Sequitur Mattheus: [*]() erat autem ibi Maria Magdalene et altera Maria sedentes contra sepulchrum. quod Marcus ita dicit: [*]() Maria autem Magdalene et Maria Ioseph aspiciebant, ubi poneretur. unde nihil eos ex hoc dissentire manifestum est.
Sequitur Mattheus: [*]() altera autem die, quae est post parasceuen, conuenerunt principes sacerdotum et Pharisaei ad Pilatum [*]() dicentes: domine. recordati sumus, quia seductor ille dixit adhuc uiuens: post tres dies resurgam. [*]() iube ergo custodiri sepulchrum usque in diem tertium. ne forte ueniant discipuli eius et furentur eum et dicant plebi: surrexit a mortuis, et erit nouissimus error peior priore. [*]() ait illis Pilatus: habetis custodiam, ite, custodite sicut scitis. illi autem abeuntes munierunt sepulchrum signantes lapidem cum custodibus. hoc solus Mattheus narrat nullo aliorum narrante aliquid quod huic uideatur esse contrarium. [*]( 10 Matth. 27, 61 12 Marc. 15, 47 15 Matth. 27, 62-66 ) [*]( 1 soli P. solius (us in ras.) C1, illius solius p aut fecerint aut B 2 ioseph BRD, a ioseph cet., edd. inuoluisse BlRD, inuolutum eet., edd. 4 narret CPV r 5 et om. C. etiam r adhibeatur B1 o totum corpus BD V AEL j, corpus totum cet.. edd. 7 sindon D r a elm fuit (it in ras.) A, fuerit g 8 quippe om. B1 lino] de lino N2 11 magdalenae B (sic infra) altera] cf. Matth. 28, 1 infra (y; ὰλλη) 12 autem om. HAL 16 incipes B1 19 custodire CP N1Q HAJEL 7 g 20 in] ad l tertiam Q 22 priori Q 25 cum] eum B 26 alii horum C2 quod h. u. e. contrarium om. HAelLS )
352
Deinde sequitur idem Mattheus et dicit: [*]() uespere autem sabbati, quae lucescit in primam sabbati, uenit Maria Magdalene et altera Maria uidere sepulchrum. [*]() et ecce terrae motus factus est magnus. angelus autem domini descendit de caelo, et accedens reuoluit lapidem et sedebat super eum. [*]() erat autem aspectus eius sicut fulgur et uestimenta eius sicut nix. [*]() prae timore autem eius exterriti sunt custodes et facti sunt uelut mortui. [*]() respondens autem angelus dixit mulieribus: nolite timere uos; scio enim, quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. [*]() non est hic, surrexit enim sicut dixit. uenite, uidete locum, ubi positus erat dominus. [*]() et cito euntes dicite discipulis eius quia surrexit et ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis. ecce dixi uobis. huic Marcus consonat. sed potest mouere, quomodo secundum Mattheum angelus super lapidem sedebat reuolutum a monumento — Marcus enim introeuntes eas in monumentum dicit uidisse iuuenem sedentem in dextris coopertum stola candida et obstipuisse — nisi intellegamus aut Mattheum tacuisse de illo angelo, quem intrantes uiderunt, Marcum uero de illo tacuisse, quem foris uiderunt sedentem super lapidem, ut duos uiderint et a duobus singillatim audierint quae dixerunt angeli de Iesu, prius ab illo quem foris uiderunt sedentem super lapidem, deinde ab illo quem [*]( 1 *Matth. 28, 1—7 15 cf. Marc. 16, 1-11 ) [*]( 2 luciacit ClP, luscescit B primam CP OS m, prima eel. (cf. infra) 3 et om. 2?1 4 autem B r (Eg. Ept.), enim cet. (7ao) 5 domini om. AEILS discendit CP 7 fulgor AelL uestiraentum r (τό ένδυμα) sicut alt. om. AEL 8 ueluit B 11 resurreiit AEL 12 uidete BR F ON1Q H (opt. Vulg. cadd.), et uidete cet., edd., t (iSete) 13 et cito] secreto Bl 14 praecedet NA2 ϰχψ graev (προάγει )galilea CP uideuitis B 15 ecce] et ecce CP, om. ψp praedixi x graelv. sicut predixit p hic AelL g 16 quomodo] quod Bl 17 enim] uero r 18 monumento ClPV uidisset B in] a p 19 stolam candidam ClP obstup. DVE1 edd. 22 duos om. B1 )
353
uiderunt intrantes in monumentum sedentem a dextris, quo ut intrarent illius qui foris sedebat uerbis exhortatae sunt dicentis: uenite et uidete locum, ubi positus erat dominus, quo uenientes, ut dictum est, et intrantes uiderunt eum, de quo Mattheus tacet, Marcus autem loquitur, sedentem a dextris, a quo talia similiter audierunt. aut certe intrantes in monumentum in aliqua saepta maceriae debemus accipere, qua communitum locum tunc fuisse credibile est in aliquo spatio ante petram, qua excisa locus factus fuerat sepulturae, ut ipsum uiderint in eodem spatio sedentem a dextris, quem dicit Mattheus sedentem super lapidem, quem terrae motu ab ostio monumenti reuoluerat, id est a loco sepulchri, quod effossum erat in petra.
Item quaeri potest, quemadmodum Marcus dicat: [*]() at illae.
exeuntes fugerunt de monumento, inuaserat enim eas tremor et pauor, et nemini quicquam dixerunt, timebant enim, cum dicat Mattheus: [*]() et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno currentes nuntiare discipulit» eius, nisi intellegamus ipsorum angelorum nemini ausas fuisse aliquid dicere, id est respondere ad ea quae ab illis audierant aut certe custodibus, quos iacentes uiderunt. nam illud gaudium, quod Mattheus commemorat, non repugnat timori, de quo Marcus dicit. debuimus enim utrumque in illarum animo factum intellegere, etiamsi ipse Mattheus de timore non diceret; cum uero et ipse dicat: et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno, nihil ex hac re quaestionis remanere permittit. [*]( 3 Matth. 28, 6 14 Marc. 16, 8 17 Slatth. 28, 8 ) [*]( 1 ad dextris B, in d. r quo] quod CPV 2 dicentes B ClP AelL 3 et uidete BRD CPV M edd. praeter p, uidete cet., sed cf. 352, 12 6 tali HAelL 7 aliqua] qua HAFJ1 L 11 motus MQ A g r 13 effusum BINI 14 at om. CPV, ad R AlElL illi Clp, illa AWL 16 quiquam B, quidqu. 0 HAlElL 22 namJ non Bl 23 debuemus CP, debemus g 24 illarum in HAEL y 25 et om. AE1L 26 et exierunt B K1 y, exierunt cet., edd. monto B ) [*]( XXXXIII Aug. Scct. III pars 4. ) [*]( 23 )
354
De hora quoque ipsa, qua uenerunt mulieres ad monumentum, non contemnenda exoritur quaestio. cum enim Mattheus dicat: uespere autem sabbati, quae lucescit in primam sabbati, uenit Maria Magdalene et alia Maria uidere sepulchrum, quid est, quod dicit Marcus: et ualde mane una sabbatorum ueniunt ad monumentum oriente iam sole? in quo quidem a ceteris duobus, id est Luca et Iohanne, non discrepat. quod enim dicit Lucas: ualde diluculo, et Iohannes: mane cum adhuc tenebrae essent, hoc intellegitur Marcus dicere: ualde mane oriente iam sole, id est cum caelum ab orientis parte iam albesceret, quod non fit utique nisi solis orientis uicinitate; eius enim est ille fulgor, qui nomine aurorae appellari solet. ideo non repugnat illi qui ait: cum adhuc tenebrae essent. die quippe surgente aliquae reliquiae tenebrarum tanto magis extenuantur, quanto magis oritur lux. nec sic accipiendum est quod ait: ualde mane, tamquam sol ipse iam uideretur super terras, sed potius sicut dicere solemus eis quibus uolumus significare temperius aliquid faciendum. cum enim dixerimus \'mane\', ne putent iam sole supra terram conspicuo nos dicere, ad hoc plerumque addimus \'ualde mane\', ut illud quod etiam albescente uocatur intellegant, quamquam et hoc usitatum sit, ut post galli cantum saepe repetitum, cum coniectare homines coeperint diem iam propinquare, dicant \'iam mane est\', et cum post hoc uerbum attenderint ac iam oriente, id est [*]( 3 *Matth. 28, 1 5 *Marc. 16, 2 8 Luc. 24, 1 9 Ioh. 20, 1 ) [*]( 1 quae CP uerunt B 2 cum] quam Bl 3 primam CP OMQ m, -ma cet. 4 magdalenae CPAL alia] altera RJD VQ*, edd. praeter p g, v, αλλη Alex., sed cf. supra 6 una] add. uidere B1 oriente iam] iam orto g, orto iam p v (άνατέλλοτος Cant., avaretXavTo; cet.) 11 alucesceret B fit] sit B1 12 eius est enim E* g, enim eius est AL 13 ideo] inde Bl 15 extenuatur Bl 16 accipendum B 17 uideretur iam edd. praet. p g terram HAELS r g 19 temporine REz a e aliqu.] quid Bx faciamdum J51 20 super CP 22 sic AWL 23 coniactare CP 25 ac] et \'f edd. )
355
iam de proximo ueniente in has partes sole caelum rubescere uel albescere uiderint, addant qui dicebant (mane est\' et dicant \'ualde mane est\'. quid autem interest, dum siue illo siue isto modo nihil aliud intellegamus a Marco appellatum \'mane\' nisi quod Lucas appellauit diluculum et hoc ualde mane quod ille ualde diluculo et quod Iohannes mane cum adhuc tenebrae essent, sole autem oriente, id est ortu suo iam caelum inluminare incipiente? quomodo ergo his tribus congruat Mattheus, qui nec \'diluculo\' nec \'mane\'. sed uespere ait sabbati, quae lucescit in primam sabbati, attentius indagandum est. a parte quippe prima noctis, quod est uespere, ipsam noctem uoluit significare Mattheus, cuius noctis fine uenerunt mulieres ad monumentum. ea uero causa intellegitur eandem noctem sic appellasse, quia iam uespere licebat adferre aromata transacto utique sabbato. ergo, quoniam sabbato inpediebantur, ut non ante facerent, ab eo tempore nominauit noctem, ex quo eis licere coepit, ut facerent, quocumque uellent tempore eiusdem noctis. sic itaque dictum est uespere sabbati, ac si diceretur \'nocte sabbati\\ id est nocte, quae sequitur diem sabbati. quod ipsa uerba eius satis indicant. sic enim ait: uespere autem sabbati. quae lucescit in primam sabbati, quod fieri non potest. si tantum modo primam noctis particulam, id est solum initium noctis, intellexerimus dicto uespere significatam; neque enim ipsum initium lucescit in primam sabbati, sed ipsa nox, quae
[*]( 1 ueniente B1RD, adueniente crt., edd. solem B 2 uel] ue Bl addunt CP mane est et dicant om. B1 5 diluculo HAEL g m et hoc u. m. q. i. u. diluc. om. Rl HAEP-L rf 6 iohannis CP 7 oriente J iam oriente D r aelm 8 ortus (uo om.) B1 quomodo] quod B 10 primam R C2 VPONM m, -ma cet. 11 indicandum CP, indigandum HA1E1L aperte BiRD P AE1L 12 quod] quae x rae1 uespere B HAelL, -ri D, -ra / rael, uesper cet. 14 qui AlEtL, quod E2 y 15 uespere BD HE2 y g, uesperi AE1L, a uespere cet., edd. liceat B aromata B 18 quodcumque B 02V HAEL γψ grael 19 noctel add. diei HAEL g 22 quae 1. i. p. sabbati om. B1 quae] qui Cl H1E1L primam 02 ONlMlQ In, -ma cet. 24 significatum B1 25 primam B2R ONMQ m, primu B1. -ma cet. ) [*]( 23* ) 356
luce incipit terminari. nam terminus primae partis noctis secundae partis initium est, lux autem terminus totius noctis est. unde non potest dici (uesper elucescens in primam sabbati. nisi nomine uesperi nox ipsa intellegatur, quam lux terminat. et usitatus loquendi modus est diuinae scripturae a parte totum. a uespere ergo noctem significauit, cuius extremum est diluculum. diluculo enim uenerunt illae mulieres ad monumentum; ac per hoc ea nocte uenerunt, quae significata est nomine uesperi. tota enim significata est eo nomine. ut dixi; et ideo, quacumque eius noctis parte uenissent, ea utique nocte uenissent; cum ergo uenerunt parte eius noctis extrema, ea procul dubio nocte uenerunt. uespere autem; quae lucescit in primam sabbati, non potest nisi tota ipsa nox intellegi: eo igitur uespere uenerunt quae ipsa nocte uenerunt, ipsa autem nocte uenerunt quae noctis ipsius quamuis extrema parte uenerunt.
Nam et ipsum triduum, quo dominus mortuus est et resurrexit, nisi isto loquendi modo, quo a parte totum dici solet, recte intellegi non potest. ipse quippe ait: sicut enim Iona fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit et filius hominis in corde terrae tribus diebus [*]( 19 *Matth. 12, 40 ) [*]( 3 elucescens BPHAE1L, lucesc. cet., edd. primam B2D OMl m, -ma cet. 4 nomine om. B, omne Cl P 5 est om. 0 diuinae scripturae est edd. praeter p g aperte B1O1N1 Hl 6 totum] add. significare V X gr aelm 11 parte] a parte E Y g noctis om. AE 7 extrima Bl 12 ea om. Bl quae] qui B OMQ, quia HA1E1L 13 primam BR CP O m, -ma cet. 16 uenerunt] add. hic (hinc tn. 2) magna redditur ratio berbi dni ihQ cum discipulis ait sicut iona in uentre ceti trib. dieb. trib. noctib. sic erit filiue hominis in corde terrae trib. dieb. et trib. noctib. B 17 tridum B quod B 18 aperte BPlOAxEl 19 potestj add. hinc magna redditur ratio uerbi domini BD r ael, add. cum discipulis ait sicut fuit iona in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus RD, add. sic erit et filius hominis in corde terrae tribus diebus noctibus B 21 sic erit-noctibus onto B erit et RD CPV FOK HAEL g (uerc. ueron. colb.), erit cet. )
357
et tribus noctibus. conputantur autem tempora, siue ex quo tradidit spiritum, siue ex quo sepultus est, et non occurrit ad liquidum, nisi medium diem, hoc est sabbatum totum diem accipiamus, id est cum sua nocte, illos autem qui eum in medio posuerunt, id est parasceuen et primam sabbati, quem diem dominicum dicimus, a parte totum intellegamus. quid enim iuuat, quod quidam his angustiis coartati et istum locutionis modum, id est a parte totum, in sanctarum scripturarum soluendis quaestionibus plurimum ualere nescientes noctem uoluerunt adnumerare tres illas horas a sexta usque nonam, quibus sol obscuratus est, et diem tres horas alias, quibus iterum terris est redditus, id est a nona usque ad eius occasum? sequitur enim nox futuri sabbati. qua cum suo die conputata erunt iam duae noctes et duo dies; porro autem post sabbatum sequitur nox primae sabbati, id est inlucescentis diei dominici, in qua tunc dominus resurrexit; erunt ergo duae noctes et duo dies et una nox, etiamsi tota posset intellegi, nec ostenderemus, quod illud diluculum pars eius extrema sit; quapropter nec adnumeratis illis sex horis, quarum tribus sol contenebratus est et tribus eluxit, constabit ratio trium dierum et trium noctium. restat ergo. ut illo scripturarum usitatissimo loquendi modo, quo a parte totum intellegitur, inueniamus extremum diem tempus parasceues, quo crucifixus et sepultus est dominus, et ex ipsa extrema parte totum diem cum sua nocte, qui iam peractus fuerat, accipiamus, medium uero, id est sabbati diem, non a parte,
[*]( 1 computentur r gael 2 occurrerit B 3 nisi] add. ad AlElL g a e l, add. ut E1 i est om. Bl, est ut AL gel 4 eum] eos AiEIL a 6 aperte BlOl (sic infra) 7 iubat BR 8 scripturarum om. BlRl 10 usque Bl CPY FONQ, add. ad cet., edd. 14 conputaberant iam B 15 primi edd. praeter r m 16 dominicae λ. r a el surrexit G\'1 17 ergo] enim g duae dies N 18 possit El g nec] add. sic Y ostenderimus ClP, contenderemus (ont. H) HAEL 7 illud diluculumj illum B1 20 obtenebratus g 23 extremum] primum x\'ł diem om. r, diei E2 y paraacebes B 24 CTUcifixus] add. est HAL 25 qui) quia B que iam peracta r ) 358
sed integre totum, tertium rursus a parte sua prima, id est a nocte totum cum suo diurno tempore, ac sic erit triduum, quemadmodum illi octo dies, post quos ascendit in montem. quorum medios integros attendentes Mattheus et Marcus dixerunt post sex dies, quod Lucas dixit post octo dies.
Nunc iam cetera uideamus, quemadmodum Mattheo congruant. Lucas enim apertissime duos angelos dicit uisos fuisse a mulieribus, quae uenerunt ad monumentum, quorum singulos intellexeramus commemoratos a duobus, unum a Mattheo, id est illum qui extra monumentum sedebat in lapide, alterum a Marco, id est illum qui intra monumentum sedebat a dextris. sed Lucas ita narrat: [*]() et dies erat parasceues et sabbatum inlucescebat. [*]() subsecutae autem mulieres, quae cum ipso uenerant de Galilaea, uiderunt monumentum et quemadmodum positum erat corpus eius. [*]() et reuertentes parauerunt aromata et unguenta; et sabbato quidem siluerunt secundum mandatum. [*]() una autem sabbati ualde diluculo uenerunt ad monumentum portantes quae parauerant aromata [*]() et inuenerunt lapidem reuolutum a monumento [*]() et ingressae non inuenerunt corpus domini Iesu. [*]() et tum est, dum mente consternatae essent de isto, et ecce duo uiri steterunt secus illas in ueste fulgenti. [*]() cum timerent autem et declinarent uultum in terram. dixerunt ad illas: quid quaeritis uiuentem cum [*]( 4 Matth. 17, 1; Marc. 9, 2; Luc. 9, 28; cf. supra 1. 2, c. 56, n. 113 7 cf. Luc. 24, 4 9 cf. Matth. 28, 2; cf. Marc. 16, 5 12 *Luc. 23. 54—56 18 *Luc. 24, 1-9 ) [*]( 1 tertium om. Bl 2 a nocte tota Q r tridum B 4 medios om. B1 adtendens (att.) marcus dixit FONMQ HAE\'L p 5 lucas dixit] alii dixerunt FONMQ HAelL p 7 dicit duos angeloa RD 9 a d.] ad d. ClP 12 a d.] in d. r parascebes B 13 aautem B 14 qui CP 16 eius om. p reaerentes Bl 17 et] sed rae sabbatum CP, de sabbato p 18 diluco Bl 19 parauerunt p g 21 factus Bl 22 et ecce codd. (ueron. Bushw. Dubl. Eg.), ecce NaaL 11. raelv (xal tso5) 23 ueste] add. s, l. alba B-)
359
mortuis?
[*]() non est hic, sed surrexit. recordamini, qualiter locutus est uobis, cum adhuc in Galilaea esset,
[*]() dicens: quia oportet filium hominis tradi in manus hominum peccatorum et crucifigi et die tertia resurgere.
[*]() et recordatae sunt uerborum eius.
[*]() et egressae a monumento nuntiauerunt haec omnia illis undecim et ceteris omnibus. quomodo ergo singuli uisi sunt sedentes, unus secundum Mattheum foris super lapidem et alter secundum Marcum intus a dextris, cum secundum Lucam duo steterint secus illas, quamuis similia dixerint? possumus quidem adhuc intellegere unum angelum uisum a mulieribus et secundum Mattheum et secundum Marcum, sicut supra diximus, ut eas ingressas in monumentum sic accipiamus, in aliquod scilicet spatium, quod erat aliqua maceria communitum, ut intrari posset ante illum saxeum sepulchri locum. adque ibi uidisse angelum sedentem super lapidem reuolutum a monumento, sicut dicit Mattheus, ut hoc sit sedentem a dextris, quod dicit Marcus, deinde intus ab eis, dum inspicerent locum, in quo iacebat corpus domini, uisos alios duos angelos stantes, sicut dicit Lucas. similia locutos ad earum exhortandum animum et aedificandam fidem.
Sed uideamus et illa quae lohannes dicit, utrum uel quemadmodum his congruant. sic ergo narrat Iohannes: [*]() una autem sabbati Maria Magdalene uenit mane, cum adhuc tenebrae essent, ad monumentum et uidet [*]( 8 cf. Matth. 28, 2; cf. Marc. 16, 5 9 cf. Luc. 24, 4 23 *Ioh. 20. 1-18 ) [*]( 2 est] sit B (colb. coib. II. Karol. al.), sed cf. 363, 24 3 manibus p 4 hominum om. g 5 egressae BRD P F02N p g. regressae cet. 6 annuntiau. r 8 superJ secus CP 9 a] ad B 10 steterunt M HAELS1 y p r a 14 aliquo BD spatio D erat] add. ibi r, in add. a maceria (c ex t) B. macheria C2, maria AlElL 15 possit CPY 16 supra FONMQ Z raclm 17 sit om. CP, sed A1E1L a d.J ad d. B 18 spicerent B 19 iacuerat Y duos om. HAelL 22 iohannis ClP 23 hic Bl congruat Bl, conueniant p iohannis P 24 autem om. r magdalenae B 25 uidet R CXP QIH, uident B, uidit cet., eddv (βλέπς) )
360
lapidem sublatum a monumento.
[*]() currit ergo et uenit ad Simonem Petrum et ad alium discipulum, quem amabat Iesus, et dicit eis: tulerunt dominum de monumento et nescimus, ubi posuerunt eum. \'exiit ergo Petrus et ille alius discipulus et uenerunt ad monumentum.
[*]() currebant autem duo simul et ille alius discipulus praecurrit citius Petro et uenit primus ad monumentum.
[*]() et cum se inclinasset, uidet posita linteamina, non tamen introiit.
[*]() uenit ergo Simon Petrus sequens eum et introiit in monumentum. et uidet linteamina posita
[*]() et sudarium, quod fuerat super caput eius. non cum linteaminibus positum, sed separatim inuolutum in unum locum.
[*]() tunc ergo introiit et ille discipulus, qui uenerat primus ad monumentum, et uidit et credidit. ynondum enim sciebant scripturam, quia oportet eum a mortuis resurgere.
[*]() abierunt ergo iterum ad semet ipsos discipuli. Maria autem stabat ad monumentum foris plorans. dum ergo fleret, inclinauit se et prospexit in monumentum
[*]() et uidit duos angelos in albis sedentes unum ad caput et unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus Iesu.
[*]() dicunt ei illi: mulier, quid ploras? dicit eis:
[*]( 1 sublatum] sabbatum B a monumentum ClP currit BRl ONQ H1A1E1L, cucurrit cet., edd., v (τρέλει) ■ et uenit om. Rl 2 ad alt. om. CI (om. colb. cant. Ruslnv. al.) 4 exit HxEl 7 praecurrit BH g (uere. uind. mon. Dubl. JRushw. Lind. Fuld. al.), praecucurrit cet.. edd., b (προέδραμεν) 8 prius p uidet BlClQ, uidit cet., edd., e (βλέπι 9 linteamina posita Y p introiuit Y yty edd. praeter g m, v 10 introiuit tj\' edd. praeter g m, v 11 uidet BR 01 MlQx H (opt. codd. VUlg.l. uidit cet., edd., v (ϑεωρει) 12 linteminibus B 13 seperatim BAE inibolutum B1 in uno loco F pael 14 introiuit praelv et . R. ft. B prius pg 16 siciebant B, scieba.t N, sciebat D AelL rael scriptura H1A1E1L, -ras D H2A2E2 i rael oportet (-tit Cl) B CP ONM HAetL, oportuit DR, -tebat FN2 p r aelr, oporteret E2 Y gm (oss), sed cf. infra 21 et om. p 23 ei om. B om. Big. Eg > ) 361
quia tulerunt dominum meum et nescio, ubi posuerunt eum.
[*]() haec cum dixisset, conuersa est retrorsum et uidit legum stantem et non sciebat, quia Iesus est.
[*]() dicit ei Iesus: mulier, quid ploras? quem quaeris? illa existimans, quia hortulanus est, dicit ei: domine, si tu sustulisti illum, dicito mihi, ubi posuisti eum, et ego eum tollam.
[*]() dicit ei Iesus: Maria. conuersa illa dicit ei: rabboni, quod dicitur magister.
[*]() dicit ei Iesus: noli me tangere, nondum enim ascendi ad patrem meum; uade autem ad fratres meos et dic eis: ascendo ad patrem meum et patrem uestrum, ad deum meum et ad deumuestrum.
[*]() uenit Maria Magdalene adnuntians discipulis: quia uidi dominum et haec dixit mihi. in hac Iohannis narratione dies uel tempus, quo uentum est ad monumentum, cum ceteris conuenit; illud etiam, quod duo angeli uisi sunt, concordat cum Luca; sed quod ille stantes dicit angelos uisos. iste autem sedentes. et cetera, quae illi non dicunt. quomodo hic possint intellegi non discrepare a ceteris et quo ordine gesta sint, nisi diligenter considerentur, repugnantia possunt uideri.
Quapropter haec omnia, quae circa tempus resurrectionis domini facta sunt, secundum omnium euangelistarum testimonia [*]( 17 cf. Loc. 24, 4 ) [*]( 2 eum om. p hoc p 3 uidet R C1 HlAex (uerc. uerou. al., opt. eodd. Vulg.), ϑεωρει non sc.l nesciebat DM 6 est] esset D (\'2PV N* ZW raelv ei om. BlR illum B CP ONQ HAE1 tj, eum eet., v 11 fatres B eisJ is B 12 et] et ad Hl (uerc. al., Dubl. al.) ad deum m. BR M (mon. Ing. al.), et deum m. CPVF ONQ H pm fxa: ϑεόν μου), cf. 364, 12; deum m. AELS γψω graelv (uerc. Eg. Cau. al.) 13 et ad deum u. B (colb. al. Dubl. al.), et Ileum a. cet., edd.. v uenit] udd. ergo r magdalenae B CP AEL 14 uidij uidit CP ON1Q (ueron. colb. eant. al., έώρϰεν Alex. Cant., έώρϰα cet.) 15 mihi codd. omx. 18 ste B 19 quae] quod r hinc g 20 quo] quod B sunt p 21 considenter Bl 22 hac Bl 28 domini om. AEL )
362
in una quadam narratione, quantum nos dominus adiuuerit, quemadmodum geri potuerint, ordinemus. prima sabbati diluculo, sicut omnes consentiunt, uentum est ad monumentum. iam factum erat, quod solus Mattheus commemorat de terrae motu et lapide reuoluto conterritisque custodibus ita, ut in parte aliqua uelut mortui iacerent. uenit autem, sicut Iohannes dicit, Maria Magdalene sine dubio ceteris mulieribus, quae domino ministrauerant, plurimum dilectione feruentior, ut non inmerito Iohannes solam commemoraret tacitis eis quae cum illa fuerunt, sicut alii testantur. uenit ergo et uidit lapidem sublatum a monumento, antequam aliquid diligentius inspiceret, non dubitans ablatum inde esse corpus Iesu cucurrit, sicut idem dicit Iohannes, et nuntiauit Petro adque ipsi Iohanni. ipse est enim discipulus, quem amabat Iesus. at illi currere coeperunt ad monumentum et praeueniens Iohannes inclinauit se et uidit posita linteamina nec intrauit: Petrus autem consecutus intrauit in monumentum et uidit linteamina posita et sudarium, quod fuerat super caput eius, non cum linteaminibus positum, sed separatim inuolutum. deinde et Iohannes intrauit et uidit similiter et credidit quod Maria dixerat sublatum esse dominum de monumento. nondum enim sciebat scripturam. quia oportebat eum a mortuis resurgere. abierunt ergo iterum ad semet ipsos discipuli. Maria autem stabat foris ad
[*]( 4 cf. Matth. 28, 2 6 cf. Ioh. 20, 1 22 cf. Ioh. 20, 9-11 ) [*]( 1 in unam quandam narrationem HAelL gel quadam ab initio lineae om. Bl adiuuaret Ml, -rit M1 2 quamamodum Bl regi Bl primo p 3 diluc.] ualde diluculo I 7 magdalenae BD C AEL ceteris] cum ceteris RD HAELS γψ r ael, cum aliis g 8 deuotione V 9 commemoret HAEL 7 10 fuerant Cl g alitertantur B1 et BD M AlElLS x r o e, et ut cet. 11 sablatum] reuolutum g 12 dnitans B esse inde corpus CPV ψ, inde corp. esse p, esse c. inde g 13 idem dicit BD, dicit idem cet. edd. 20 et pr. om. Bl HAE1LS 22 sciebat BRD CPV FON HlAlELS yl r ael (ueron. colb. al. Am. Dubl. Cau. Tol. al.), Aug. Mt eu. loh. tr. 120. 9; serm. 245, 1; 246, 2; sciebant cet.. v (ήδει Sin. m. 1), cf. 360, 16 scripturas HAEL (Tol.) 23 oporteuat B ) 363
monumentum plorans, id est ante illum saxei sepulchri locum, sed tamen intra illud spatium, quod iam ingressae fuerant; hortus quippe illic erat, sicut idem lohannes commemorat. tunc uiderunt angelum sedentem a dextris super lapidem reuolutum a monumento, de quo angelo narrant Mattheus et Marcus. tunc eis dixit:
[*]() nolite timere uos; scio enim, quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis;
[*]() non est hic, surrexit enim, sicut dixit. uenite et uidete locum, ubi positus erat dominus.
[*]() et cito euntes dicite discipulis eius, quia surrexit; et ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis. ecce praedixi uobis. quibus similia Marcus quoque non tacuit. ad haec uerba Maria dum fleret, inclinauit se et prospexit in monumentum
[*]() et uidit duos angelos, sicut dicit Iohannes, in albis sedentes unum ad caput et unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus lesu.
[*]() dicunt ei illi: mulier, quid ploras? dicit eis: quia tulerunt dominum meum et nescio, ubi posuerunt eum. hic intellegendi sunt surrexisse angeli, ut etiam stantes uiderentur, sicut eos Lucas uisos fuisse commemorat, et dixisse secundum eundem Lucam timentibus mulieribus et uultum in terram declinantibus: quid quaeritis uiuentem cum mortuis?
[*]() non est. hic, sed surrexit. recordamini, qualiter locutus est uobis, cum adhuc in Galilaea esset,
[*]() dicens: quia oportet filium hominis tradi in manus
[*]( 3 cf. Ioh. 19. 41 6 Matth. 28, 5 b-7 12 cf. Marc. 16, 6 14 Ioh. 20, 12-13 19 cf. Luc. 24, 4 22 Luc. 24, 5 b—8 ) [*]( 1 foris (foras B) ad monumentum pl. BR r, foris plor. ad mon. D, ad monumentum foris plorans cet. illud HEl 2 quod iam] quoniam R, quo iam D CP MQ HAEL g m horrns Bl 6 dixit eis V p g 8 et uidete BRD PV N\'Q 7 edd., v (uerc. ueron. al.. Cau. Tol. Dubl. Eg. al.), uidete cet., cf. 353, 3 10 resurrexit AEL praecedet BD FN A2 pr a e I 11 galilea BIEL uideuitis B praedixi BR K1 7 qaelv, dixi cet. 12 simili HlL non tacuitj notabit B 14 sicut d. Ioh. om. Q dicit om. Btt dixit V 16 ei om. R HAEIL 18 hinc R HAEL i l 24 uobiscum R (Eg.) 25 oporteret r ) 364
hominum peccatorum et crucifigi et die tertia resurgere. Se t recordatae sunt uerborum eius. post haec conuersa est retrorsum Maria.
[*]() e t uidit Iesum stantem, sicut dicit Iohannes, et non sciebat, quia Iesus est
[*]() dicit ei Iesus: mulier, quid ploras? quem quaeris? illa existimans, quia hortulanus est, dicit ei: domine. si tu sustulisti eum, dicito mihi, ubi posuisti eum, et ego eum tollam.
[*]() dicit ei Iesus: Maria. conuersa illa dicit ei: rabboni, quod dicitur magister.
[*]() dicit ei Iesus: noli me tangere, nondum enim ascendi ad patrem meum; uade autem ad fratres meos et die eis: ascendo ad patrem meum et patrem uestrum et deum meum et deum uestrum. tunc egressa est a monumento, hoc est ab illo loco, ubi erat horti spatium ante lapidem effossum, et cum illa aliae, quas secundum Marcum inuaserat tremor et pauor, et nemini quicquam dicebant. tunc iam secundum Mattheum
[*]() ecce Iesus occurrit illis dicens: hauete. illae autem accesserunt et tenuerunt pedes eius et adorauerunt eum. sic enim colligimus et angelorum allocutionem bis numero eas habuisse uenientes ad monumentum et ipsius domini. semel scilicet illic, quando Maria hortulanum putauit, et nunc iterum, cum eis occurrit in uia, ut eas ipsa repetitione firmaret adque a timore recrearet.
[*]() tunc ergo ait illis:
[*]( 3 *Ioh. 20, 14 b—17 16 cf. Marc. 16. 8 17 Matth. 28. 9 22 cf. Ioh. 20, 13 24 Matth. 28, 10 ) [*]( 1 resurgere] add. a mortuis r ael 3 mari B uidet C Ql HaAeaS1, cf. supra 5 ei om. M. eis AlElL quem] aut quem R 6 estimans BID. aest. B (uind.. Kcarol. al.) quia] quod p est om. CK esset D C2PV N plv dominus 2?1 9 illa om. r quod] qui H1 10 enim om. g 11 meum] add. et patrem uestrum CP 12 dic] dicit B et ad patrem u. FON AelL pg 13 (et om.) deum in. AlElL graelv, ad deum m. H2A2E2 γ, et ad d. m. p et ad d. u. p 16 quiquam B, quidquam FO pm 18 auetae B, habete BQl H1A1E1L 20 collegimus CP AEL 21 dominus B 22 illi Bl hortulanum] add. eum l t3 eas] eos ONl repetione BRl 24 adque] aq. B tremore g ) 365
nolite timere, ite, nuntiate fratribus meis, ut eant in Galilaeam; ibi me uidebunt.
[*]() uenit ergo Maria Magdalene adnuntians discipulis. quia uidit dominum et haec ei dixit, non solum ipsa, sed et aliae, quas Lucas commemorat, quae nuntiauerunt haec discipulis undecim et ceteris omnibus.
[*]() et uis a sunt ante illos sicut deliramentum uerba ista, et non credebant illis. his et Marcus adtestatur. nam posteaquam commemorauit eas trementes et pauentes exisse a monumento et nemini quicquam dixisse, adiunxit, quod resurgens dominus apparuerit mane prima sabbati primo Mariae Magdalenae, de qua eiecerat septem demonia, et quia
[*]() illa uadens nuntiauit his qui cum eo fuerant lugentibus et flentibus, et quia illi audientes. quod uiueret et uisus esset ab ea. non crediderunt. sane Mattheus etiam illud inseruit abscedentibus mulieribus. quae illa omnia uiderant et audierant. uenisse etiam quosdam in ciuitatem de illis custodibus, qui iacuerant uelut mortui. et nuntiasse principibus sacerdotum omnia quae facta erant, hoc est quae etiam illi sentire potuerunt, illos uero congregatos cum senioribus consilio accepto pecuniam copiosam dedisse militibus, ut dicerent, quod discipuli eius uenissent eumque furati essent illis dormientibus. pollicentes etiam securitatem a praeside, qui eos custodes dederat. et illos accepta pecunia fecisse. sicut
[*]( 2 Ioh. 20. 18 4 cf. Luc. 24. 10 6 *Luc. 24. 11 * cf. Marc. 16, 8 11 *Marc. 16, 9-11 16 cf. Matth. 28, 11- 15 ) [*]( 1 adnuntiate H 3 magdaltnae BD C AEL uidi JJlA xy grae 4 dixit ei p, dixit mihi D x 9 6 deleramentum 131 AXEL 7 crediderunt t; 8 atestatur B commemorabit Bl postea (om. quam) CP 9 quiquani B, quidquam OH 10 adiunxit om. g, adiungit BD ap- parait p 12 hiis λψω, iis Im 13 et flentibus om. B\' 15 inserbit BI 16 discedentibus g 17 quosdam om. Bl 19 erantj fuerant V xy.w r etiam quae M, etiam quod g 20 congregatos cum seniorib. bis Bl consio Bl 22 furati essentI furaasent HAE1L 28 a praeside\' oraeside Bl ) 366
erant edocti, diuulgatumque esse uerbum istud aput Iudaeos usque in hodiernum diem.
XXV. Iam post resurrectionem quemadmodum apparuerit dominus discipulis considerandum eat, non solum ut elucescat etiam ex hac re conuenientia quattuor euangelistarum, uerum etiam ut cum Paulo apostolo consonent, qui de hac re in prima ad Corinthios epistula ita loquitur: [*]() tradidi enim uobis in primis quod et accepi, quia Christus mortuus est pro peccatis nostris secundum scripturas, [*]() et quia sepultus est et quia surrexit tertia die secundum scripturas [*]() et quia apparuit Cephae, postea duodecim, [*]() deinde apparuit plus quam quingentis fratribus simul, ex quibus plures manent usque adhuc, quidam autem dormierunt; [*]() postea apparuit Iacobo, deinde apostolis omnibus; [*]() nouissimo autem omnium quasi abortiuo apparuit et mihi. hunc autem ordinem nullus euangelistarum tenuit. unde considerandum est, utrum ordo, quem illi tenuerunt, huic non aduersetur. nam nec ille omnia nec isti omnia dixerunt. quae autem dixerunt omnes utrum nihil inter se repugnent, tantum uidendum est. Lucas enim solus quattuor euangelistarum non dicit a mulieribus uisum dominum. sed tantum modo [*]( 5 cf. Matth. 28, 1-20; Marc. 16, 1—20; Luc. 24, 1-53; Ioh. 21, 1-31 et 21, 1-25 7 *I Cor. 15, 3—8 21 cf. Luc. 24, 4 ) [*]( 1 erantJ fuerunt g docti HAEL y p esse1 est r istuc B v odiern. B 3 XXV om. Y, XV AS resurrectionem] add. suam V apparuit p r 4 ut etlucescat B. ut elucescant HAE1L 5 etiam om r 6 ut cum om. JRD de om. AI ElL hac re] hoc p 7 corintheos AlElL p 9 tradi AlElL 8 quia] quoniam p v 10 surrexit BlM, resurrexit cet., edd., v 12 postea] et postea DEl γψ p g (clar. sang.). <:t post haec R-V r, et post hoc r undecim Ff ON xxw grlv,XI MQ ^ p quingentis] quintis B, duobus 3P. \'D\' Q 15 nouissime B2D 0 A-EL y edd., v (έσλατον) 16 quasi] tanquam pv auorto Bl. auortiuo MS apparuit] uisus est p v 17 et om. p 18 tenuerant A2 19 nec isti omnia orn. Bl 20 pugnent l )
367
angelos. Mattheus autem dicit, quod eis occurrerit redeuntibus a monumento. Marcus quoque dicit primo uisum esse Mariae Magdalenae, sicut et Iohannes; sed quomodo ei sit uisus, non dicit. quod explicatur a Iohanne. Lucas autem non solum tacet. ut dixi, eum apparuisse mulieribus, sed etiam duos, quorum fuit unus Cleopas, talia dicit locutos cum illo, antequam agnoscerent eum. tamquam mulieres nihil se aliud quam angelos uidisse nuntiauerint, qui dicebant eum uiuere. ita enim narrat: ecce duo ex ipsis ibant ipsa die in castellum, quod erat in spatio stadiorum sexaginta ab Hierusalem, nomine Emmaus,
[*]() et ipsi loquebantur ad inuicem de his omnibus quae acciderant.
[*]() et factum est, dum loquerentur et secum quaererent, etipselesusadpropinquansibat cum illis;
[*]() oculi autem illorum tenebantur, ne eum agnoscerent.
[*]() et ait ad illos: qui sunt hi sermones, quos confertis ad inuicem ambulantes, et estis tristes?
[*]() et respondens unus, cui nomen Cleopas, dixit ei: tu solus peregrin us es in Hierusalem et non cognouisti quae facta sunt in illa his diebus? quibus ille dixit: quae? et dixerunt: de Iesu Nazoreno, qui fuit uir propheta potens in opere et sermone coram deo et omni populo,
[*]() et quomodo eum tradiderunt summi sacerdotum et principes nostri in damnationem mortis et
[*]( 1 cf. Matth. 28, 9 2 cf. Marc. 16, 9 3 cf. Ioh. 20, 14 9 *Luc. 24, 13-24 ) [*]( 1 occurrit Q r 2 primum CPV g maria ElL 3 sit ei CPV gm, eis sit HAEIL, ab eis sit ael 5 duobus HAetL pg 6 quarum B unus fuit λψω r aelm cleophas NE2 y edd. (sic infra) 7 cognoscerent p 9 ipsis BRD r (brix. Dubl.), illis cet. ipsa] in ipsa AEL j 10 LX AEL 11 emaus CP AXEL r pgm ipsi Ofn. MQ 13 adciderant Bl dum] cum RD 16 cognoscerent B1 (cant. uind.) ait] ut Bl hii BR 17 anbulantes B 21 quibus om. RD quae] cum B 22 nazoreno MQ (brix.), nazereno BI, nazareo p, nazareno cet., a 24 sacerdotes VE2 γϰψ edd., v 25 damnatione CP g ) 368
crucifixerunt eum.
[*]() nos autem sperabamus, quia ipse est redemturus Israhel. et nunc super haec omnia tertia dies hodie quod haec facta sunt.
[*]() sed et muliores quaedam ex nostris terruerunt nos, quae ante lucem fuerunt ad monumentum,
[*]() et non inuento corpore eius uenerunt dicentes se etiam uisionemangelorumuidisse, qui dicunt eum uiuere.
[*]() et abierunt quidam ex nostris ad monumentum. et ita inuenerunt sicut mulieres dixerunt, ipsum uero non uiderunt. haec secundum Lucam ita narrant, ut meminisse ac recolere potuerunt quod a mulieribus dictum erat uel a discipulis, qui cucurrerant ad monumentum, quando eis nuntiatum est, quod ablatum inde sit corpus eius. et ipse quidem Lucas Petrum tantum dicit cucurrisse ad monumentum et procumbentem uidisse linteamina sola posita et abisse -secum mirantem quod factum fuerat. hoc autem de Petro commemorat, priusquam narret de his duobus, quos inuenit in uia, posteaquam narrauit de mulieribus, quae uiderant angelos et ab eis audierant, quod resurrexisset Iesus, tamquam tunc Petrus ad monumentum cucurrerit. sed intellegitur hoc Lucas recapitulando posuisse de Petro. tunc enim cucurrit Petrus ad monumentum, quando et Iohannes, cum tantum modo a mulieribus, praecipue a Maria Magdalene, nuntiatum eis fuerat de corpore ablato; tunc autem illa nuntiauerat, quando
[*]( 14 cf. Luc. 24. 1x ) [*]( 2 est B, esset eet., edd., v (έστιν) 3 die B1 hodieJ est hodie CPV FON E2 γϰλψω edd., v, agitur RD (colb.) quod] ex quo RD (uerc. eant. colb. Eg. Rw. al.), quo YF <1 11 m (ὰϕ\' o 4 quidam C nos om. 01 5 fuerant R 6 sc om. M 7 uiuere] uidere Bl 10 uiderunt] inuenerunt RD V2E2 γλ. edd. praeter m, v (Am. Fuld. al.1 narrantur g 11 a otn. Bl 12 acurrerant Bl, currerant B2AE1L. cucurrerunt R r lo et procumbentem om. FONMQ 17 narraret FONQ pgra inbenit B 19 resurrexit CP p, surrexit V iesns om. HAelL 23 a pr. om. Bl praecipu Bl. praecipuae RC1PM a alt. om. M AelL y magdalenae BPAL, -na V l nuntiarum B1 24 corpo Bt ) 369
uidit lapidem auulsum a monumento; et postea facta sunt haec de uisione angelorum adque ipsius domini, qui bis numero apparuerat mulieribus, semel ad monumentum et iterum occurrens reuertentibus a monumento. hoc autem antequam duobus illis in uia uisus fuisset, quorum erat unus Cleopas. namque et Cleopas loquens cum domino, quem nondum agnoscebat, non Petrum dixit isse ad monumentum; sed abierunt quidam ex nostris, inquit, ad monumentum et ita inuenerunt, sicut mulieres dixerunt, quod et ipse recapitulando intellegitur dixisse, illud scilicet quod primo mulieres nuntiauerunt Petro et Iohanni de ablato corpore domini. ac per hoc cum ipse Lucas Petrum dixerit cucurrisse ad monumentum et Cleopan dixisse ipse rettulerit, quod quidam eorum ierant ad monumentum, intellegitur adtestari Iohanni, quod duo ierant ad monumentum; sed Petrum solum primo commemorauit, quia illi primitus Maria nuntiauerat. item potest mouere, quod Petrum non intrantem, sed procumbentem dicit idem Lucas uidisse sola linteamina et discessisse mirantem, cum Iohannes dicat se potius ita uidisse, hoc est discipulum illum, quem diligebat Iesus, non intrasse in monumentum. quo prior uenerat, sed, cum se inclinasset, uidisse posita linteamina; sed et se ipsum postea dicit intrasse. ita et Petrus intellegendus est primo procumbens uidisse, quod Lucas commemorat, Iohannes tacet; post autem ingressus, sed ingressus tamen, antequam Iohannes intraret, ut omnes uerum dixisse sine ulla repugnantia repperiantur.
[*]( 2 cf. Matth. 28. 10; Luc. 24. 24; Ioh. 20, 14 14 cf. loh. 20, 6 et 8 18 cf. Luc. 24, 12; cf. Ioh. 20, 6 ) [*]( 1 auolsum R, abuolsum D 2 bisione B adque) aquae B 3 apparuit p 6 deopas Bl et om. p g quemj quae CP 7 cognoscebat uu p sed -monumentum om. Bl 8 habierunt ON1 inquit quidam ex nostris RD 9 inbenerunt B 10 prius r 11 nuntiauerunt Bl CPV pg, nuntiaaerant cet. 13 et-monumentum om. RD retulit BXM r 14 erant CP 15 ierant BIRD, ierint cet., edd. 16 commemorauerit l 17 potes ElL 18 dixit rael discesse Cl 21 sed] et p se] etiam p 22 et pr. om. p se om. RD, semet B- 25 tantum p utj et (\' ) [*]( XXXXIII Aug. Sect. III parn 4. ) [*]( 24 ) 370
Ordo ergo rerum qui esse potuit, quemadmodum dominus excepto quod iam mulieribus locutus erat etiam maribus discipulis uisus fuerit, secundum testimonia non solum quattuor euangelistarum, sed etiam Pauli apostoli contexendus et demonstrandus est. omnium ergo uirorum primo apparuisse intellegitur Petro, ex his dumtaxat omnibus quos euangelistae quattuor et Paulus apostolus commemorauerunt. ceterum si apparuit alicui eorum prius quam Petro, quod omnes tacuerunt, quis uel dicere audeat uel negare? neque enim et Paulus dixit: apparuit primo Cephae,\' sed: apparuit, inquit, Cephae, postea duodecim, deinde apparuit plus quam quingentis fratribus simul. sic autem non apparet quibus duodecim, quemadmodum nec quibus quingentis. fieri enim potest, ut de turba discipulorum fuerint isti duodecim nescio qui. nam illos quos apostolos nominauit non iam duodecim, sed undecim diceret, sicut nonnulli etiam codices habent, quod credo perturbatos homines emendasse putantes de illis duodecim apostolis dictum, qui iam Iuda extincto undecim erant. sed siue illi codices uerius habeant qui undecim habent, siue alios quosdam duodecim apostolus Paulus uelit intellegi, siue sacratum illum numerum etiam in undecim stare uoluerit, quia duodenarius in eis numerus [*]( 10 *I Cor. 15, 5 et 6 ) [*]( 2 mulieribus L e. etiam om. Bl locutus e. e. maribus om. R maribus] a tribus H.A.EtL g 4 pauli om. Bl 8 apparuerit r a e I 10 chephe utroque loco Bl 11 postea duodecim] postea secundum istum hominem dei illa sunt exemplaria pauli apostoli uerinora quae habent postea duodecim non quabant undecim duodecim B, postea XII HAEL. postea XI MQ 12 quingentis] D. MQ sic] sicut RD r 13 undecim M, XII Q D MQ 15 dnodem Bl,XII Q HAEL, XI M apostolOl CP M HAWL 16 Xn Q, XI M undecim] XI M1Q, XIIJP 17 quos r a credo om. CP 18 XII MQ \' 19 uerius] minus HAeaLS, uerum p 2Q quosdam] quos HAetL XII M apostolos DEJlS, discipulos raeltn 21 uelis Bl sacratum] sacramentum JV1 HAELS y illum om. g illum numeri RAWLS. illud numeri E*, illius numeri 07 22 in pr. om. CP p )
371
ita mysticus erat ut non posset in locum Iudae nisi alius, id est Matthias, ad conseruandum sacramentum eiusdem numeri subrogari. quodlibet ergo eorum sit, nihil inde existit quod ueritati uel istorum alicui ueracissimo narratori repugnare uideatur. probabiliter tamen creditur, postea quam Petro apparuit, deinde apparuisse istis duobus, quorum erat unus Cleopas. de quibus Lucas totum narrat, Marcus autem breuiter ita perstringit:
[*]() post haec autem, inquit. duobus ex eis ambulantibus ostensus est in alia effigie euntibus in uillam. castellum quippe illud non absurde accipimus etiam uillam potuisse appellari, quod nunc iam appellatur ipsa Bethlem, quae ciuitas antea uocitata est, quamuis nunc sit honoris amplioris nomine domini. qui in illa natus est. sic per ecclesias omnium gentium diffamato. et in codicibus quidem Graecis magis agrum inuenimus quam uillam; agri autem nomine non castella tantum. uerum etiam municipia et coloniae solent uocari extra ciuitatem, quae caput et quasi mater est ceterarum, unde metropolis appellatur.
Quod autem ait Marcus, eis in alia effigie dominum apparuisse, hoc Lucas dicit, quod eorum oculi tenebantur. ne agnoscerent eum. oculis quippe eorum acciderat aliquid, quod ita manere permissum est usque ad fractionem panis. certi mysterii causa, ut eis in illo alia ostenderetur effigies et sic eum non nisi in fractione panis agnoscerent, sicut Luca narrante monstratur. pro merito quippe mentis eorum adhuc ignorantis, quod oportebat Christum mori et resurgere. simile aliquid [*]( 2 cf. Act. 1, 26 7 cf. Luc. 24, 13 8 *Marc. 16, 12 19 cf. Marc 16. 12; cf. Luc. 24, 16 ) [*](1 mystieins Bl loco AEL y 2 mattheus 4 storum Bl repugnare om. CP 8 inquit om. AEL y his Q 9 anbulantibus B ostesus Bl 10 non] quod A1E1L accepimus AlE*L 11 illam Ctp appellare Bl quod] que p iam nunc CPV 12 bethlem B1, -leem cet. 15 magis om. HAWL 16 castella] uiUa Bl 17 colonia B 18 tropolis Bl 19 in aliam efflgiem BRD dominum om. CP 20 hoc] quos HAWL 28 alio Bl 24 in Onl. B\' lucas B 25 ignorantes B2 RD CtP ) [*](24x )
372
eorum oculi passi sunt, non ueritate fallente, sed ipsis ueritatem percipere non ualentibus et aliud quam res est opinantibus, ne quisquam se Christum agnouisse arbitretur, si eius corporis particeps non est, id est ecclesiae, cuius unitatem in sacramento panis commendat apostolus dicens: unus panis, unum corpus multi sumus, ut, cum eis benedictum panem porrigeret, aperirentur oculi eorum et agnoscerent eum, aperirentur utique ad eius cognitionem remoto scilicet inpedimento. quo tenebantur, ne agnoscerent. neque enim clausis oculis ambulabant; sed inerat aliquid quo non sinerentur agnoscere quod uidebant, quod scilicet et caligo et aliquis umor efficere solet. non quia dominus non poterat transformare carnem suam, ut alia re uera esset effigies, non quam solebant illi contueri, quando quidem et ante passionem suam transformatus est in monte, ut facies eius claresceret sicut sol — quale uult enim corpus de qualicumque corpore uerum de uero facit qui de aqua uera uinum uerum fecit —, sed non ita fecerat, cum apparuit illis duobus in alia effigie. non enim sicut erat apparuit eis quorum oculi tenebantur, ne agnoscerent eum. non autem incongruenter accipimus hoc inpedimentum in oculis eorum a satana fuisse, ne agnosceretur Iesus; sed tamen a Christo est facta permissio usque ad sacramentum panis, ut unitate corporis eius participata remoueri intellegatur inpedimentum inimici, ut Christus possit agnosci.
[*]( 5 I Cor. 10, 17 6 cf. Luc. 24, 31 14 cf. Matth. 17, 2 17 cf. Ioh. 2, 7-11 ) [*]( 1 11011] non in p fallentes B1CP ipsius CP ueritate BXCP 2 perspicere NJ 5 unum panis Bl 9 agnoscerent eum ψ, eum agn. E1 7 r a elm lausis Bl 10 anbul. B 11 quo scilicet (om. et) RD 12 solent 0 transmare Bt 15 in montem BRD enim unIt 00 r uul B 16 corpus] admirabiliter corpus p, admirabile c. rae 17 uera et uerum om. M x uerum uinum HAEL 7 aelm fecerat] fecit HAEL 7 18 ap.ruit Bl illis-apparuit om. 4\' p enim] enim aliter quam erat sed X rael 20 congruenter CP accepimus A1E1L 21 in om. CP fuisse] fuisse factum H, factum fuisse AEL ar gel 22 facta est Y p ) 373
Nam ipsos esse istos, de quibus et Marcus narrat, credendum est, quia dicit ipsos euntes nuntiasse ceteris, sicut Lucas eos dicit surgentes eadem hora regressos esse in Hierusalem et inuenisse congregatos undecim et eos qui cum ipsis erant dicentes, quod surrexit dominus uere et apparuit Simoni, et tunc etiam ipsos narrasse, quae gesta erant in uia et quomodo eum cognouerint in fractione panis. iam ergo erat fama, quod resurrexerat Iesus ab illis mulieribus facta et a Simone Petro, cui iam apparuerat; hoc etenim isti duo inuenerunt loquentes, ad quos in Hierusalem uenerunt. fieri itaque potest, ut timore prius in uia noluerint dicere, quod eum audierant resurrexisse, quando tantum modo angelos dixerunt uisos esse mulieribus; ignorantes enim, cum quo loquerentur, merito possent esse solliciti, ne quid passim de Christi resurrectione iactantes in manus inciderent Iudaeorum. quod autem ait Marcus: adnuntiauerunt ceteris nec illis crediderunt, cum Lucas dicat, quod iam inde loquebantur uere resurrexisse dominum et Simoni apparuisse, quid intellegendum est nisi aliquos ibi fuisse qui hoc nollent credere? cui autem non eluceat praetermisisse Marcum quae Lucas narrando explicauit, hoc est quae cum illis locutus fuerit Iesus, antequam agnoscerent eum, et quomodo eum in fractione panis agnouerint? quando quidem mox ut dixit eis apparuisse in alia effigie euntibus in uillam continuo coniunxit: et illi euntes nuntiauerunt [*]( 1 cf. Marc. 16, 12 et 18 2 cf. Lnc. 24, 33 15 *Marc. 16, 13 16 cf. Luc. 24, 34 ) [*]( 1 marcus D2NzEz y m, lacas cet. 2 est om. p dicit] dicit marcus V 1 euntem x, isse 4« nuntiasse — regressos esse om. \'ł p nuntiantem B* dicit eoa edd praeter p g 3 regressus BCXP in BRD, OM. cet., edd. et om. B1 6 et om. B1 7 cognouerunt B2N prael ergo] enim g 8 Burrexerat p 9 etenim B, enim Cdt., edd. 10 potuit e I timore] inmore Bl 11 quode (e exp.) B 12 esse uisos a p 13 loquentur Bl possint ClP A, posint EXL 14 iactitantes RD 15 nuntiauerunt g r 17 iam inde iam Bl, inde iam CP 18 aliquod sibi f. B\' 19 nolunt CP luceat B e 21 iesus] dominos g 22 agnouerunt g, agnoscerint 01 P 28 apparuisse dominum V 24 coiunxit B1, subiunxit V x/ annunciauerunt r, ef. I. 15 )
374
ceteris nec illis crediderunt, quasi possent nuntiare quem non agnouerant aut possent agnoscere quibus alia effigies eius apparuerat. quomodo ergo eum agnouerunt, ut nuntiare possent, Marcus sine dubio praetermisit. quod ideo memoriae commendandum est, ut adsuescamus aduertere euangelistarum morem ita praetermittentium quae non commemorant et coniungentium quae commemorant, ut eis qui usum in hac consideratione non habent non aliunde maxime error oriatur, quo putent eos non sibi congruere.
Lucas ergo sequitur et dicit: [*]() dum haec autem locuntur, Iesus stetit in medio eorum et dicit eis: pax uobis, ego sum, nolite timere. [*]() conturbati uero et conterriti existimabant se spiritum uidere. [*]() et dixit eis: quid turbati estis et cogitationes ascendunt in corde uestro? [*]() uidete manus meas et pedes, quia ipse ego sum; palpate et uidete, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere. [*]() et cum hoc dixisset, ostendit eis manus et pedes. hanc ostensionem domini post resurrectionem intellegitur et Iohannes commemorasse sic loquens: [*]() cum esset ergo sero die illo una sabbatorum et fores essent clausae, ubi erant discipuli propter metum Iudaeorum, uenit Iesus et stetit in medio et dixit eis: pax uobis. [*]( 10 *Luc. 24, 36-40 20 *Ioh. 20, 19 et 20 n. ) [*]( 1 illi Nl possint C3P (sic infra) anuntiare Ml 2 nouerant p 3 agnouerunt Bl OPV\'p, -rint cet. ut om. CP 4 possunt CP duuio B ideo J deeo pi, de eodem R2 5 adBucamus Bl 6 more HAelL 7 quaej quem CP ei JB1 quia uisum CP - 8 error oriaturj gloriatur B1 11 istetit B dixit edd. praeter m 13 extimabant B 14 conturbati BJJ ascenderunt AelL 15 in corde uestro Bl (uerc. ueroti. al.), in corda uestra cet., edd., v (iv tjj ϰαρδια ύμω̄ν) pedesj add. meos B2B ϰψedd. praeter g (uerc. ueron. al., Dbl. Eg. Rw.) 16 ipse otn. g. ego ipse RD V ψ v 17 habent Ql r 18 haec AE y a 20 commemorasse BRD, -rat CP, -rare cet., edd. 21 illa w 22 discipuli] discipuli congregati VN2E2 γϰλω edd., v 23 dixit BRlJ M AELS γϰλ pgael, dicit cet. (λέγει) )
375
[*]() et hoc cum dixisset, ostendit eis manus et latus. ac per hoc his uerbis Iohannis possunt coniungi ea quae Lucas dicit, idem autem Iohannes praetermittit. ita enim Lucas sequitur:
[*]() adhuc autem illis non credentibus et mirantibus prae gaudio dixit: habetis hic aliquid quod manducetur?
[*]() at illi optulerunt ei partem piscis assi et fauum mellis.
[*]() et cum manducasset coram eis, sumens reliquias dedit eis. his item uerbis possunt adiungi quae Lucas tacet, dicit autem Iohannes: gauisi sunt ergo discipuli uiso domino.
[*]() dixit ergo eis iterum: pax uobiscum; sicut misit me pater, et ego mitto uos.
[*]() hoc cum dixisset, insuflauit et dixit eis: accipite spiritum sanctum;
[*]() quorum remiseritis peccata, remittunter eis, et quorum detinueritis, detenta sunt. his rursus adiungamus quae Iohannes praetermisit, Lucas commemorat:
[*]() et dixit ad eos: haec sunt uerba, quae locutus sum ad uos, cum adhuc essem uobiscum, quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Moysi et prophetis et psalmis de me.
[*]() tunc aperuit illis sensum, ut intellegerent scripturas,
[*]() et dixit eis: quoniam sic scriptum est et sic oportebat Christum pati et resurgere a mortuis die tertia
[*]() et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum in omnes gentes incipientibus ab Hierusalem;
[*]() uos autem estis testes horum.
[*]( 4 Luc. 24, 41-43 10 *Ioh. 20, 20 b-23 16 *Luc. 24. 44-49 ) [*]( 2 iohannes B 6 at] ad B, ait NlL 11 ergo om. B paa B uobiscum BlJRD CPVF ONQ (uerc. uind.), nobia cet., edd. (δμιιν), cf. infra 13 insuflauit BRE, insuffl. cet. 14 remiseris B remittentur H -eia om. RD 15 detenueritia CP AlElL, retinetis Bx retinueritis B2M g v (xoarfjte, al. xpottlrs, Cant. ϰρατήσητς) detenta] retenta Bz g f). erunt g his] hic AlEL r 1& pretermittit g 17 uerba] add. haec Bl 22 pati christum HAEL Y (Cant. 16v xptOtόV παϑειν) 24 praedicare CP g 26 testes estis E3 7 v horum 1 eorum JB1 p ) 376
[*]() et ego mitto promissum patris mei in uos: uos autem sedete, quoad usque induamini uirtutem ei alto. ecce quomodo commemorauit et Lucas promissionem spiritus sancti, quam non inuenimus a domino factam nisi in euangelio Iohannis. quod non praetereunter aduertendum est, ut meminerimus, quemadmodum sibi euangelistae inuicem adtestentur de quibusdam etiam quae ipsi non dicunt et tamen dicta nouerunt. post haec Lucas quae gesta sunt omnia praetermittit nec omnino commemorat, nisi quando Iesus. ascendit in caelum, adque id tamen ita coniungit, quasi hoc sequatur haec uerba, quae dixit, cum hoc gestum sit una sabbatorum, quo die dominus resurrexit, illud autem quadragensimo die, sicut idem ipse Lucas in apostolorum actibus narrat. quod autem dicit Iohannes non cum illis fuisse tunc apostolum Thomam, cum secundum Lucam duo illi, quorum erat unus Cleopas, regressi Hierusalem inuenerint congregatos undecim et eos qui cum ipsis. erant, procul dubio intellegendum est, quod inde Thomas exierit, antequam eis dominus haec loquentibus appareret.
Hinc iam Iohannes aliam commemorat sui demonstrationem a domino discipulis factam post dies octo, ubi erat et Thomas. qui prius eum non uiderat. [*]() et post dies octo, inquit, iterum erant discipuli eius intus et Thomas cum eis; uenit Iesus ianuis clausis et stetit in medio et dixit: pax uobis. [*]() deinde dicit Thomae: infer digitum tuum huc et uide manus meas et adfer [*]( 4 cf. Iob. 14, 26; 15, 26 10 cf. Luc. 24, 50 et 51 13 cf. Act. 1. 2-9 14 cf. Ioh. 20, 24; cf. Luc. 24, 33 22 *Ioh. 20, 26-29 ) [*]( 1 mittoj mittam Xw rael uos sec. om. lsl Z aeaetej aaa. m ciuitate (-tem H2) NsQ H\'JE2 γχωedd. quo usque V g uirtate FN pgralv 4 quam] quod BlR 5 iohannee CP 7 adteatentur (att. 0) BB 0 BP y p, adtestantur (att. CPN) cet. 10 coniungitur D r 11 sequantnr HAJPL ae 12 surrexit r 16 unos erat p g inueuerunt E2 i 18 antecum JB1 20 alia B 25 infert Qt 26 ditum ElL aufer Bl, adfert QI, affers HAWL )
377
manum tuam et mitte in latus meum et noli esse incredulus, sed fidelis.
[*]() respondit Thomas et dixit ei: dominus meus et deus meus.
[*]() dicit ei Iesus: quia uidisti, credidisti; beati qui non uiderunt et crediderunt. hanc secundam domini uisionem erga discipulos factam, id est quam secundo loco Iohannes commemorat, aput Marcum possemus agnoscere breuiter eam, sicuti adsolet, perstringentem, nisi moueret, quod ibi ait: nouissime recumbentibus illis undecim apparuit, non ideo quia Iohannes tacuit recumbentes - potuit enim hoc praetermittere —, sed quia iste dixit: nouissime, quasi ultra iam non eis apparuerit, cum adhuc Iohannes tertiam sit eius narraturus demonstrationem ad mare Tiberiadis; deinde, quod dicit idem Marcus, exprobrans illis incredulitatem illorum et duritiam cordis, quia his qui uiderant\' eum resurrexisse non crediderant, illis uidelicet duobus, quibus in uillam euntibus apparuit, posteaquam resurrexit, et Petro, cui primitus eum apparuisse aput Lucam inuestigatum est, fortasse et Mariae Magdalenae et aliis mulieribus, quae cum illa erant, quando eis et ad monumentum apparuit et\' inde redeuntibus in itinere occurrit. nam ita contexit narrationem idem Marcus, cum commemorasset breuiter de duobus illis, quibus apparuit in uillam euntibus, quod nuntiassent ceteris nec illis creditum esset:
[*]() nouissime, inquit, recumbentibus illis undecim apparuit et exprobrauit
[*](8 Marc. 16. 14 10 cf. Ioh. 21, 1 14 *Marc. 16, 14 18 cf. Lac. 24, 35 24 *Marc. 16, 14 ) [*]( 1 meum om. Bl nolij non B 2 dicit] dixit l 4 uidiBti BR (uerc. uind. al. JRtv.), nidisti me cet., edd., v, add. thoma V1 v 5 haec secundum Bl 7 poesimus BtQ, possumus BD C2P g cognoscere Bl ea CP 9 XI C 10 enim om. BAWL g 11 ultrum Bl 12 eie non BD pr 14 et ezprobrauit (om. illis) g eorum r v 15 hi HAlElL uiderant (a s. u) B 16 crediderunt g 17 quibus om. Bl euntibus in uillam BD r II e l 18 uestigatum CPFlONQ HAHPL ael 19 quae] qui Bt AelL 20 monimentum B 21 occurrerit BD 22 cum] unum Bl 28 in] et B1 nuntiantes Bt 25 et exprobrauit] exprobrans HAesL ael ) 378
incredulitatem illorum et duritiam cordis, quia his qu-l uiderant eum resurrexisse non crediderant. quomodo ergo n\'ouissime, quasi iam ultra eum non uiderint nouissimum quippe illud est, quo dominum apostoli in terra. uiderunt, quando ascendit in caelum, quod factum est quadragensimo die post eius resurrectionem. num quidnam tunc . exprobraturus erat, quod non credidissent eis qui eum uiderant resurrexisse, quando iam et ipsi post resurrectionem totiens eum uiderant et maxime ipso die resurrectionis eius, id est una sabbati iam circa noctem, sicut Lucas Iohannesque commemorant? remanet igitur, ut intellegamus eundem diem resurrectionis eius, id est unam sabbati, quando eum post diluculum uidit Maria et aliae cum illa mulieres, quando etiam Petrus, quando et illi duo, quorum erat unus Cleopas. quos uidetur etiam idem Marcus commemorare, quando iam circa noctem illi undecim praeter Thomam et qui cum eis erant, quando eis et isti quod uiderant narrauerunt, nunc etiam Marcum more suo breuiter commemorare uoluisse et ideo dixisse nouissime, quia ipso die hoc nouissimum fuit iam incipiente nocturno tempore, posteaquam illi de castello, ubi eum in fractione panis agnouerant, redierunt in Hierusalem et inuenerunt. sicut dicit Lucas, illos undecim et eos qui cum illis erant iam conloquentes de resurrectione domini et quod uisus fuerit Petro, quibus et ipsi narrauerunt quod in uia gestum erat et quomodo eum agnouerunt in fractione panis. sed erant ibi
[*]( .5 cf. Act. 1, 9 10 cf. Luc. 24, 1; c\'f. lolt. 20, 1 22 cf. Luc. 24, 33-35\' ) [*]( 1 illorum] eorum ■/ edd. praeter g, v hi HAlElL 2 crediderunt g 3 uiderent CP g 4 quo] quod RD HAelL gal 7 eis om. AlElL 8 resurreiionem B 9 totiens om. BD resurrexionis B 14 unus erat ptfelm 15 iam] apparuit iam rael 16 illis rael thoma B 17 marcue HAEIL, eu.m g 19 iam] nam Ell. 21 agnouerunt CP, cognouerant BD t 23 cum loquente3 B, loqu. OHEtL 25 agnoQeruntBl. -rint B2BD, cognouerunt CPV p g, cognouerint cd. fractionem B - utique ibi HAEL 7 -. ) 379
utique non credentes, unde uerum est quod Mareus dicit: nec illis crediderunt. his ergo iam, sicut Marcus dicit, discumbentibus et adhuc inde, sicut Lucas dicit, loquentibus stetit in medio eorum dominus et ait illis: pax uobiscum, sicut Lucas et Iohannes. fores autem clausae erant, cum ad eos intrauit, quod solus Iohannes commemorat. uerbis itaque domini, quae tunc eum locutum esse discipulis Lucas Iohannesque dixerunt, interponitur et illa exprobratio, de qua Marcus dicit, quod non crediderint eis qui eum resurrexisse uiderant.
Sed hoc rursus mouet, quomodo discumbentibus undecim dicit apparuisse Marcus, si illud tempus est diei dominici iam noctis initio, quod Lucas Iohannesque meminerunt. aperte quippe Iohannes dicit non cum eis tunc fuisse apostolum Thomam, quem credimus exisse inde. antequam dominus ad eos intraret, posteaquam illi duo redeuntes de castello cum ipsis undecim conlocuti sunt, sicut aput Lucam inuenitur. sed Lucas in sua narratione dat locum, quo possit intellegi, dum haec loquerentur, prius inde exisse Thomam et postea dominum intrasse. Marcus autem, qui dicit: nouissime recumbentibus illis undecim apparuit, etiam Thomam illic fuisse cogit fateri. nisi forte quamuis uno absente undecim tamen uoluit appellare, quia eadem tunc apostolica societas hoc numero nuncupabatur, antequam Matthias in locum Iudae subrogaretur. aut si hoc durum est sic accipere, illud ergo accipiamus, post multas demonstrationes eius, quibus per dies quadraginta discipulis praesentatus est, eum etiam [*]( 2 Marc. 16, 13 3 «f. Morc. 16, 14 4 *Lac. 24, 86: *Ioh. 20, 26 11 cf. Marc. 16, 14; cf. Luc. 24, 29; 36; cf. Ioh. 20, 19 19 Marc. 16, 14 23. cf. Act. 1, 26.,\' ) [*]( 4 aobiacumj uobis Sl χψω raelmv (cf. supra) o sicutj add. refe. runt V, add. dicunt χψω r ael iohannes] add. commemorant B1, add. dicunt p g 6 introintrauit B 7 locatus CP iohannes diaeruntq. Bl 11 dicit] ait HAEL y apparuisse] dominum apparliisse V Im 14 ad eos dominus RD 18 loquentur B thomo B 21 cogitat B nisi forte om. Bl 22 hoc] ac B. 36 \'XL- lIEL.- )
380
nouissime recumbentibus illis undecim apparuisse, id est ipso quadragensimo die, et quoniam iam erat ab eis ascensurus in caelum. hoc eis illo die maxime exprobrare uoluisse, quia his qui uiderant eum resurrexisse non crediderant, antequam ipsi eum uiderent, cum utique post ascensionem suam praedicantibus illis euangelium etiam gentes quod non uiderunt fuerant crediturae. post illam quippe exprobrationem secutus ait idem Marcus:
[*]() et dixit eis: euntes in mundum uniuersum praedicate euangelium omni creaturae.
[*]() qui crediderit et baptizatus fuerit saluus erit; qui uero non crediderit condemnabitur. hoc ergo praedicaturi. quoniam qui non crediderit condemnabitur, cum id utique non crediderit quod non uidit. nonne ipsi primitus fuerant obiurgandi, quod, antequam dominum uidissent, non crediderunt eis quibus prius apparuisset?
Hanc autem nouissimam fuisse corporaliter in terra praesentationem domini apostolis etiam illud admonet, ut credamus. quod ita sequitur idem Marcus: [*]() signa autem eos qui crediderint haec sequentur: in nomine meo demonia eicient. linguis loquentur nouis; [*]() serpentes tollent et, si mortiferum quid biberint, non eos nocebit; super aegrotos manus inponent, et bene habebunt. deinde subiungit: [*]() et dominus quidem, postquam locutus est eis, adsumtus est in caelum et sedit a dextris dei. [*]() illi autem profecti praedicauerunt ubique domino cooperante et sermonem confirmante sequentibus [*]( 8 Marc. 16, 15 et 16 18 »ib. 17—20 ) [*]( 2 caelis B 3 hi HSAEKL 4 uiderant] derant B1 resurrexissel add. a mortuis BD r crediderunt Bl D 5 niderunt Bl, -rint CP. -rant g 6 quod] que p uiderant B2 11 hoc-condemnabitur bis Bl 12 id om. RD 18 crediderint r uidet CP, (om. non) uiderant r, uiderat ael ipse B 16 praesentationem BlBDM, repr. cet., edd. 17 apostolus HAlEL Y admonetur CPV (amm. V) 20 ecient B linquis B loquuntar B 21 berint B, uiuerint H eos] eis B2 Xy paelmv 22 aegros (egr.) Q w edd. praeter m, r 23 quidem] add. Iesus VE1 γϰψω raelv 24 sedet V N A2E2 y pgrv a] ad JB 26 sermone B )
381
signis. cum ergo dicit: et dominus quidem, postquam locutus est eis, adsumtus est in caelum, satis uidetur ostendere nouissimum cum illis in terra hunc eum habuisse sermonem, quamuis non omni modo ad id coartare uideatur. non enim ait \'postquam haec locutus est eis\\ sed: postquam locutus est eis, unde admittit, si necessitas cogeret, non istam fuisse nouissimam locutionem nec istum fuisse nouissimum diem, quo eis in terra praesens fuit, sed ad omnia quae cum eis omnibus illis diebus locutus est posse pertinere quod dictum est: postquam locutus est eis, adsumtus est in caelum. sed quia ea quae supra diximus magis suadent hunc nouissimum diem fuisse, quam ut intellegantur undecim, qui Thoma absente decem fuerunt, ideo post hanc locutionem, quam Marcus commemorat, adiunctis etiam consequenter illis uerbis uel discipulorum uel ipsius, quae commemorantur in actibus apostolorum, credendum est adsumtum dominum in caelum, quadragensimo scilicet die post diem resurrectionis eius.
Iohannes autem, quamuis fateatur multa se praetermisisse quae fecit Iesus, uoluit tamen etiam tertiam eius repraesentationem discipulis post resurrectionem factam commemorare ad mare Tiberiadis, septem scilicet discipulis, Petro, Thomae, Nathanaheli, filiis Zebedaei et aliis duobus quos nominatim non expressit, cum piscarentur, quando iussu eius retia mittentes in dextram partem extraxerunt magnos pisces centum quinquaginta tres, quando etiam Petrum ter interrogauit, utrum [*]( 16 cf. Acfc. 1, 4-8 19 cf. Ioh. 21, 25 22 cf. ib. 1-24 ) [*]( 1 diceret RD 3 eum om. RD 4 omni modo] omnino HAEL αγ g 5 ait om. Bl 6 mamittit B, innuit r cocere Bl 7 nouissimam] ultimam r necis tum B1 nou.] ultimum r 8 fuis Bl 9 illis diebus om. B 13 thomam CPlQ absentem Q \'X\' Q 14 quam] cum B adinntis BC1 19 se om. p 20 quae f. i. om. g tertiam otn. B 22 suis discipulis petro scilicet p et thomae p g 23 filiis] et filiis HElL g 24 iusso CP retiam B 25 in dextra parte CP dexteram NM p l centum quinta tres ait cum Bl (sit cum del. B2). CLIII CPQ, CLlII. (eras. I) M 26 utrum] urum B )
382
ab illo amaretur, et ei pascendas commendauit oues suas et de eius ipsius passione praedixit et de ipso Iohanne ait: sic eum uolo manere, donec ueniam. ad hoc Iohannes euangelium suum terminauit.-
Iam nunc quaerendum est, quando primum uisus sit a discipulis in Galilaea, quia et hoc quod tertio narrat Iohannes in Galilaea factum est ad mare Tiberiadis, quod facile uidet qui recolit illud miraculum de panibus quinque, quod ita narrare incipit idem Iohannes: post haec abiit Iesus trans mare Galilaeae Tiberiadis. ubi autem putari potest primum a discipulis post resurrectionem uideri debuisse nisi in Galilaea. si recolantur uerba illius angeli, qui secundum Mattheum uenientibus ad monumentum mulieribus ita loquitur: [*]() nolite timere uos; scio enim, quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis; non est hic, surrexit enim, sicut dixit; uenite, uidete locum, ubi positus erat dominus. \'et cito euntes dicite discipulis eius, quia surrexit; et ecce praecedit uos in Galilaeam; ibi eum uidebitis. ecce dixi uobis, item secundum Marcum: siue ipse sit angelus siue alius: [*]() nolite, inquit, expauescere. Iesum quaeritis Nazarenum crucifixum; surrexit, non est hic: eccelocus, ubi posuerunt eum. [*]() sed ite, dicite discipulis [*]( 2 Ioh. 21, 23 5 cf. Ioh. 21. 19-23 8 cf. Ioh. 6, 5-13 9 *Ioh. 6, 1 13 *Matth. 28, 5 b —7 20 Marc. 16, 6 b et 7 ) [*](2 ipBius om. p sic libri omnes. si l (έάν), cf. infra 3 ad] ab R (quaeren)dum est quando primum uieus laesa membrana exciderunt in B 6 quia-galilnea om. B 7 est ad mare tiberi(aiis) perierunt in B uidit CP 8 reculit illu B quinque panibus XłD edd. praeter g 9 hoc r 10 galilacae tiberiadis BZX CPF ONxMQx HAelL (-leae RAEL. tibiriadee C . galilaeaettiberiadis Bx (galilaeat et tib. brix., cf. Ulf.). galilaeae quod est tiberiadis DVN2Q2E2 γχψω tdd. praeter m, v (τη̄ς γαχιαίας τιβεριάδος, sed Mosc. τη̄ςy. xol t. T.), cf. 201. 6 14 i. queritis crucifixum p 16 uidete] et nidete D CPf M ϰψ gaelmv (cf. supra) 17 eiusj add. et petro cL r 18 praecedet RD CsP NA- x\'f edd. praeter m 19 dixit B, aicut dixit p. praedixi V HAEL y gael 21 nazareum pg 22 ite] add. et FONQ< p )
383
eius et Petro, quia praecedit uos in Galilaeam; ibi eum uidebitis, sicut dixit uobis? haec uerba ita uidentur sonare, quod Iesus non erat se demonstraturus post resun-ectionem discipulis nisi in Galilaea. quam demonstrationem nec ipse Marcus commemorauit, qui eum dixit mane prima sabbati apparuisse primo Mariae Magdalenae et illam nuntiasse discipulis his qui cum eo fuerant lugentibus et flentibus, illos autem non credidisse, post haec deinde duobus ex his apparuisse euntibus in uillam et illos ceteris nuntiasse, quod factum est, sicut Lucas et Iohannes coattestantur, in Hierusalem eodem ipso die resurrectionis iam noctis initio: deinde uenit ad illam eius manifestationem, quam nouissimam dicit, recumbentibus illis undecim; post hanc dicit eum adsumtum in caelum. quod factum scimus in monte oliueti non longe ab Hierusalem. nusquam igitur commemorat Marcus conpletum quod ab angelo praenuntiatum esse testatur. Mattheus uero nihil aliud dicit nec ullum alium locum omnino commemorat uel ante uel postea, ubi discipuli. posteaquam resurrexit, uiderint dominum nisi in Galilaea secundum angeli praedictionem. denique cum insinuasset. quid ab angelo mulieribus dictum sit. et illis abeuntibus subiecisset, quid de corruptis ad mentiendum custodibus gestum sit, continuo, tamquam nihil aliud sequeretur — quia et re uera sic erat dictum ab angelo: surrexit et ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, ut nihil aliud sequi debuisse uideatur —:
[*]() undecim autem,
[*]( 10 cf. Luc. 24, 33; cf. loh. 20, 19 21 cf. Matth. 28, 12-15 23 *Matth. 28, 7 b 25 ib. 16-20 ) [*]( 1 praecedet R2D NA2 edd. praeter l m 2 dixi CV tl 3 consonare ral ae om. CP 4 discipnlis] add. suis 1 5 cum dixit manere B\' prima mane HAelL primi p 7 qui—lugenti(bus) et autero-post laesa membr. exciderunt in B 11 initio iam noctis HAEL 13 eum om. R 14 montem BD OMQ1 17 ullom] illum Bl antea AE r rael 19 in angelilaea B* praedicationem BRD FQ HAEL i 20 deinde x r quod BRD HAES y ab om. Bl 21 abentibus B quod BAEIL 23 ab angelo-ibi eum om. Bl 24 et om. CPV praecedet O2NA2 edd. praeter Im (cf. 352, 14) ) 384
inquit, discipuli abierunt in Galilaeam in montem. ubi constituerat illis Iesus.
[*]() et uidentes eum adoraueruut; quidam autem dubitauerunt.
[*]() accedens accedens Iesus locutus est eis dicens: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra.
[*]() euntes ergo docete omnes gentes baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti,
[*]() docentes eos seruare omnia quaecumque mandaui uobis. et ecce ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. ita Mattheus clausit euangelium suum.
Ac per hoc, si aliorum consideratae narrationes ad diligentiorem inquisitionem non conpellerent, nihil aliud arbitraremur nisi dominum post resurrectionem nusquam praeter in Galilaea primum esse a discipulis uisum. item, si Marcus de illa praenuntiatione angeli tacuisset, posset cuiquam putari Mattheus ideo dixisse discipulos abisse in Galilaeam in montem adque ibi adorasse dominum, ut impletum uideretur quod ipse per angelum mandatum ac praenuntiatum esse narrauerat. nunc autem et Lucas ac Iohannes satis dilucide manifestantes ipso die resurrectionis eius uisum esse dominum in Hierusalem a discipulis suis, unde ita longe est Galilaea, ut uno die ab eis utroque loco uideri non posset, et Marcus illam quidem praedictionem angeli similiter narrans, in Galilaea uero uisum a discipulis dominum post resurrectionem nusquam commemorans uehementer cogunt quaerere, quemadmodum [*]( 14 cf. Marc. 16, 7 19 cf. Luc. 24, 33; cf. Ioh. 20, 13 ) [*]( 2 ibi Bl uidentes] add. ihs Bl 6 patri Bl 7 fili Ex eos om. AelL seruareJ sermone B1 8 mandare B et om. Bl 9 sum om. ClP 12 non-resurrectionem om. Bl conpellarent B2. conplerent (comp. L) HAE1L arbitremur HAelL 13 preterquam r galileam CP1 Nl AEXL 14 a] ad B 15 c. putari] aliquis putare p 17 angelum] euangelium HAE1L 19 ac BBD CP MQ HEL pgr, et cet. deluci CP manifestamtes B, manifestant HAEXL 21 galilaeaaut B utroque loco ab eis MQ r 22 utroque] aut utroque B, utrumque CP 23 praedicationem DVO HAEXL p )
385
dictum sit: ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis. nam et ipse Mattheus si omnino non diceret undecim discipulos abisse in montem in Galilaeam, ubi constituerat eis Iesus, et illic eum uidisse adque adorasse, nihil ex hac praedictione conpletum ad litteram putaremus, sed totum figurata significatione praedictum, sicut illud secundum Lucam: ecce hodie et eras eicio demonia et sanitates perficio et tertia die consummabor, quod ad litteram certum est non esse conpletum. item si angelus dixisset: (praecedit uos in Galilaeam, ibi primum eum uidebitis\' aut \'ibi tantum eum uidebitis\' aut \'nonnisi ibi eum uidebitis*, ceteris euangelistis Mattheus sine dubio repugnaret; cum uero dictum est: ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, nec expressum est, quando id futurum esset, utrum quam primum, antequam alibi ab eis uisus esset, an, posteaquam eum alicubi etiam praeter Galilaeam uidissent, idque ipsum, quod discipulos Mattheus dicit isse in Galilaeam in montem, non exprimit diem nec narrandi ordinem ita contexit, ut necessitatem ingerat nihil aliud intellegendi quam hoc primitus factum, non aduersatur quidem narrationibus ceterorum et dat eis intellegendis adque accipiendis locum. uerum tamen quod dominus non ubi
[*]( 1 Matth. 28, 7; Marc. 16, 7 6 *Luc. 13, 32 8 cf. supra lib. 2, cap. 75, n. 145 ) [*]( 1 praecidit Cl, praedicit B, praecedet C-NA2 edd. praeter l m galilea ElL 2 ipae] prae Bl 4 praedicatione DFON1 HAJElL f p 6 hocdic B1 7 sanitatis 01 facio HAetL tertio HAWL, tertiam Ql 8 die BRD E2 i (ueron. brix. al. Big. Dbl. Eg. Rw. al.), om. cet., edd. (ὴμέρᾳ Vat.) consummor E2 f edd. praeter pg (cf. 249, 4 et 21) 9 praecidit BxCl, praecedet NA2 χψω edd. praeter l m 10 eum] cum B ibi tantum ibi Bl 11 eum ibi CP bideaitis B\' 12 repugnaret] add. et CP praecedet NA2 yco edd. praeter Im 14 id om. Bl esse (utrum-esset om.) M quam om. Q, exp. V, an HAEXL g a 15 praeter in galilea χω a, praeterquam in galilaea relm 16 idque] id est p matthei Bl 17 isesse B1 19 a-luersari a 20 etJ sed QE1 f 21 percipiendis HAEL 1 g non om. C ibi g ) [*]( XXXXIU Ang. Sect. III pars 4. ) [*]( 25 ) 386
primum se demonstraturus erat, sed in Galilaea, ubi necessario postea uisus est, se uidendum mandauit et per angelum dicentem: ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, et per se ipsum dicens: ite, nuntiate fratribus meis, ut eant in Galilaeam, ibi me uidebunt, quemuis fidelem facit intentum ad quaerendum, in quo mysterio dictum intellegatur.