangelium: 6 fuit in die- bus Herodis, regis Iudae, sacerdos quidam nomine Zacharias de uice Abia et uxor illi de filiabus [*](23 *Luc. 1, 5 ) [*]( 1 adtingit M ergo f. s. e. d. omnibus om. BlMx 2 sermo C\'P 3 apta et] apte HAL g 5 bobis Bl rerum quae i. n. c. eunt N\' 9 nulla extat bis Bl existat ClP 10 adimplere N. 11 ascensionemque p ael 13 labore suo N* r a elm haberet om. RD 15 legentiumq. laudentium Bl 17 actibus-apostolorum om. Bl 18 non ea] non a AL, nota RD oportuit] decuit N* 19 eo om. B1 20 ab] iubet Bl 23 VIIII numerum capitis ante fuit BF, om. NB lucas narrare RDN/I 24 iudae BDM HAL (brix., Dubl. Fuld. al.), iudaeae cet., edd. 25 zaccarias B, zacch. D CP Hl auia BIRl illius B2 V )
406
Aaron et nomen eius Elisabeth, et cetera usque ad eum locum, ubi ait:
[*]() ut cessauit autem loqui, dixit ad Simonem: duc in altum et laxate retia uestra in capturam. hoc totum non habet ullam repugnantiae quaestionem. Iohannes quidem uidetur simile aliquid dicere, sed illud longe aliud est, quod factum est post resurrectionem domini ad mare Tiberiadis. ibi enim non solum ipsum tempus ualde diuersum est, sed etiam res ipsa plurimum distat. nam retia illic in dextram partem missa centum quinquaginta tres pisces ceperunt, magnos quidem, sed pertinuit ad euangelistam dicere, quod, cum tam magni essent, retia non sunt disrupta, respicientem scilicet ad hoc factum, quod Lucas commemorat, ubi prae multitudine piscium retia rumpebantur. iam cetera similia Iohanni Lucas non dixit nisi circa domini passionem et resurrectionem. qui totus locus a cena ipsius usque ad finem sic a nobis tractatus est, ut omnium conlatis testimoniis nihil eos dissentire doceremus.
X. Iohannes est reliquus, qui iam non restat cui conferatur. quidquid enim singuli dixerunt, quae ab aliis non dicta sunt, difficile est, ut habeant aliquam repugnantiae quaestionem. ac per hoc liquido constat tres istos, Mattheum scilicet. Marcum et Lucam, maxime circa humanitatem domini nostri Iesu Christi esse uersatos, secundum quam et rex et sacerdos est. et ideo Marcus, qui in illo mysterio quattuor animalium hominis uidetur demonstrare personam, uel Matthei magis comes uidetur, quia cum illo plura dicit propter regiam personam, quae incomitata esse non solet, quod in primo [*]( 2 Luc. 5, 4 5 cf. Ioh. 21, 1-11 12 cf. Luc. 5, 6 21 cf. supra 1. 1, c. 3—6 24 cf. Apoc. 4, 6 et 7 ) [*]( 1 elesabeth Bx, helis. RDQ AE* j r e 2 eum] illum HAesL i ait] dixit HAesL y 3 laxa CP (colb. uind., Am. al.) 5 iohannie CP 9 dextram BRD HAEвL i g r, dexteram cet. CLIII Q 11 cum om. Bl tamen B 12 dirrupta QAIL, di*rupta (r eras.) C, dirupta PME* i 14 cera B iohannis Bl 15 ad cenam B 18 X] capihtm numeros om. N* quia B 19 aliis] illis Bl 21 scilicet] add. et HAeaL Y 24 ministerio B 25 personae B )
407
libro commemoraui, uel, quod probabilius intellegitur, cum ambobus incedit. nam quamuis Mattheo in pluribus, tamen in aliis nonnullis Lucae magis congruit, ut hoc ipso demonstretur ad leonem et ad uitulum, hoc est et ad regalem, quam Mattheus, et ad sacerdotalem, quam Lucas insinuat personam, id quod Christus homo est, pertinere, quam figuram Marcus gerit pertinens ad utrumque. diuinitas uero Christi, qua aequalis est patri, secundum quod uerbum est et deus aput deum et uerbum caro factus est, ut habitaret in nobis, secundum quod ipse et pater unum sunt, a Iohanne maxime commendanda suscepta est, qui sicut aquila in his quae Christus sublimius locutus est inmoratur nec in terram quodammodo nisi raro descendit. denique quamuis matrem Christi se nosse plane testetur, tamen nec in eius natiuitate cum Mattheo et- Luca aliquid dicit nec eius baptismum cum tribus commemorat, sed tantum modo ibi testimonium Iohannis alte sublimiterque commendans relictis eis pergit cum illo ad nuptias in Canan Galilaeae, ubi, quamuis ipse euangelista matrem eius fuisse commemoret, ille tamen dicit: quid mihi et tibi est, mulier? non repellens, de qua suscepit carnem, sed suam tunc maxime insinuans diuinitatem aquam conuersurus in uinum, quae diuinitas illam etiam feminam fecerat, non in illa facta erat.
Inde post paucos dies factos in Capharnaum redit ad templum, ubi eum dixisse commemorat de templo corporis [*]( 8 cf. Ioh. 1, 1 et 14 10 cf. Ioh. 10, 30 16 cf. Ioh. 1, 15—86 17 cf. Ioh. 2, 1-11 19 Ioh. 2, 4 24 cf. Ioh. 2, 12-25 ) [*]( 4 ad tert. om. AlL 5 ad om. PM 6 id] ad Bl 7 utramque BD r qua] quae CP Q AL 8 est pr. om. B uerbum-quod om. tIp 9 factus B, factum cet., edd. est om. RD CP MQ m secundum] add. hoc CPV g 10 ad iohanne BMl 12 quodadmodo B 14 neque HAL 16 apte E* y 17 commendat RD pergit] uadit » canan M, chanan N\'Q HAIL, chanaan BR C\'P g, chanam a el, cana F r m, chana V A2Es 7 p, 19 commemoret et BXR 22 in om. Bl AL 23 erat] fuerat p 24 festos Q 25 dixisse commemorat BIB, comm. dix. cet., edd. )
408
sui: soluite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. ubi maxime insinuat non solum, quia deus erat in templo uerbum caro factum, uerum etiam quia eandem carnem ipse resuscitauit non utique nisi secundum id quod unum est cum patre nec separabiliter operatur, cum ceteris locis fortassis omnibus scriptura non dicat, nisi quod deus illum suscitauerit, nec alicubi sic expressum est, quod cum deus resuscitarit Christum, etiam ipse se resuscitauit, quia cum patre unus deus est, sicut hoc loco, ubi ait: soluite templum hoc, et tribus diebus suscitabo illud.
Inde cum illo Nicodemo quam magna, quam diuina locutus est! inde rursus pergit ad testimonium Iohannis et commendat amicum sponsi non gaudere nisi propter uocem sponsi. ubi admonet animam humanam non de se ipsa sibi lucere nec beari nisi incommutabilis participatione sapientiae. inde ad mulierem Samaritanam, ubi commemoratur aqua, unde qui biberit non sitiet in aeternum. inde rursus in Canan Galilaeae, ubi fecerat de aqua uinum. ubi eum commemorat dixisse regulo, cuius filius infirmabatur: nisi signa et prodigia uideritis, non creditis, usque adeo supra omnia mutabilia uolens mentem credentis adtollere, ut nec ipsa miracula, quae quamuis diuinitus de mutabilitate corporum fiunt, a fidelibus quaeri uelit. [*]( 1 Ioh. 2, 19 9 *ib. 11 cf. Ioh. 3, 1-21 12 cf. ib. 22-36 15 cf. Ioh. 4, 1-42 17 cf. ib. 43-54 19 Ioh. 4, 48 ) [*]( 1 soluitte Bl, soluit AL 3 etiam] add. illud N* 5 operabatur HAL 8 resuscitaret C7P N* A2L a e, -tauit p, -tauerit g r ae om. M A-L 9 sicut om. Bl soluit et C 10 tribus B CP FM HAL (tptciv Vat.), in tribus cet., edd., v, cf. supra (Jv xp. pl.) excitabo » 7 r, resusc. rae 11 quam magna] humana magisp 13 sponsipr.] ipsosi B 14 se om. BlB 15 beatificari RD 17 cane. BF r alm, chanaan ROlp, chanan N* HAL g, chana E) p, chanam e 18 ubi alt.) ibi B2RD FNsMQ prael 20 credetis CXV pr (cant. al.) super aelm mutabilia om. BlRDN* 21 mentes JB1 creditis Bl 22 corporis RD 23 uellit B )
409
Inde Hierosolymam redit; fit sanus triginta octo annorum languidus. ex hac occasione quae dicuntur! quam diu dicuntur! ibi dictum est: quaerebant eum Iudaei interficere, quia non solum soluebat sabbatum, sed et patrem suum dicebat deum aequalem se faciens deo. ubi satis ostenditur, quam non usitate, sicut solent sancti homines dicere, dixerit patrem suum deum, sed quod ei sit aequalis insinuans; quippe paulo superius dixerat eis de sabbato calumniantibus: pater meus usque modo operatur, et ego operor. ibi exarserunt, non quia patrem suum diceret deum, sed quod ei aequalis uellet intellegi dicendo: pater meus usque modo operatur, et ego operor, consequens esse ostendens, ut, quoniam pater operatur, et filius operetur, quia pater sine filio non operatur. ibi enim et paulo ante ait iam illis ob hoc irascentibus: quaecumque enim ille fecerit, haec et filius similiter facit.