De bono coniugali

Solet etiam quaeri, cum masculus et femina, nec ille maritus nec illa uxor alterius, sibimet non filiorum propagatione, sed propter incontinentiam solius concubitus causa copulantur ea fide media, ut nec ille cum altera nec illa cum altero id faciat, utrum nuptiae sint uocandae. et potest quidem fortasse non absurde hoc appellari conubium, si usque ad mortem alicuius eorum id inter eos placuerit et prolis generationem, quamuis non ea causa coniuncti sint, non tamen uitauerint, ut uel nolint sibi nasci filios uel etiam opere aliquo malo agant, ne nascantur. ceterum si uel utrumque uel unum horum desit, non inuenio, quemadmodum has nuptias appellare possimus. etenim si aliquam sibi uir ad tempus adhibuerit, donec aliam dignam uel honoribus uel facultatibus suis inueniat, quam conparem ducat, ipso animo adulter est, nec cum illa, quam cupit inuenire, sed cum ista, cum qua sic cubat, ut cum ea non habeat maritale consortium. unde et ipsa hoc sciens ac uolens inpudice utique miscetur ei, cum [*]( 2 oblata Ml abla Rl perfidg 2?1 perfida N 3 perfides JB1 diceretur NMl si om. X uiolatam K 4 seruat KTMENXaa sed om. B si nec] sine KPjIT sineque y1 5 flagitift D 6 placita ac pacta E pacti B peccata H placita B adulterini B miro K 7 ipaa Rl om. EX putauit PKHRTMENXa. 8 masculua] mare PRIFil mae HDR\'1" et masculua a nec om. E 9 non om. MEX causa filiorum N 10 propter] pro B incontinentia B 11 altera-cum om. C nec-altero om. B 12 sunt T post RI 13 obsurde Bl 14 alicuius] alterius d 15 sunt B\' 16 ut] et i sibi om. T aliquo opere KMENXa 17 ne om. E nascant Pl si uel] sine KRlTMENXa uel] siue MENXa 18 quemammodum fRI 19 aliqua C uir om. CB 28 maritalem K 24 hac K miscitnr K ) [*]( XXXXI Auff. Beet. V para III. ) [*]( 13 )

quo non habet foedus uxorium. uerumtamen si ei tori fidem seruet et, cum ille uxorem duxerit, nubere ipsa non cogitet atque a tali prorsus opere continere se praeparet, adulteram quidem fortassis facile appellare non audeam; non peccare tamen quis dixerit, cum eam uiro, cuius uxor non est, misceri sciat? iam uero si ex illo concubitu, quantum ad ipsam attinet, nonnisi filios uelit et, quidquid ultra causam procreandi patitur, inuita patiatur, multis quidem ista matronis anteponenda est, quae tametsi non sunt adulterae, uiros tamen suos plerumque etiam continere cupientes ad reddendum carnale debitum cogunt non desiderio prolis, sed ardore concupiscentiae ipso suo iure intemperanter utentes, in quarum ...tamen nuptiis bonum est hoc ipsum, quod nuptae sunt. ad hoc enim nuptae sunt, ut illa concupiscentia redacta ad legitimum uinculum non deformis et dissoluta fluitaret, habens de se ipsa inrefrenabilem carnis infirmitatem, de nuptiis autem indissolubilem fidei societatem, de se ipsa progressum inmoderate coeundi, de nuptiis modum caste procreandi. etsi enim turpe est libidinose uti uel marito, honestum est tamen nolle misceri nisi marito et non parere nisi de marito.

Sunt item uiri usque adeo incontinentes, ut coniugibus nec grauidis parcant. quidquid ergo inter se coniugati inmodestum, inuerecundum, sordidum gerunt, uitium est hominum, non culpa nuptiarum.

Iam in ipsa quoque inmoderatiore exactione debiti [*]( 1 fedus DB uxoreum 2?1 fidem thori (tori K) KMENXa. 2 illae R 3 opere prorsus E continere (8. fin. e add. i) C 4 apellare y1 audeo MENXa. 5 eam] ei KMENXa. 6 miseri Bl iam] . nam MENXa 7 adtinet Xi pertinet D filios om. a 8 patitur procreandi H patiantur K patitur PHRr matronia ista KMENXa 9 talb etsi D 10 etiam] iam KMEXa. tafli N 18 nuptae] nuptie N ad-sunt om. CB 14 ille J31 15 deformi C et] sed CB 16 se om. B inreflenabilem M 17 se om. HB 18 etsi enim] etenim si MENXa. 19 libidinosae CBX uti uel] uti uelle Bbd utile T uti N 20 et—marito om. PjHFRD parcere B de 8. I. B 23 Bordide D est om. yl 24 colpa C 25 Iam] Nam MENXa. inmoderatione CDXFaE1 immoderata B )

carnalis, quam eis non secundum imperium praecepit, sed secundum ueniam concedit apostolus, ut etiam praeter causam procreandi sibi misceantur, etsi eos praui mores ad talem concubitum inpellunt, nuptiae tamen ab adulterio seu fornicatione defendunt. neque enim illud propter nuptias admittitur, sed propter nuptias ignoscitur. debent ergo sibi coniugati non solum ipsius sexus sui conmiscendi fidem liberorum procreandorum causa, quae prima eat humani generis in ista mortalitate societas, uerum etiam infirmitatis inuicem excipiendae ad inlicitos concubitus euitandos mutuam quodam modo seruitutem, ut, etsi alteri eorum perpetua continentia placeat, nisi ex alterius consensu non possit; et ad hoc enim uxor non habet potestatem corporis sui, sed uir; similiter et uir non habet potestatem corporis sui, sed mulier, ut et quod non filiorum procreandorum, sed infirmitatis et incontinentiae causa expetit uel ille de matrimonio uel illa de marito, non sibi alterutrum negent, ne per hoc incidant in damnabiles corruptelas temptante satana propter incontinentiam uel amborum uel cuiusquam eorum. coniugalis enim concubitus generandi gratia non habet culpam; concupiscentiae uero satiandae, sed tamen cum coniuge, propter tori fidem uenialem habet culpam; adulterium uero siue fornicatio letalem habet culpam. ac per hoc melior est quidem ab omni concubitu continentia quam uel ipse matrimonialis concubitus, qui fit causa gignendi.

Sed quia illa continentia meriti amplioris est, reddere uero debitum coniugale nullius est criminis, exigere autem [*]( 12 I Cor. 7, 4 16 cf. I Cor. 7, 5 ) [*]( 1 praecipit KMBENXa. 3 parui Bl Ccubitum P1 impellant D impellent B1 4 adnlterio (ad s. l.) y 5 ammittitur PKBf1 àmittitor H1 6 ignuscitur K 10 etai] si X alteri om. MENXtt 11 placeat (at m. 2 s. ras.) B 12 et om. MENXa 13 uir] mulier Bx rimiliter-mnlier om. B1 16 marito] mari D 18 temtante P sfttanan K 20 gratiam C concopiscentia D 21 cum s. I. C om. D thori PfHFBBDMENXa uenalem B\' habent C 22 laetalem CPKBD loetalem HFB hac K 23 quidem est HRDa. 24 uel] quod C om. R sit H gignendi causa (causa 8. I. m. 2) B ) [*]( 13* )

ultra generandi necessitatem culpae uenialis, fornicari porro uel moechari puniendi criminis, cauere debet caritas coniugalis, ne, dum sibi quaerit, unde amplius honoretur, coniugi faciat, unde damnetur. qui enim dimittit uxorem suam excepta causa fornicationis facit eam moechari. usque adeo foedus illud initum nuptiale cuiusdam sacramenti res est, ut nec ipsa separatione inritum fiat, quandoquidem uiuente uiro et a quo relicta est moechatur, si alteri nupserit, et ille huius mali causa est qui reliquit.

Miror autem, si, quemadmodum licet dimittere adulteram uxorem, ita licet ea dimissa alteram ducere. facit enim de hac re sancta scriptura difficilem nodum dicente apostolo ex praecepto domini mulierem a uiro non debere discedere; quodsi discesserit, manere innuptam aut uiro suo reconciliari: cum recedere utique et manere innupta nisi ab adultero uiro non debeat, ne recedendo ab eo, qui adulter non est, faciat eum moechari. reconciliari autem uiro uel tolerando, si se ipsa continere non potest, uel correcto forsitan iuste potest. quomodo autem uiro possit esse licentia ducendae alterius, si adulteram reliquerit, cum mulieri non sit nubendi alteri, si adulterum reliquerit, non uideo. quae si ita sunt, tantum ualet illud sociale uinculum coniugum, ut, cum causa procreandi conligetur, nec ipsa causa procreandi soluatur. possit [*]( 4 Matth. 5, 32 13 cf. I Cor. 7, 10. 11 ) [*]( 1 generandi] gerendi D necessitate E porro fornicari MENXa. porro] autem Fy uero bd 2 moecari K mechari D caueri B debit K castitas (in mg. caritas) K, MEX 3 dum. P 4 dampnetur X excepto PHIRBIDjl 5 faci.t H 6 fedue MX fedns D initium PKTDXEN init.am HB 7 fiat] faciat C om. B1 8 et] uel EX moechatur-est om. D 9 relinquat MNX relinquit KEa reliquid Hl 10 si sic N quemammodum PK 11 liceat KFbd 12 difficillimutn D no.dum C 14 innupta CK 15 recedere (ce a. I m. 2) R itaque KNXa innuptam MEX adultera Bt 16 quia K faciatj qui faciat N 18 ipsam MENXa correcta R 19 ducendi K 20 si] si dum K cum-reliquerit om. D mulier y nubendi om. T 21 adnlterum] alterum JPy 22 coniugii D 23 colligitur a poaeet PKHBDMENXrr; )

enim homo dimittere sterilem uxorem et ducere, de qua filios habeat, et tamen non licet, et nostris quidem iam temporibus ac more Romano nec superducere, ut amplius habeat quam unam uiuam; et utique relicta adultera uel relicto adultero possent plures nasci homines, si uel illa alteri nuberet uel ille alteram duceret. quod tamen si non licet, sicut diuina regula praescribere uidetur, quem non faciat intentum, quid sibi uelit tanta firmitas uinculi coniugalis? quod nequaquam puto tantum ualere potuisse, nisi alicuius rei maioris ex hac infirma mortalitate hominum quoddam sacramentum adhiberetur, quod deserentibus hominibus atque id dissoluere cupientibus inconcussum illis maneret ad poenam, siquidem interueniente diuortio non aboletur illa confoederatio nuptialis, ita ut sibi coniuges sint etiam separati, cum illis autem adulterium committant, quibus fuerint etiam post suum repudium copulati, uel illa uiro uel ille mulieri. nec tamen nisi in ciuitate dei nostri, in monte sancto eius talis est causa cum uxore.

Ceterum aliter se habere iura gentilium quia ignorat? ubi interposito repudio sine reatu. aliquo ultionis humanae et illa, cui uoluerit, nubit et ille, quam uoluerit, ducit. cui consuetudini simile aliquid propter Israhelitarum duritiam uidetur permisisse Moyses de libello repudii. qua in re exprobratio quam approbatio diuortii magis apparet. [*]( 16 cf. Ps. 47, 2 23 cf. Deut. 24, 1; Matth. 19, 8-) [*]( 1 enim] etiam y dimittere homo KMENXa 2 tamen] tunc Ea. 5 plures possent MENa. illa] ille B 6 illa B post ille, repet. alteri nuberet uel ille in C alteri Bl duceret] uel ille alter! doceret B 7 perecribere K praescribere uidetur] preuidetur D facit D faciaet H 8 uincula Bl quod Hl 9 alicui y 10 infima FD infUma y mortalite R 11 id om. T soluere D 13 confederatio KfHM 14 seperati Hl 15 fuerit a 16 a uiro K uel] ai K siue MENXa 17 ciuitatem C cuitate D 19 ignorat (a eas e) ft 20 ibi B tripudio E 21 consuetudinig B 22 aliquod i duriciam KD 23 permississe Ka1 quia C qua* y exprobatio Bx 24 magis post exprobratio sequitur in HMENXrx. diuortii apparet quam approbatio H quam approbatio om. B obprobratio C diuortio y )

Honorabiles ergo nuptiae in omnibus et torus inmaculatus. quod non sic dicimus bonum, ut in fornicationis conparatione sit bonum; alioquin duo mala erunt, quorum alterum peius; aut bonum erit et fornicatio, quia est peius adulterium — peius est enim alienum matrimonium uiolare quam meretrici adhaerere - et bonum adulterium, quia est peior incestus — peius est enim cum matre quam cum aliena uxore concumbere — et donec ad ea perueniatur, quae, sicut ait apostolus, turpe est etiam dicere, omnia bona erunt in conparatione peiorum. hoc autem falsum esse quis dubitet? non ergo duo mala sunt conubium et fornicatio, quorum alterum peius, sed duo bona sunt conubium et continentia, quorum alterum est melius, sicut ista temporalis sanitas et inbecillitas non sunt duo mala, quorum alterum peius, sed ista sanitas et inmortalitas duo bona sunt, quorum alterum melius. item scientia et uanitas non duo mala sunt, quorum uanitas peius, sed scientia et caritas duo bona sunt, quorum caritas melius. namque scientia destruetur, ait apostolus, et tamen huic tempori necessaria est; caritas autem numquam cadet. sic et mortalis ista generatio, propter quam fiunt nuptiae, destruetur; ab omni autem concubitu inmunitas et hic angelica meditatio est et permanet in aeternum. sicut autem ieiuniis sacrilegorum meliora sunt prandia iustorum, ita nuptiae fidelium uirginitati anteponuntur inpiarum. uerumtamen neque ibi prandium ieiunio, sed iustitia sacrilegio neque hic nuptiae uirginitati, sed fides inpietati [*]( 1 Hebr. 13, 4 9 Ephes. 5, 12 18 I Cor. 13, 8 ) [*]( 3 conparationem C 4 et om. KfHFRDN eet om. MENXo. 5 enim est F 6 adherere CKHDX bonum est PKyHFRD 7 peior est MENDXa 8 concubere PH 9 apostolus ait MENXbd eat] est enim CBD etiam om. D 11 concubium K 12 annt bona B 18 melius est X 15 sanitas om. 7 17 sunt bona D 18 distruetur K ut ait ENXa 19 tempore 71 20 cadat 221 21 distruetur K om*ni H autem] enim MEXa om. N 22 manet T 23 sacrilegiorum (all. i in ras.) B 24 uirginitate YlDxE 25 impiorum MEXaK1 imperium Kl )

praefertur. ad hoc enim iusti, cum opus est, prandent, ut tamquam boni domini quod iustum et aequum est seruis corporibus praebeant; ad hoc autem sacrilegi ieiunant, ut daemonibus seruiant. sic ad hoc nubunt fideles, ut maritis pudice copulentur; ad hoc autem sunt uirgines inpiae, ut a uero deo fornicentur. sicut ergo bonum erat, quod Martha faciebat occupata circa ministerium sanctorum, sed melius, quod Maria soror eius sedens ad pedes domini et audiens uerbum eius: ita bonum Susannae in coniugali castitate laudamus, sed tamen ei bonum uiduae Annae ac multo magis Mariae uirginis anteponimus. bonum erat, quod faciebant, quae de substantia sua Christo ac discipulis eius necessaria ministrabant; sed melius, qui omnem suam substantiam dimiserunt, ut expeditiores eundem dominum sequerentur. in his autem binis bonis, siue quae isti siue quae Martha et Maria faciebant, fieri non posset, quod melius est, nisi altero praetermisso aut relicto. unde intellegendum est non ideo malum putandum esse nuptias, quia, nisi ab eis abstineatur, non potest haberi uidualis castitas aut uirginalis integritas. neque enim ideo malum erat, quod Martha faciebat, quia, nisi inde abstineret soror eius, non faceret, quod melius erat; aut ideo malum est suscipere iustum aut prophetam in domum suam, quia nec domum habere debet, ut quod melius est faciat qui uult ad perfectionem Christum sequi.