Confessiones

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

Sed quis nostrum sic inuenit eam inter tam multa uera, quae in illis uerbis aliter atque aliter intellectis occurrunt quaerentibus, ut tam fidenter dicat hoc sensisse Moysen m [*]( 1 materiam HMOW, materigs F uisibilem F 2 docent (8 m. 2) G 3 ex] et W, a GHMtn factam om. V, factum BFP ideoque illi] ideoque S 4 coaeternum C om*iserit (m ras.) H enuntiare] nuntiare S 6 ego BGOPQW* prospectis S, perfectis V iniquitatis W 7 uideo duo GM 8 dissensionum (n pr. ex s corr.) P, quid dissensionem Fl aboriri S, oborriri W, oborire M alii G a om. V; ad S 9 signum V alterum (om. si) GM 10 quae V nuntiat V, adnuntiat BFPQb uoluntate] ueritate H 11 conditione - 16 arbitran(tur) add. B\' in ras. 12 moises S 13 uoluit F 14 disce*dant (n ras.) V qui ea-omnes om. G 16 moisen F, moysen (n ex s) V, mosen S dixisse om. M 17 tua om. B 18 pascantur B latitudinem C ad uerba] aduersa F 19 quaeremus W tuam ***** (uolun ras.) W 20 eam M 21 inueniet BCFPQbo ea CFV, in ea H inter tam] in terram F 22 uera] uerba BFMPQb 23 ut tam] uitam V, utam F sensi (• add. m. 2) G, sensissem W)

334
atque hoc in illa narratione noluisse intellegi, quam fidenter dicit hoc uerum esse, siue ille hoc senserit siue aliud? ecce enim, deus meus, ego seruus tuus, qui uoui tibi sacrificium confessionis in his litteris et oro, ut ex misericordia tua reddam tibi uota mea, ecce ego quam fidenter dico in tuo uerbo incommutabili omnia te fecisse, inuisibilia et uisibilia, numquid tam fidenter dico non aliud quam hoc adtendisse Moysen, cum scriberet: in principio fecit deus caelum et terram, quia non, sicut in tua. ueritate hoc certum uideo, ita in eius mente uideo id eum cogitasse, cum haec scriberet? potuit enim cogitare in ipso faciendi exordio, cum diceret: in principio; potuit et caelum et terram hoc loco nullam iam formatam perfectamque naturam siue spiritalem siue corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem uelle intellegi. uideo quippe uere potuisse dici, quidquid horum diceretur, sed quid horum in his uerbis ille cogitauerit, non ita uideo, quamuis siue aliquid horum siue quid aliud, quod a me conmemoratum non est, tantus uir ille mente conspexerit, cum haec uerba promeret, uerum eum uidisse apteque id enuntiauisse non dubitem.

Nemo iam mihi molestus sit dicendo mihi: "non hoc sensit Moyses, quod tu dicis, sed hoc sensit, quod ego dico." si enim mihi diceret: "unde scis hoc sensisse Moysen, quod de his uerbis eius eloqueris?" aequo animo ferre deberem et responderem fortasse, quae superius respondi uel aliquanto uberius, si esset durior. cum uero dicit: "non hoc ille sensit, quod tu [*]( 4] Ps. 21, 26. ) [*]( 3 uoui ex uiuo corr. P, noui M, uouit F ibi F 4 ex] et W tua] i mea W 5 ego] enim M 6 incommutabile G uisibilia] inuisibilia GQ 8 deus fecit CFOPW 9 ita-uideo om. S 10 id] in H 12 iam OnJ. V pfectam perfectamq; W 13 carnalem V 15 diceretur] indiceretur M, in his diceretur G alt. eorum W in his om. G, his M 16 horum-quid om. H 17 quid] aliquid BFPQ VWbm es W 18 conspe*xerit (& ras.) V 19 eum] cum V apteque id] apte quid G, apte quod id H enuntiasse FQVedd., adnuntiauisse CH dubitantc M 20 mihi iam bm 22 dicerent H, die de diceret G sis (c na. 2) C de] in F 23 loqueris CH et om. V du 25 irior (du m. 2) G )

335
dicis, sed quod ego dico" neque tamen negat, quod uterque nostrum dicit, utrumque uerum esse, o uita pauperum, deus meus, in cuius sinu non est contradictio, plue mihi mitigationes in cor,; ut patienter tales feram; qui non mihi hoc dicunt, quia diuini sunt et in corde famuli tui uiderunt quod dicunt, sed quia superbi sunt nec nouerunt Moysi sententiam, sed amant suam, non quia uera est, sed quia sua est. alioquin et aliam ueram pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando uerum dicunt, non quia ipsorum, sed quia uerum est: et ideo iam nec ipsorum est, quia uerum est. si autem ideo ament illud, quia uerum est, iam et ipsorum est et meum est, quoniam in commune omnium est ueritatis amatorum. illud autem, quod contendunt non hoc sensisse Moysen, quod ego dico, sed quod ipsi dicunt, nolo, non amo, quia etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiae, sed audaciae est, nec uisus, sed tyfus eam peperit. ideoque, domine, tremenda sunt iudicia tua, quoniam ueritas tua nec mea est nec illius aut illius, sed omnium nostrum, quos ad eius communionem publice uocas, terribiliter admonens nos, ut nolimus eam habere priuatam, ne priuemur ea. nam quisquis id, quod tu omnibus ad fruendum proponis, sibi proprie uindicat et suum uult esse quod omnium est, a communi propellitur ad sua, hoc est a ueritate ad mendacium. qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur.

Adtende, iudex optime, deus, ipsa ueritas, adtende, quid dicam contradictori huic, adtende; coram te enim dico et coram fratribus meis, qui legitime utuntur lege usque ad. finem [*]( 20] cf. I Tim. 6, 5. 23] Io. 8, 44. 26] I Tim. 1, 8 et 5. ) [*]( 1 uterquoque G 2 uita] uite uita V 3 mitagationes F 4 patienter om. G, p. ueras P 6 mose U 7 sed-est om. V 8 et] nam V sicut] s. et BFPQb 9 ipsorum S: i. est BCFGHMOPQVWEug. edd. 10 pr. idcirco H pr. est om. P1 alt. est om. W *ideo (u ras.) P 11 amant BFGMiPQb 12 ueritas MlPxQlW amator** 0 13 sentisse V 16 typhus C, tiphus W 19 terribilis ter W admones CV quia eam nolimus BCFGHMOPQVW 20 nec MW quis \'\'(quia m. 2) P 21 proponit S uendicat (e ex i corr. m. rec.) V hominum M 22 suam GM 23 in mendacium U 25. contradoctori P1 26 legem C ad] in H )

336
caritatis; adtende et uide, quid ei dicam, si placet tibi. hanc enim uocem huic refero fraternam et pacificam: si ambo uidemus uerum esse quod dicis et ambo uidemus uerum esse quod dico, ubi, quaeso, id uidemus? nec ego utique in te nec tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est inconmutabili ueritate. cum ergo de ipsa domini dei nostri luce non contendamus, cur de proximi cogitatione contendimus, quam sic uidere non possumus, ut uidetur inconmutabilis ueritas, quando, si ipse Moyses apparuisset nobis atque dixisset: "hoc cogitaui", nec sic eam uideremus, sed crederemus? non itaque supra quam scriptum est unus pro altero infletur aduersus alterum. diligamus dominum deum nostrum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente nostra et proximum nostrum sicut nosmet ipsos. propter quae duo praecepta caritatis sensisse Moysen, quidquid in illis libris sensit, nisi crediderimus, mendacem faciemus dominum, cum de animo conserui aliter quam ille docuit opinamur. iam uide, quam stultum sit in tanta copia uerissimarum sententiarum, quae de illis uerbis erui possunt, temere adfirmare, quam earum Moyses potissimum senserit, et perniciosis contentionibus ipsam offendere caritatem, propter quam dixit omnia, cuius dicta conamur exponere.

Et tamen ego, deus meus, celsitudo humilitatis meae et requies laboris mei, qui audis confessiones meas et dimittis peccata mea, quoniam tu mihi praecipis, ut diligam proximum [*]( 11] I Cor. 4, 6. 12] Deut. 6, 5 et Matth. 22, 37 et 39. ) [*]( u 1 caritas (tI add. m. 2) P 2 refero om. W 3 quod-esse om. W quae G 5 ipsa (in om.) Y 6 in**commutabili 0 7 contendamus] attendamus M cur de] corde F 8 incommutabiles JET1, incommutabili V ueritate V 9 hoc] et hoc W 10 cogitaui] cogita ut V credemus H 11 super H 13 ex] et ex BCFGHMOPQVWedd. a bis toto F alt. ex] et ex BCFGMPQ edd. et] ex M proximos 0 nostros V 15 pr. sensisset (eorr. m. rec.) V 16 facimus H deum BFP ■ QWb 17 conserui] serui Q 1, consensu M pr. quam om. G1 ille om. G alt. quam] quod W stultus V 18 cupia W 19 uerbi serui FUW 20 pernetiosis B offenderit G, ostfendere Y 21 data M 23 humitatis M 24 mei] mea G dimittitis F 25 proxim***um H )

337
meum sicut me ipsum, non possum minus credere de Moyse fidelissimo famulo tuo, quam mihi optarem ac desiderarem abs te dari muneris, si tempore illo natus essem quo ille eoque loci me constituisses, ut per seruitutem cordis ac linguae meae litterae illae dispensarentur, quae tanto post essent omnibus gentibus profuturae et per uniuersum orbem tanto auctoritatis culmine omnium falsarum superbarumque doctrinarum uerba superaturae. uellem quippe, si tunc ego essem Moyses — ex eadem namque massa omnes uenimus; et quid esthomo, nisi quia memor es eius? — uellem ergo, si tunc ego essem quod ille et mihi abs te Geneseos liber scribendus adiungeretur, talem mihi eloquendi facultatem dari et eum texendi sermonis modum, ut neque illi, qui nondum queunt intellegere quemadmodum creat deus, tamquam excedentia uires suas dicta recusarent et illi, qui hoc iam possunt, in quamlibet ueram sententiam cogitando uenissent, eam non praetermissam in paucis uerbis tui famuli reperirent, et si alius aliam uidisset in luce ueritatis, nec ipsa in eisdem uerbis intellegenda deesset.

Sicut enim fons in paruo loco uberior est pluribusque riuis in ampliora spatia fluxum ministrat quam quilibet eorum riuorum, qui per multa locorum ab eodem fonte deducitur, ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus profutura paruo sermonis modulo scatet fluenta liquidae ueritatis, unde sibi quisque uerum, quod de his rebus potest, hic illud, ille illud, [*]( 9] Ps. 8, 5. ) [*]( 1 non possum om. S moysen M, moysen G 2 quia BPQ 3 dare P1 illo om. G 4 loco BFGaHPQ edd. me om. P1 constituisse tF 7 superbiarumque FP 8 ego om. G 9 eandem F namque add. 02 in mg. quid est] quide F homo nisi] homini si W 10 eius es V si tunc ego om. W ego] e*go (r ras.) H 11 iuiungeretur H2mo, adiungetur M 12 eloquendi om. G extendi FQIV, te C extendi H 13 quę (e ex i) H quaeunt CGOPS 14 exedentia (0 add. m. rec.) V suos P1 15 illo C, ille F iam om. Q1 16 inuenisseut GMV 17 uerbis om. Q1 tui] tuis S 18 ipsam C intellegendam C, intelligentia Qz s. l. deesse C, deessent BPQ 19 paruulo H, paruolo (om. loco) W 21 deducetur W 22 sermocinatoris W, sermocinaturus F 24 quisqua M1 ) [*]( XXXIII. Aur. Augustini couff. (Ang. 1, 1). ) [*]( 22 )

338
per longiores loquellarum anfractus trahat. alii enim cum haec uerba legunt uel audiunt, cogitant deum quasi hominem aut quasi aliquam mole inmensa praeditam potestatem nouo quodam et repentino placito extra se ipsam tamquam locis distantibus fecisse caelum et terram, duo magna corpora supra et infra, quibus omnia continerentur, et cum audiunt: dixit deus: fiat illud, et factum est illud, cogitant uerba coepta et finita, sonantia temporibus atque transeuntia, post quorum transitum statim existeret quod iussum est ut existeret, et si quid forte aliud hoc modo ex familiaritate carnis opinantur. in quibus adhuc paruulis animalibus, dum isto humillimo genere uerborum tamquam materno sinu eorum gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides, qua certum habeant et teneant deum fecisse omnes naturas, quas eorum sensus mirabili uarietate circumspicit. quorum si quispiam quasi uilitatem dictorum aspernatus extra nutritorias cunas superba inbeccillitate se extenderit, heu! cadet miser et, domine deus, miserere, ne inplumem pullum conculcent qui transeunt uiam, et mitte angelum tuum, qui eum reponat in nido, ut uiuat, donec uolet.

Alii uero, quibus haec uerba non iam nidus, sed opaca frutecta sunt, uident in eis latentes fructus et uolitant laetantes et garriunt scrutantes et carpunt eos. uident enim, cum haec uerba legunt uel audiunt, tua, deus, aeterne stabili [*]( b 1 loquelarum BCIFHMQV anfra*ctus (n ras.) 0 traat (h add. 111.. 3) H 3 aliqua HO, aliquem F molem BGFGMPQVW edd. immensam BFGHIMPQVW praedita 0 potestate BCFHPQ VW edd. 5 terra S 6 continentur G 7 bis illud] lux M coepta] r concepta (om. et seq.) Eug., cepta (r m. 2) Q 8 po**st V 9 pr. existeret S: existere BCFGHMOPQVWEug. edd. quod-existeret om. W . 10 ex] et W opinatur PQ 11 paruolis P ista humillima G 13 qua* (t ras.) P 14 quas -16 aspernatus om. G 15 circuminspicit BPQW1 Eug. quarum BPb quasi] quas W ui**litatem (li ras.) H doctorum plW 16 spernatus V extra] si autem e. GS s. l. imi becillitate BCFGHMOPQVW 17 extenderet F miser] misere BCF MPQb et om. Co 18 inplumem ex inpulmem corr. P conculcet H1, conculceunt Q 21 opacata GU, oppacata M fruteta bo uidens B 22 garriant F, garriunt ut W carpiunt W 23 aeterne] aeterna et BCFGMPQVWedd. )

339
permansione cuncta praeterita et futura tempora superari nec tamen quicquam esse temporalis creaturae, quod tu non feceris, cuius uoluntas, quia id est quod tu, nullo modo mutata uel quae antea non fuisset, exorta uoluntate fecisti omnia, non de te similitudinem tuam formam omnium, sed de nihilo dissimilitudinem informem, quae formaretur per similitudinem tuam recurrens in te unum pro captu ordinato, quantum cuique rerum suo genere datum est, et fierent omnia bona ualde, siue maneant circa te, siue gradatim remotiore distantia per tempora et locos pulchras uariationes faciant aut patiantur. uident haec et gaudent in luce ueritatis tuae, quantulum hic ualent.

Et alius eorum intendit in id, quod dictum est: in principio fecit deus, et respicit sapientiam principium, quia et loquitur ipsa nobis. alius itidem intendit in eadem uerba et principium intellegit exordium rerum conditarum et sic accipit: in principio fecit, ac si diceretur: primo fecit. atque in eis, qui intellegunt in principio, quod in sapientia fecit caelum et terram, alius eorum ipsum caelum et terram, creabilem materiam caeli et terrae, sic esse credit cognominatam, alius iam formatas distinctasque naturas, alius unam formatam eandemque spiritalem caeli nomine, aliam informem corporalis materiae terrae nomine. qui autem intellegunt [*]( 14] Io. 8, 25. ) [*]( 1 cunta F 4 pr. non om. H etorta W uolumtate C 5 formamtuam onl. H omnia Fl de] e B 6 informem-similitudinem Onl. S qua V 7 capto C ordinato* G 8 suo S: in suo BCFGHMOPQ VW Eug. edd. et] et et B fient W ualde bona M 9 remotiori BCFHPQ edd. distantia (s ex c corr.) V 10 locas 0 pulcras GQV uariationes l: narrationes mss. b faciunt H1 11 hinc BPQW 12 ualet V 13 id] hoc C 14 respicit BCFGMPQW: resipiscit SV, resi- piscit 0, memin**it (er ras.) H sapientia H quia-principium add. i S1 8. 1. qui V 15 loquotur (i et ur m. 2) V in ipsa V ididem H 16 intellegi W accepit P1 17 si om. F 18 post. in om: W fecisti BCFGHMOPQVW Eug. edd. 20 materiem H credidit cogno- . minatam formatam V 22 formatam W alius CMV alius informem ) [*]( -nomine add. F2 in mg. ) [*]( 22* )

340
in nominibus caeli et terrae adhuc informem materiam, de qua formaretur caelum et terra, nec ipsi uno more id intellegunt, sed alius, unde consummaretur intellegibilis sensibilisque creatura, alius tantum, unde sensibilis moles ista corporea sinu grandi continens perspicuas promptasque naturas. nec illi uno modo, qui iam dispositas digestasque creaturas caelum et terram uocari hoc loco credunt, sed alius inuisibilem atque uisibilem, alius solam uisibilem, in qua luminosum caelum suspicimus et terram caliginosam quaeque in eis sunt.

At ille, qui non aliter accipit: in principio fecit, quam si diceretur: primo fecit, non habet quomodo ueraciter intellegat caelum et terram, nisi materiam caeli et terrae intellegat, uidelicet uniuersae, id est intellegibilis corporalisque creaturae. si enim iam formatam uelit uniuersam, recte ab eo quaeri poterit, si hoc primo fecit deus, quid fecerit deinceps, et post uniuersitatem non inueniet ac per hoc audiet inuitus: "quomodo illud primo, si postea nihil?" cum uero dicit primo informem, deinde formatam, non est absurdus, si modo est idoneus discernere, quid praecedat aeternitate, quid tempore, quid electione, quid origine: aeternitate, sicut deus omnia; tempore, sicut flos fructum; electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. in his quattuor primum et ultimum, quae conmemoraui, difficillime intelleguntur, duo media facillime. namque rara uisio est et nimis ardua conspicere, domine, aeternitatem tuam inconmutabiliter mutabilia facientem ac per hoc priorem. quis deinde sic acutum cernat [*]( 1 in omib; V materiem CMVbo 2 terram FG IS more S: modo cet., Eug. edd. id om. Q 1S1 Eug. 3 intellegibilis-creatura om. H a intellegibilisque (sensibilis om.) W creata F 4 mole F sine 0 5 praespicuas G uno] ullo (uel uno add. s. I.) F, ullo P 7 locum B 8 caelum om. G suscipimus V 9 et quaeque M 10 in principio add. HS in ras. 11 diceret C, dicet H 12 nisi materiam bis script. exhib. S nisi-intellegat om. Q1 14 creaturae] naturae C, naturae creaturae H enim] autem M 15 potuit W deincep F 16 ac] at H 17 si- . primo om. G 18 in primo W formatum C1 absurdus G si eo modo H 20 delectatione V ordine V 22 origene M 23 inteilegunt F 24 facillimae P, facililime G est om. V 26 acuto Q )

341
animo, ut sine labore magno dinoscere ualeat, quomodo sit prior sonus quam cantus, ideo quia cantus est formatus sonus et esse utique aliquid non formatum potest, formari autem quod non est non potest? sic est prior materies quam id, quod ex ea fit, non ideo prior, quia ipsa efficit, cum potius fiat, nec prior interuallo temporis. neque enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu et eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fingimus, sicut ligna, quibus arca, uel argentum, quo uasculum fabricatur; tales quippe materiae tempore etiam praecedunt formas rerum, quae fiunt ex eis. at in cantu non ita est. cum enim cantatur, auditur sonus eius, non prius informiter sonat et deinde formatur in cantum. quod enim primo utcumque sonuerit, praeterit, nec ex eo quicquam reperies, quod resumptum arte conponas: et ideo cantus in sono suo uertitur, qui sonus eius materies eius est. idem quippe formatur, ut cantus sit. et ideo, sicut dicebam, prior materies sonandi quam forma cantandi: non per faciendi potentiam prior; neque enim sonus est cantandi artifex, sed cantanti animae subiacet ex corpore, de quo cantum faciat; nec tempore prior: simul enim cum cantu editur; nec prior electione: non enim potior sonus quam cantus, quandoquidem cantus est non tantum sonus uerum etiam speciosus sonus. sed prior est origine, quia non cantus formatur, ut sonus sit, sed sonus formatur, ut cantus sit. hoc exemplo qui potest intellegat materiam rerum primo factam et appellatam caelum et [*](3 esse ex ecce corr. V 6 prior S, prior5 (uirg. add. m. rec.) W sonoss tempore om. W 7 in posteriore C in formem FG canti coaptamus V, cantici eoaptamus G 8 lingua V archa HMt 9 uasculo V talis W materies H temporQ M 10 fi*unt H at ex aut corr. H 11 cantum S eius om. H 12 non] i nam F s. l. et om. W cantu C, canticum H quid S 14 et om. V 15 qui-cantus sit om. H est eius V item F 17 per faciendi] perficiendi CMb potentia CMb 18 cantanti] cantandi add. F s. l., cantati M 19 ex] et M 20 simulprior om. S priore lectione 01 VW 21 potior] prior H 22 sonus sonas speciosus bm 23 est om. H sonus] notus (corr. m. post.) G 24 exemplB G 1 25 apelatam P )
342
terram, quia inde facta sunt caelum et terra, nec tempore primo factam, quia formae rerum exserunt tempora, illa autem erat informis iamque in temporibus simul animaduertitur, nec tamen de illa narrari aliquid potest, nisi uelut tempore prior sit, cum pendatur extremior, quia profecto meliora sunt formata quam informia, et praecedatnr aeternitate creatoris, ut esset de nihilo, unde aliquid fieret.

In hac diuersitate sententiarum uerarum concordiam pariat ipsa ueritas, et deus noster misereatur nostri, ut legitime lege utamur, praecepti fine, pura caritate. ac per hoc, si quis quaerit ex me, quid horum Moyses, tuus ille famulus, senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum. si tibi non confiteor, nescio et scio tamen illas ueras esse sententias exceptis carnalibus, de quibus quantum existimaui locutus sum. quos tamen bonae spei paruulos haec uerba libri tui non territant alta humiliter et pauca copiose; sed omnes, quos in eis uerbis uera cernere ac dicere fateor, diligamus nos inuicem pariterque diligamus te, deum nostrum, fontem ueritatis, si non uana, sed ipsam sitimus, eundemque famulum tuum, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum, ita honoremus, ut hoc eum te reuelante, cum haec scriberet, adtendisse credamus, quod in eis maxime et luce ueritatis et fruge utilitatis excellit. [*]( 9] cf. 1 Tim. 1, 8 et 5. 17] cf. Dent. 6, 5 et Matth. 22, 37 et 39. ) [*]( 1 quia-tempore om. H terram FW, terra* (e ras.) P 2 exierunt u BG\'S autem illa S 3 temporabus G 4 narrari de illa V nisi] i ea n. ut Meum pendatur] compendatur PQ, copendatur F 6 praeceduntur BFPQ, praecedunt b creatori G ut] sicut G 8 diuersitate] e aeternitate H 9 miseratur (e m. post.) G legitima BC* 10 u*tamur H praeceptis BW finem H pura om. M ac per—12 senserit om. H i 11 quaeret F ex quod (om. me) F ille tuus BCPQbm ille moises t. senserit famulus F 12 hii GPlSUW 13 non om. P1 14 tantum W a aestimaui C 15 bene P paruolos P 16 pauca om. Q, pauca et P cupiose W 18 pariterque] pariter pariterque GM deum] dmfi deum M 19 uanam U sentimus FMQ, sentemus (e alt. in i corr.) P 20 huius a om. G plenam W honoraremus V 21 credimus G 22 exellit V )

343

Ita cum alius dixerit: "hoc sensit, quod ego", et alius: "immo illud, quod ego", religiosius me arbitror dicere: cur non utrumque potius, si utrumque uerum est, et si quid tertium - et si quid quartum et si quid omnino aliud uerum quispiam in his uerbis uidet, cur non illa omnia uidisse credatur, per quem deus unus sacras litteras uera et diuersa uisuris multorum sensibus temperauit? ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auctoritatis aliquid scriberem, sic mallem scribere, ut quod ueri quisque de his rebus capere posset, mea uerba resonarent, quam ut unam ueram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem ceteras, quarum falsitas me non posset offendere. nolo itaque, deus meus, tam praeceps esse, ut hoc illum uirum de te meruisse non credam. sensit ille omnino in his uerbis atque cogitauit, cum ea scriberet, quidquid hic ueri potuimus inuenire et quidquid nos non potuimus aut nondum potuimus et tamen in eis inueniri potest.

Postremo, domine, qui deus es et non caro et sanguis, si quid homo minus uidit, numquid et spiritum tuum bonum, qui deducet me in terra recta, latere potuit, quidquid eras in eis uerbis tu ipse reuelaturus legentibus posteris, etiamsi ille, per quem dicta sunt, unam fortassis ex multis ueris sententiam cogitauit? quod si ita est, sit igitur illa quam [*]( 20] Ps. 142, 10. ) [*](1 aliud V senseric fP, sensi V et om. B 2 aliud Q1 quod om. F reliosius V 3 potius si utrumque om. H qupd F 4 pr. i quod F 5 uideat M, dicet H uidisse omnia M 7 intrepidus quod F 8 corde meo bm scriberem] credere Q 1 9 uere 0 rebus uerb H \' 10 posse H resonare H 11 apertius bis script. exh. M, aper*tius (i ras.) V ceteras] ceteras sententias M 13 uirum om. G 14 crederam (a ex e corr.) W 16 non om. F aut-potuimus om. S potuimus] potuimus inuenire F, possumus GMO\'J edd. et] sed G his C 19 si quid] et si quid CM, sicut PQ1, si ut Q2 minus om. Ql uidet CFMb m 20 bonum om. Q 1 deduc H, deducit W terram rectam BCFGHMOPQW Eug. edd., uiam rectam V (cf. £ v -rij suOsia LXX) a lutere H poterit F 21 eras (s ex t corr.) P 23 ueris] uerbis V sit] fit B, si U quam om. F )

344
cogitauit ceteris excelsior, nobis autem, domine, aut ipsam demonstras aut quam placet alteram ueram, ut, siue nobis hoc quod etiam illi homini tuo siue aliud ex eorundem uerborum occasione patefacias, tu tamen pascas, non error inludat. ecce, domine deus meus, quam multa de paucis uerbis, quam multa, oro te, scripsimus! quae nostrae uires, quae tempora omnibus libris tuis ad istum modum sufficient? sine me itaque breuius in eis confiteri tibi et eligere unum aliquid quod tu inspiraueris uerum, certum et bonum, etiamsi multa occurrerint, ubi multa occurrere poterunt, ea fide confessionis meae, ut, si hoc dixero, quod sensit minister tuus, recte atque optime — id enim conari me oportet — quod si assecutus non fuero, id tamen dicam, quod mihi per eius uerba tua ueritas dicere noluerit, quae illi quoque dixit quod uoluit.

Inuoco te, deus meus, misericordia mea, qui fecisti 15 me et oblitum tui non oblitus es. inuoco te in animam meam, [*](15] Ps. 58, 18. ) [*]( c 1 cogitaui V exelsior (c add. m. rec.) V, excellentior Bb aut] ut P illam Eug. 2 demonstras* W, demoustras 0, demonstras V, demonstrans H, demonstra BCFGMPQ edd. 4 tamen] autem F pascas] pascas nos CM, parcas V 5 deus om. OVW 7 sufficiant BCFPQb itaque me BPQbm, me utique H 8 elegere P aliquid (i alt. ex o corr.) P 9 *bonum (b ras.) 0 occurrerint-multa om. G 10 potuerint BFPQVWb, potuer H 12 quo si P id] id M 13 ueritas tua bm 14 uoluit. amen GO EXPLICIT LIBER CONFESSIONVM SCI AVGVSTINI XII INCIPIT EIVSDEM CONFESSIONV?,I LIBER XIII S, EXPLICIT CONFESSIONVM LIBER XII INCIPIT LIBER XIII IN ADIVTORIO DNI QVI ADIVVAT INFIRMOS GRATIA SVA G, EXPLICIT LIBER DVODECIMVS INCIPIT LIBER TERTIVS (TERTIO 0), DECIMVS BCFHOVW, EXPLICIT LIBER XII Q, INCIPIT LIBER XIII P, EXPLICIT LIBER XII CFESSIONV AVRELII AVG EPI IN- CIPIT LIBER TERTIVS DECIMVS M. o ) [*]( 15 inuoca G 16 me euanuit S ** i non obli * * * S inuocem C in om. F anima mea M )

345
quam praeparas ad capiendum te ex desiderio, quod inspirasti: nunc inuocantem te ne deseras, qui priusquam inuocarem praeuenisti et institisti crebrescens multimodis uocibus, ut audirem de longinquo et conuerterer et uocantem me inuocarem te. etenim, domine, delenisti omnia mala merita mea, ne retribueres manibus meis, in quibus a te defeci, et praeuenisti omnia bona merita mea, ut retribueres manibus tuis, quibus me fecisti, quia et priusquam essem tu eras, nec eram, cui praestares ut essem, et tamen ecce sum ex bonitate tua praeueniente totum hoc, quod me fecisti et unde me fecisti. neque enim eguisti me, aut ego tale bonum sum, quo tu adiuueris, dominus meus et deus meus, non ut tibi sic seruiam, quasi ne fatigeris in agendo, aut ne minor sit potestas tua carens obsequio meo, neque ut sic te colam quasi terram, ut sis incultus, si non te colam, sed ut seruiam tibi et colam te, ut de te mihi bene sit, a quo mihi est, ut sim cui bene sit.

Ex plenitudme quippe bonitatis tuae creatura tua substitit, ut bonum, quod tibi nihil prodesset nec de te aequale tibi esset, tamen quia ex te fieri potuit, non deesset. quid enim te promeruit caelum et terra, quae fecisti in principio? dicant, quid te promeruerunt spiritalis corporalisque [*](6] cf. Ps. 17, 21. 20] Gen. 1, 1. ) [*]( 1 capienda Fl desidero F quo G inspirasti 8: inspiras ei BFGMOPQVW edd., inspiras et CH 2 uocarem ,C 3 instituisti PQ o o crebescens S 4 linginquo F, lingiquo V conuertere W et uocantem] reuocantem V me] te P, ** (te ras.) Q inuocare V 5 etenim SV: tu enim BCFGHMOPQW edd. merita] ueritas H retribueris HW, re is retribues (re add. alia m.) G .6 deficiet (om. et) W 7 retribuere V, CU* *♦* CUI retribures F quibus 0 ut G 9 necce G 10 totum om. H et unde me fecisti om. H et om. F unde] cur* M me om. G 11 bonu* (s ras.) P sū add. GS s. I. quod CMPaQ 12 domine BCHbm, deus VW, domine deus PQ et om. F deus] dns VW ut] tu F 13 augendo C ne] me W 14 sic (c ex t corr.) H colã G 16 te de (te add. al. m.) G a quo-sit om. W 17 subsistit BCFGHMPQV edd. 18 prode esset V, prodest M, prodest et 0 nec] ne o 19 tamen] et tamen GM non—promeruit om. H 20 terram VXW 21 te] de te M promeruerint 0 )

346
natura, quas fecisti in sapientia tua, ut inde penderent etiam inchoata et informia quaeque in genere suo ul spiritali uel corporali euntia in immoderationem et in longinquam dissimilitudinem tuam, spiritale informe praestantius, quam si formatum corpus esset, corporale autem informe praestantius, quam si omnino nihil esset, atque ita penderent in tuo uerbo informia, . nisi per idem uerbum reuocarentur ad unitatem tuam et formarentur et essent ab uno te summo bono uniuersa bona ualde. quid te promeruerant, ut essent saltem informia, quae neque hoc essent nisi ex te?

Quid te promeruit materies corporalis, ut esset saltem inuisibilis et inconposita, quia neque hoc esset, nisi quia fecisti? ideoque te, quia non erat, promereri ut esset non poterat. aut quid te promeruit inchoatio creaturae spiritalis, ut saltem tenebrosa fluitaret similis abysso, tui dissimilis, nisi per idem uerbum conuerteretur ad idem, a quo facta est, atque ab eo inluminata lux fieret, quamuis non aequaliter et tamen conformis formae aequali tibi? sicut enim corpori non hoc est esse, quod pulchrum esse — alioquin deforme esse non posset — ita etiam creato spiritui non id est uiuere, quod sapienter uiuere: alioquin inconmutabiliter saperet. bonum [*]( 21] Ps. 72, 28. ) [*]( 1 inde dependerent V, dependerent (om. inde) H1, depraehenderent Hł. 2 incoata CG genere] tenore V 3 euntia W, enuntia S in moderationem BMW, et in moderationem V 4 spiritalem PlW, spiritali F formatum — 6 quam si om. V; add. alia m. G 6 ita ovi. V penderet V, pderent H 7 idem] diE Q1 8 in uoce formarentur desinit F alt. et] t ut G 9 promeruerunt CH (et 11) saltim BP1 informa C informia-essent om. H 10 hee V 12 neque om. 01 essent (n del.tn. 2) 0 quia nisi W 13 fecisti] fecisti eam BCFGMPQ edd., fecisti ea H te promereri quia non erat ut V 14 qd MW incoatio C * 15 saltim BCP1 habysso W tu B 16 confiteretur B id B * * * * a quo (a quo ras.) P 17 oe G et S: om. cet. et edd. 18 aequalis GM* 19 quod-deforme e corr. post ras. S1 alt. esse] ee M i i t 20 i creato spu i (corr. m. 2) V id M, id ee V quod-uiuere 21 commutabiliter G sapere W bonum—(p. 347, 1) adhaerere om. W )

347
autem illi est adhaerere tibi semper, ne quod adeptus est conuersione auersione lumen amittat et relabatur in uitam tenebrosae abysso similem. nam et nos, qui secundum animam creatura spiritalis sumus, auersi a te, nostro lumine, in ea uita fuimus aliquando tenebrae et in reliquiis obscuritatis nostrae laboramus, donec simus iustitia tua in unico tuo sicut montes dei: nam iudicia tua fuimus sicut multa abyssus.

Quod autem in primis conditionibus dixisti: fiat lux, et facta est lux, non incongruenter hoc intellego in creatura spiritali, quia erat iam qualiscumque uita, quam inluminares. sed sicut non te promeruerat, ut esset talis uita, quae inluminari posset, ita nec cum iam esset promeruit te, ut inluminaretur. neque enim eius informitas placeret tibi, si non lux fieret non existendo, sed intuendo inluminantem lucem eique cohaerendo, ut et quod utcumque uiuit et quod beate uiuit, non deberet nisi gratiae tuae, conuersa per conmutationem meliorem ad id, quod neque in melius neque in deterius mutari potest. quod tu solus es, quia solus simpliciter es, cui non est aliud uiuere, aliud beate uiuere, quia tua beatitudo es.

Quid ergo tibi deesset ad bonum, quod tu tibi es, etiamsi ista uel omnino nulla essent uel informia remanerent, quae [*]( 5] Eph. 5, 8. 6] Ps. 35, 7. 8] Gen. 1, 8. ) [*]( 1 adhaerere S: haerere cet. et edd. sempiter (te uix legitur) S ne am ademptus W .2 conuers**io (at ras.) V auersione om. W tenebrosae (am a m. 3) M 3 abyssi C 4 auersi a te] aduersitate W in ea] a S 5 tenebrae] tenebrose abysso*** G reliquis CGM 6 sumus H, scimus G in om. GH unico tuo om. G spatio uacuo relicto 7 abys- _sus multa BPQbm 8 quod-est lux add. m. saee. XlIII. s. l. H 10 spiri- 6st menti talis W uita (eet et menti add. vi. 2) M 11 te non W, non in * te BPQ1, non ante Q* 12 inluminare G posset (e ex i corr.) P ita (ta ex an corr.) P ita-esset om. W nec] ne V 13 eius om. V 15 haerendo Co pr. et om. M quodcumque (om. ut) BCMPQm, quod utcumque (ut del. m. 2) 0 alt. quod om. G beate beate G 18 commutari BPQb 19 beate] bene G es] tu es BCGHM02 pi edd. 20 ad bonum om. HW quod-es et (iamsi) om. W tu tibi om. G esset iamsi (t in s corr. m. 2) 0, es iamsi 08 21 nulla] nonnulla C )

348
non ex indigentia fecisti, sed ex plenitndine bonitatis tuae cohibens atque connertens ad formam, non ut tamquam tuum gaudium conpleatur ex eis? perfecto enim tibi displicet eorum inperfectio, ut ex te perficiantur et tibi placeant, non autem inperfecto, tamquam et tu eorum perfectione perficiendus sis. spiritus enim tuus bonus superferebatur super aquas, non ferebatur ab eis, tamquam in eis requiesceret. in quibus enim requiescere dicitur spiritus tuus, hos in se requiescere facit. sed superferebatur incorruptibilis et inconmutabilis uoluntas tua, ipsa in se sibi sufficiens, super eam quam feceras uitam; cui non hoc est uiuere, quod beate uiuere, quia uiuit etiam fluitans in obscuritate sua; cui restat conuerti ad eum, a quo facta est, et magis magisque uiuere apud fontem uitae et in lumine eius uidere lumen et perfici et inlustrari et beari.