Confessiones

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio I, Pars I. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 33). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

Mira profunditas eloquiorum tuorum, quorum ecce ante nos superficies blandiens paruulis: sed mira profunditas, deus [*]( 4] Gen. 1, 1. 8] I Cor. 13, 12. 21] Gen. 1, 7 sq.. ) [*]( 1 teporum 0 temporum-conmutationes bis scripta exh. V 6 quoto die] quod hodie GHVWb, quo die CFM 7 feceres F hoc Ml sim 0 interim] enim H illum HiSY 8 est om. G simili H 9 in om. GlV 10 manifestationem V 11 uicissitudine (uiciss ex corr. post ras.) S 13 ulla] illa F 14 et modo suppl. S\' ubi om. V, illi(?) P1 et] aut BFPQb 15 illuc W (pri)mitus for(matum) suppl. S* . nO for.matum ( n0 add. m. post.) G 16 terram sed suppl. S* 18 sine comme add. S\' 19 caelum et add. 8\' quicpe F, q; Q1 20 terra W (se)cundo die com add. S\' commemorat G 21 caelum om. W quo de F caelo suppl. S* 23 quorum om. V 24 superficiens V paruulus W )

321

meus, mira profunditas! horror est intendere in eam, horror honoris et tremor amoris. odi hostes eius uehementer: o si occidas eos de gladio bis acuto, et non sint hostes eius! sic enim amo eos occidi sibi, ut uiuant tibi. ecce autem alii non reprehensores, sed laudatores libri Geneseos: "non" inquiunt "hoc uoluit in his uerbis intellegi spiritus dei, qui per Moysen famulum eius ista conscripsit, non hoc uoluit intellegi, quod tu dicis, sed aliud, quod nos dicimus." quibus ego te arbitro, deus omnium nostrum, ita respondeo.

Num dicetis falsa esse, quae mihi ueritas uoce forti in aurem interiorem dicit de uera aeternitate creatoris, quod nequaquam eius substantia per tempora uarietur nec eius uoluntas extra eius substantiam sit? unde non eum modo uelle hoc modo uelle illud, sed semel et simul et semper uelle omnia quae uult, non iterum et iterum neque nunc ista nunc illa nec uelle postea quod nolebat aut nolle quod nolebat prius, quia talis uoluntas mutabilis est et omne mutabile aeternum . non est; deus autem noster aeternus est. item, quod mihi dicit in aurem interiorem, expectatio rerum uenturarum fit contuitus, cum uenerint, idemque contuitus fit memoria, cum praeterierint: omnis porro intentio, quae ita uariatur, mutabilis est, et omne mutabile aeternum non est: deus autem noster aeternus est. haec colligo atque coniungo et inuenio deum meum, deum aeternum non aliqua noua uoluntate condidisse creaturam nec scientiam eius transitorium aliquid pati. [*]( 2] cf. Ps. 188, 22. 3] cf. Ps. 149, 6. ) [*]( 1 pr. honor F horror-eam om. Q1 alt. horor CIG 1M, honor F i e 2 odio V 2 (et 3) hostis W eius om. M 3 eas MP 4 tibi ecce tibi F alia F 5 genesseos P 6 spiritus-intellegi om. M 7 ita V quid V 8 ego] ergo Fl M arbitro om. W1; arbitror BSV, arbitre F, arbitrior M 9 nostrorum BCGPlbm 10 nunc BV forti (i ex e corr.) 0 11 aure interiori CM de-creatoris bis scripta exh. Bx 12 uoluptas G 13 substantia W 15 ista] ista neq. M 16 nolabat G prius nolebat bm 17 mutabile] mutabilia F 18 dicit mihi dicit G, mihi dicitur H 19 aure CHM interiori CM spectatio C 20 uenerit MV itemque W 21 praeterieri*t (n ras.) S, praeterierit M 23 collego W dnrn (n semieras.) P 24 noua om. V tali noua H condedisae W 25 transitoria M, transitoriij; F ) [*]( XXXIII. Aur. Augnstini conff. (Aug. 1, 1). ) [*]( 21 )

322

Quid ergo dicetis, contradictores? an falsa sunt ista? "non" inquiunt. quid illud? num falsum est omnem naturam formatam materiamue formabilem non esse nisi ab illo, qui summe bonus est, quia summe est? "neque hoc negamus" inquiunt. quid igitur? an illud negatis, sublimem quandam esse creaturam tam casto amore cohaerentem deo uero et uece aeterno, ut, quamuis ei coaeterna non sit, in nullam tamen temporum uarietatem et uicissitudinem ab illo se resoluat et defluat, sed in eius solius aeracissima contemplatione requiescat, quoniam tu, deus, diligenti te, quantum praecipis, ostendis ei te et sufficis ei, et ideo non declinat a te nec a se? haec est domus dei non terrena neque ulla caelesti mole corporea, sed spiritalis et particeps aeternitatis tuae, quia sine labe in aeternum. statuisti enim eam in saeculum et in saeculum saeculi; praeceptum posuisti et non praeteribit. nec tamen tibi coaeterna, quoniam non sine initio: facta est enim.

Nam etsi non inuenimus tempus ante illam — prior quippe omnium creata est sapientia — nec utique illa sapientia tibi, deus noster, patri suo, plane coaeterna et coaequalis et per quam creata sunt omnia et in quo principio fecisti caelum et terram, sed profecto sapientia, quae creata est, intellectualis natura scilicet, quae contemplatione luminis lumen est — dicitur enim et ipsa, quamuis creata, sapientia; sed quantum [*]( 10] cf. Io. 14, 21. 14] Ps. 148, 6. 17] Eccli. 1, 4. ) [*]( 1 contra doctores W sunt om. F 2 num] numquid BFPQb U Batiram H 3 materiam uel W formabile non (n pr. ex m corr.) S ū summe ū bonus (ii add. m. 2) M 4 a quis H, qui* G us summe M 5 quin igitur W sublimen FGW 6 uere] uero M 7 ut] et ut B, **ut P nulla V 8 uarietate et uicissitudine V alt. et] ac BGMbm et defluat om. V 11 a se S: ad se BCFGHMOPQVWedd. 13 laue S ltat in aeternum (Itat add. m. 2) G, in ae. stat F 14 enim del. M\' ea 0 iD et saeculum (in add. m. 1) S, et in saeculum om. G 15 tibi] tibi deo BF PQ edd. 17 quippe] q; Q1 18 creatura M illa tibi (sapientia onl.) GP, tibi illa sap. Q 19 plano M, plene H1 coaequalis SV: aequalu cet. et edd. 21 sapienti§ V 23 enim om. B ipsa] de i. V sapientia om. W )

323

interest inter lumen, quod inluminat et quod inluminatur, tantum inter sapientiam, quae creat, et istam, quae creata est, sicut inter iustitiam iustificantem et iustitiam, quae iustificatione facta est; nam et nos dicti sumus iustitia tua; ait enim quidam seruus tuus: ut nos simus iustitia dei in ipso — ergo quia prior omnium creataest quaedam sapientia, quae creata est, mens rationalis et intellectualis castae ciuitatis tuae, matris nostrae, quae sursum est et libera est et aeterna in caelis — quibus caelis, nisi qui te laudant caeli caelorum, quia hoc est et caelum caeli domino? — etsi non inuenimus tempus ante illam, quia et creaturam temporis antecedit quae prior omnium creata est, ante illam tamen est ipsius creatoris aeternitas, a quo facta sumpsit exordium, quamuis non temporis, quia nondum erat tempus, ipsius tamen conditionis suae.

Vnde ita est abs te, deo nostro, ut aliud sit plane quam tu et non id ipsum, et non solum ante illam, sed nec in illa inuenimus tempus, quia est idonea faciem tuam semper uidere nec uspiam deflectitur ab ea; quo fit, ut nulla mutatione uarietur. inest ei tamen ipsa mutabilitas, unde tenebresceret et frigesceret, nisi amore grandi tibi cohaerens tamquam semper meridies luceret et ferueret ex te. o domus luminosa et speciosa, dilexi decorem tuum et locum habitationis gloriae domini mei, fabricatoris et possessoris tui! tibi [*]( 5] II Cor. 5, 21. 8] Gal. 4, 26. II Cor. 5,1. 9] Ps. 148, 4. 17] cf. Matth. 18, 10. 22] Ps. 25, 8. ) [*]( 2 creat] erat H, at W 3 alt. iustiti(am) suppl. S* 4 tua ait e suppl. S2 5 nos simus W, nos scimus F 6 prior om(nium) suppl. S* omnibus M* s. Z. 7 (ra)tionalis et suppl. S\' 8 susum 01Wl (su)rsum est et li(bera) suppl. S* 10 hoc] ** et hoc M et om. BFMPQb ante illam tempus G 11 quae] quia CG 12 omnibus M* s. Z. illa H est om. G 13 sumpsit] sunt sub H exordio H 14 quia] quoniam HOVW 15 quam tu] quantn V 16 id] idem M alt. et S: etsi GHMOVW, quoniam etsi BCFPQ edd. illam] illum BPQ illa] illam GW 18 ne quispiam V, ne cuiuspiam C quod VW 19 inest] e id est H tenebrisceret F, tenebresceretur H, tenebrescere V 20 frigeresceret W, refrigerescere V 23 gloriae] gloriae domus S tui] tu W suspiret (su add. m. 2) W ) [*]( 21* )

324

suspiret peregrinatio mea, et dico ei qui fecit te, ut possideat et me in te, quia fecit et me. erraui sicut ouis perdita, sed in umeris pastoris mei, structoris tui, spero me reportari tibi.

Quid dicitis mihi quos alloquebar contradictores, qui tamen et Moysen pium famulum dei et libros eius oracula sancti spiritus creditis ? estne ista domus dei, non quidem deo coaeterna, sed tamen secundum modum suum aeterna in caelis, ubi uices temporum frustra quaeritis, quia non inuenitis? supergreditur enim omnem distentionem et omne spatium aetatis uolubile, cui semper inhaerere deo bonum est. "est" inquiunt. quid igitur ex his, quae clamauit cor meum ad deum meum, cum audiret interius uocem laudis eius, quid tandem falsum esse contenditis? an quia erat informis materies, ubi propter nullam formam nullus ordo erat? ubi autem nullus ordo erat, nulla esse uicissitudo temporum poterat; et tamen hoc paene nihil in quantum non omnino nihil erat, ab illo utique erat, a quo est quidquid est, quod utcumque aliquid est. "hoc quoque" aiunt "non negamus".

Cum his enim uolo coram te aliquid conloqui, deus meus, qui haec omnia, quae intus in mente mea non tacet ueritas tua, uera esse concedunt. nam qui haec negant, latrent quantum uolunt et obstrepant sibi: persuadere conabor, ut quiescant et uiam praebeant ad se uerbo tuo. quod si noluerint [*]( 2] Ps. 118, 176. 3] cf. Luc. 15, 4 sq. 7] II Cor. 5, 1. 10] Ps. 72, 28. ) [*]( 2 errauit V perdita] quae periit H 3 humeris BCFGHMOPQ VWedd. mei structoris om. S structores W1, actoris G* 5 pium om. M dei] eius 0 liberos V ocula W 6 deo om. V 7 sed tamen —p. 333,18 latitudine caritatis suppleuit m. saec. XI uel XII S 8 quaeretis S inuenietis BCFHMPQVedd. supergraditur M 9 omne] omnem S 11 iis mo dnfii C 12 cum] ut BPQb audiret] audieret W, audirem S eius laudis F 13 contendites S qui M informes PlQl 14 formam om. M ubi autem-erat om. SW erat ė\'¥ ordo V 15 esse] es W, erat (êe add. m. 2) G 16 in quantum-nihil om. H 21 concedunt] contendunt F\'M, condunt G1, contradicunt G* ii g 22 persuadeo (om. conabor) G 23 praeueant S uerbg tuo (om. se) H )

325

et reppulerint me, obsecro, deus meus, ne tu sileas a me. tu loquere in corde meo ueraciter; solus enim sic loqueris; et dimittam eos foris sufflantes in puluerem et excitantes terram in oculos suos et intrem in cubile meum et cantem tibi amatoria gemens inenarrabiles gemitus in peregrinatione mea et recordans Hierusalem extento in eam sursum corde, Hierusalem patriam meam, Hierusalem matrem meam, teque super eam regnatorem, inlustratorem, patrem, tutorem, maritum, castas et fortes delicias et solidum gaudium et omnia bona ineffabilia, simul omnia, quia unum summum et uerum bonum: et non auertar, donec in eius pacem, matris carissimae, ubi sunt primitiae spiritus mei, unde ista mihi certa sunt, colligas totum quod sum a dispersione et deformitate hac. et conformes atque confirmes in aeternum, deus meus, misericordia mea. cum his autem, qui cuncta illa, quae uera sunt, falsa esse non dicunt honorantes et in culmine sequendae auctoritatis nobiscum constituentes illam per sanctum Moysen editam sanctam scripturam tuam, et tamen nobis aliquid contradicunt, ita loquor. tu esto, deus noster, arbiter inter confessiones meas et contradictiones eorum.

Dicunt enim: "quarnuis uera sint haec, non ea tamen duo Moyses intuebatur, cum reuelante spiritu diceret: in principio fecit deus caelum et terram. non caeli nomine spiritalem uel intellectualem illam creaturam semper faciem dei contemplantem significauit nec terrae nomine informem materiam." [*]( 1] Ps. 27, 1. 12] cf. Rom. 8, 23. 22] Gen. 1,1. ) [*]( 1 repulerint BCFplV scileas (om. tu) W 3 foris om. G suflantes 5F citantes F 4 cubilem FS eum GXF 5 amatorie H inennarrabiles HXS 6 pr. hierusalem-corde om. Q1 extento] ex toto M ea W susum OxVW 8 inlustratorum 0 patre S 9 fortis W dir licias S solium S 10 iuefabilia (f add. m. 1) S summum] sum V 11 et om. 0 non om. W auertatur C pace G V 12 mihi ista edd. 13 collegas W sum a] suu a V, summa 0, sum ad W 14 conformis atq. confirmis W1 16 non dicunt esse G 17 per] pp S1 edictam M 18 creaturam M tamen om. B 21 quamuis] quam S haec om. W1 22 moses S spiritu reuelante bm 23 deus fecit V 24 dei om. F 25 informe W1 materiem H )

326

quid igitur? "quod nos dicimus" inquiunt "hoc ille uir sensit, hoc uerbis istis elocutus est". quid illud est? "nomine" aiunt "caeli et terrae totum istum uisibilem mundum prius uniuersaliter et breuiter significare noluit, ut postea digereret dierum enumeratione quasi articulatim uniuersa, quae sancto spiritui placuit sic enuntiare. tales quippe homines erant rudis ille atque carnalis populus, cui loquebatur, ut eis opera dei non nisi sola uisibilia commendanda iudicaret." terram uero inuisibilem et incompositam tenebrosamque abyssum, unde consequenter ostenditur per illos dies facta atque disposita esse cuncta ista uisibilia, quae nota sunt omnibus, non incongruenter informem istam materiem intellegendam esse consentiunt.

Quid? si dicat alius eandem informitatem confusionemque materiae caeli et terrae nomine prius insinuatam, quod ex ea mundus iste uisibilis cum omnibus naturis, quae in eo manifestissime apparent, qui caeli et terrae nomine saepe appellari solet, conditus atque perfectus est? quid? si dicat et alius caelum et terram quidem inuisibilem uisibilemque naturam non indecenter appellatam ac per hoc uniuersam creaturam, quam fecit in sapientia, id est in principio, deus, huiuscemodi duobus uocabulis esse conprehensam; uerum tamen quia non de ipsa substantia dei, sed ex nihilo cuncta facta sunt, quia non sunt id ipsum, quod deus, et inest quaedam mutabilitas omnibus, siue maneant, sicut aeterna domus dei, siue mutentur, sicut anima [*]( quid 2 eloquutus P, locutus HOVW quidquid H, quid (quid add. d m. 3) W illū (d add. 1n. rec.) V est illud Hmo 3 & totum H istum ex iustum corr. H 4 dicereret G 5 enumerationem CSV a ti quae] q* H 6 enumerare P tales] sic S 8 uisibilia om. V 9 abissum S, habyssum MW 10 atque om. F esse cuncta] ecce tunc G 11 sint H omnibus] oninia o. (del. m. 1) S 12 materiam CFHMO d \'i VWmo 13 quis C 14 insinuata S ex ea] exeat H 15 uisibiles W & d quae] qu H in] ex 01; corr. m. 2 in mg. 16 et om. M 17 qui (d add. m. 2) G et om. S 18 inuisibilemque (om. uisibilem) W, inuisibilem uisibilem (om. que) B incendenter V 19 appellatum 01 a ac] hac W creaturum H 20 di V duabus S 21 conpraehinsam S 8 22 ex] et W1 alt. sunt-deus om. Gl 23 inest] i. ei H 24 pr. sicutmutentur om. GS.. )

327

hominis et corpus, communem omnium rerum inuisibilium uisibiliumque materiem adhuc informem, sed certe formabilem, unde fieret caelum et terra, id est inuisibilis atque uisibilis iam utraque formata creatura, his nominibus enuntiatam, quibus appellaretur terra inuisibilis et inconposita et tenebrae super abyssum, ea distinctione, ut terra inuisibilis et inconposita intellegatur materies corporalis ante qualitatem formae, tenebrae autem super abyssum spiritalis materies ante cohibitionem quasi fluentis inmoderationis et ante inluminationem sapientiae?

Est adhuc quod dicat, si quis alius uelit, non scilicet iam perfectas atque formatas inuisibiles uisibilesque naturas caeli et terrae nomine significari, cum legitur: in principio fecit deus caelum et terram, sed ipsam adhuc informem inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam his nominibus appellatam, quod in ea iam essent ista confusa, nondum qualitatibus formisque distincta, quae nunc iam digesta suis ordinibus uocantur caelum et terra, illa spiritalis, haec corporalis creatura.

Quibus omnibus auditis et consideratis nolo uerbis contendere; ad nihil enim utile est nisi ad subuersionem audientium. ad aedificationem autem bona est lex, si quis ea legitime utatur, quia finis eius est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta; et nouit magister noster, in quibus duobus praeceptis totam legem prophetasque suspenderit. quae mihi ardenter confitenti, [*]( 20] II Tim. 2, 14. 22] I Tim. 1, 8 et 5. 25] cf. Matth. 22, 40. ) [*]( 1 commune CGMS 3 flerit S terram FSW id est] inde est V, i<t H 4 formam creatura H numinibus W enuutiata BFPQb 6 ea distinctione - 8 abyssum om. H 9 materia M choibitionem F, e*oibitione V fiuentisslmo derationis W 10 inluminatione S 11 aliud MP licet (om. sci) M 12 perfectus F 13 significare G 14 iniam coationem CGS 16 ea iam] eam C essint S 17 distinctam BPIQS nunc iam digesta] nuntiandi gesta GH digestam S 18 terram F 20 uerbis bis script. exhib. W 21 nihilum S utilis S 23 eam CS utatur M 24 pr. et oni. V alt. et om. V 25 noui GOS 26 suspenderit M audenter H )

328

deus meus, lumen oculorum meorum in occulto, quid mihi obest, cum diuersa in his uerbis intellegi possint, quae tamen uera sint? quid, inquam, mihi obest, si aliud ego sensero quam sensit alius eum sensisse, qui scripsit? omnes quidem, qui legimus, nitimur hoc indagare atque conprehendere, quod uoluit ille quem legimus, et cum eum ueridicum credimus, nihil, quod falsum esse uel nouimus uel putamus, audemus eum existimare dixisse. dum ergo quisque conatur id sentire in scripturis sanctis, quod in eis sensit ille qui scripsit, quid mali est, si hoc sentiat, quod tu, lux omnium ueridicarum mentium, ostendis uerum esse, etiamsi non hoc sensit ille, quem legit, cum et ille uerum nec tamen hoc senserit?

Verum est enim, domine, fecisse te caelum et terram. uerum est esse principium sapientiam tuam, in qua fecisti omnia. item uerum est, quod mundus iste uisibilis habet magnas partes suas caelum et terram breui conplexione factarum omnium conditarumque naturarum. et uerum est, quod omne mutabile insinuat notitiae nostrae quandam informitatem, qua formam capit uel qua mutatur et uertitur. uerum est nulla tempora perpeti quod ita cohaeret formae incommutabili, ut, quamuis sit mutabile, non mutetur. uerum est informitatem, quae prope nihil est, uices temporum habere non posse. uerum est, quod, unde fit aliquid, potest quodam genere locutionis [*]( 1] Ps. 37,11. 14] Ps. 103, 24. ) [*](2 possunt M 3 mihi om. M ego om. G sen***sero (tio eras.) 0 . dioo quem P1, qua* C add. m. 2) H 4 sentit S sensisse. (dico add. m. 3) M scribit G 5 nititur M inde agare 0 atque] aut Q, aut ex ut corr. P conpraehindere S quid M 6 quem] cum O1 e eum om. M uiridicum W, uedericum S 7 esset C, 5 F audimus W I . ur 8 aestimare S cum CH conatus F ad P 9 script.is (ur add. m. 3) 0 ille] ipse C qui-ll sensit ille om. M quid (d del. m. 3) W 11 hoc non BGPQbm sentit V 12 nec] non FPQ (on in ras. P) tamen] t. si S 13 enim est CM, est (om. enim) H fecisset (om. te) W1, fecisse (om. te) M 14 uerum STF1: et uerum cet. et edd. principium esse b m 15 habit S 18 notiae V quadam F quae S 19 forma V qua om. P1 20 ut] et G 21 mutatur G 22 proprie l non om. F )

329

habere iam nomen eius rei, quae inde fit: unde potuit uocari caelum et terra quaelibet informitas, unde factum est caelum et terra. uerum est omnium formatorum nihil esse informi uicinius quam terram et abyssum. uerum est, quod non solum creatum atque formatum sed etiam quidquid creabile atque formabile est tu fecisti, ex quo sunt omnia. uerum est omne, quod ex informi formatur, prius esse informe, deinde formatum.

Ex his omnibus neris, de quibus non dubitant, quorum interiori oculo talia uidere donasti et qui Moysen, famulum tuum, in spiritu ueritatis locutum esse immobiliter credunt, ex his ergo omnibus aliud sibi tollit qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus intellegibilem atque sensibilem uel spiritalem corporalemque creaturam; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus uniuersam istam molem corporei mundi huius cum omnibus quas continet manifestis notisque naturis; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit informem materiam creaturae spiritalis et corporalis; aliud qui dicit: in principio fecit deus caelum et terram, id est in uerbo suo sibi coaeterno fecit deus informem materiam creaturae corporalis, ubi confusum adhuc erat caelum et terra, quae nunc iam distincta atque formata in istius mundi mole sentimus; aliud qui dicit: in principio [*]( 6] I Cor. 8, 6. ) [*]( * 1 eius] eis S, ei*us H uocare W, inuocąri M 2 terram FHl VIlV 3 terram FHl 4 terra S 5 quodquid C1 atque formabile om. W; bi bis scriptum exh. V, atque formale (bi a tn. 2) H 7 ex] et W pr. informe 01 pi 10 inferiori V et om. W mosen S 12 quid W princio V 13 coaeternum S 14 ante uel ras. 13 litt. M 15 quid W . i 16 terra S id est-deus om. GIM coaeternum S 17 corpore. C 18 quos C1 continit S minifestis M, manifestisque (notis om.) W quid W 20 sibi om. GW fecit] f. deus BCFPQ edd. iuformem] i in G materiem H spiratalisjET 21 aliud - 23 corporalis om. F quid W 22 sibi om. W 23 materiem H 24 distinctam 0 25 molae P )

330

fecit deus caelum et terram, id est in ipso exordio faciendi atque operandi fecit deus informem materiam confuse habentem caelum et terram, unde formata nunc eminent et apparent cum omnibus, quae in eis sunt.

Item quod adtinet ad intellectum uerborum sequentium, ex illis omnibus ueris aliud sibi tollit, qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est corporale illud, quod fecit deus, adhuc materies erat corporearum rerum informis, sine ordine, sine luce; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita et tenebrae erant super abyssum, id est hoc totum, quod caelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret caelum corporeum et terra corporea cum omnibus quae in eis sunt corporeis sensibus nota; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est hoc totum, quod caelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret caelum intellegibile - quod alibi dicitur caelum caeli — et terra, scilicet omnis natura corporea, sub quo nomine intellegatur etiam hoc caelum corporeum, id est unde fieret omnis inuisibilis uisibilisque creatura; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, non illam informitatem nomine caeli et terrae scriptura appellauit, sed iam erat, inquit, [*]( 14] Gen. 1, 2. 18] Ps. 113, 16. ) [*]( t i 1 faciendo FG 2 operando F informe W maturam F 3 formatam SW eminenter (om. et) W 6 his W 7 inuisibilis] inanis et uacua add. al. na. G 8 incorporale BFPQ b 10 terram M incon- O posita] uacua V 11 erant om. V1 tątum F 12 terram FS 13 terram corpoream et caelum corporeum S terram corpoream H corporeum -18 caelum om. V 14 corporeis (eis ex ib; corr.) S 15 erat U om. W1 16 super abyssum erant G 17 est om. F adhoc F ina formis et om. H 18 erut F fierit S intellegibilem S caelum] et c. S 19 terram S omnem naturam corpoream S 21 fierit S ere natura (ere a m. 2) M qui om. F 23 illam] illa W, illa illam C infirmitatem M nomine ovi. V 24 erat om. V )

331

ipsa informitas, quam terram inuisibilem et inconpositam tenebrosamque abyssum nominauit, de qua caelum et terram deum fecisse praedixerat, spiritalem scilicet corporalemqne creaturam; aliud qui dicit: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, id est informitas quaedam iam materies erat, unde caelum et terram deum fecisse scriptura praedixit, totam scilicet corpoream mundi molem in duas maximas partes superiorem atque inferiorem distributam cum omnibus quae in eis sunt usitatis notisque creaturis.

Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere quisquam ita temptauerit: "si non uultis hanc informitatem materiae caeli et terrae nomine appellatam uideri, erat ergo aliquid, quod non fecerat deus, unde caelum et terram faceret; neque enim scriptura narrauit, quod istam materiem deus fecerit, nisi intellegamus eam caeli et terrae aut solius terrae uocabulo significatam, cum diceretur: in principio fecit deus caelum et terram, ut id, quod sequitur: terra autem erat inuisibilis et inconposita, quamuis informem materiam sic placuerit appellare, non tamen intellegamus nisi eam, quam fecit deus in eo, quod perscriptum est: fecit caelum et terram," respondebunt assertores duarum istarum sententiarum, quas extremas posuimus, aut illius aut illius, cum haec audierint, et dicent: "informem quidem istam materiam non negamus a deo factam, deo, a quo sunt omnia bona ualde, quia, sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque formatum est, ita fatemur minus bonum esse quod factum est creabile atque formabile, sed tamen bonum: non autem [*]( 1 et tenebrosamque W 3dnM 8 4 creaturam] naturam cr. S 5 id est] ind\' M 6 iam om. G 7 corporea G 8 superiores S 11 resiste W 12 uultis hanc] u. hunc S, uult istam H 13 materiem HW 14 quod om. W 15 enim om. S narrat S materiam M 16 nisi] nisi ut i HFGHPQb eum S solus (\' add. m. 2) P 18 ut] et BFPQb 19 materiam iuformem 0 materiem H 20 eum Cl 21 perscriptum HMSV: praescriptum CGOmo, scriptum BFPQWb alt. fecit] f. deus BHedd. 23 extremus M alt. aut illius om. GW 25 a deo] ab eo C alt. deo om. BFPQb, a deo V, * ** H 27 ita] itaque VW )

332

conmemorasse scripturam, quod hanc informitatem fecerit deus, sicut alia multa non commemorauit, ut Cherubim et Seraphim, et quae apostolus distincte ait, sedes, dominationes, principatus, potestates, quae tamen omnia deum fecisse manifestum est. aut si in eo, quod dictum est: fecit caelum et terram, conprehensa sunt omnia, quid de aquis dicimus, super quas ferebatur spiritus dei? si enim terra nominata simul intelleguntur, quomodo iam terrae nomine materies informis accipitur, quando tam speciosas aquas uidemus? aut si ita accipitur, cur ex eadem informitate scriptum est factum firmamentum et uocatum caelum neque scriptum est factas esse aquas? non enim adhuc informes sunt et inuisae, quas ita decora specie fluere cernimus. aut si tunc acceperunt istam speciem, cum dixit deus: congregetur aqua, quae est sub firmamento, ut congregatio sit ipsa formatio, quid respondebitur de aquis, quae super firmamentum sunt, quia neque informes tam honorabilem sedem accipere meruissent nec scriptum est, qua uoce formatae sint? unde si aliquid Genesis tacuit deum fecisse, quod tamen deum fecisse nec sana fides nec certus ambigit intellectus, nec ideo ulla sobria doctrina dicere audebit istas aquas coaeternas deo, quia in libro Geneseos commemoratas quidem audimus, ubi autem factae sint, non inuenimus, cur non informem quoque [*]( 2] cf. Es. 6, 2 et 37, 16. 3] Col. 1, 16. 7] cf. Gen. 1, 2. 13] Gen. 1, 9. ) [*]( 1 fecerat S 2 ut] sicut BFPQb cherubyn S, cherubin FGHIQV, h cerubim C, cerubin (h tn. 2) P pr. et om. G seraphin BHIPQS, serafim C, serafiu V 3 principatus potest. dominationes V 4 inanifest**um (at ras.) H 5 in om. BCFGMOPQVW conpraehinsa S O 6 quid] quis F quas] aquas M 7 simul] si quis F 8 infirmis V 9 ita om. Q1 cur] cur non V 10 informitatem HlSW 11 facta W 12 sunt] s. & uisa equas n enl adhuc informes sunt W decora] de corpora W specie (e pr. ex i corr.) C 13 congregentur S, congregatur W 14 sub] super M, supra C1 firmamentum S 16 neque om. G 17 accepere F sunt M 18 quod-fecisse om. M 19 ambiit M 20 ulla] illa V subria S audeuit S 21 audiuimus HObm 22 facta B, factas S sunt GV1 quur GS )

333

illam materiem, quam scriptura haec terram inuisibilem et inconpositam tenebrosamque abyssum appellat, docente ueritate intellegamus ex deo factam esse de nihilo ideoque illi non esse coaeternam, quamuis ubi facta sit omiserit enuntiare ista narratio?"

His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmitatis meae, quam tibi confiteor scienti deo meo, duo uideo dissensionum genera oboriri posse, cum aliquid a nuntiis ueracibus per signa enuntiatur, unum, si de ueritate rerum, alterum, si de ipsius qui enuntiat uoluntate dissensio est. aliter enim quaerimus de creaturae conditione, quid uerum sit, aliter autem quid in his uerbis Moyses, egregius domesticus fidei tuae, intellegere lectorem auditoremque uoluerit. in illo primo genere discedant a me omnes, qui ea, quae falsa sunt, se scire arbitrantur. in hoc item altero discedant a me omnes, qui ea quae falsa sunt Moysen dixisse arbitrantur. coniungar autem illis, domine, in te et delecter cum eis in te, qui ueritate tua pascuntur in latitudine caritatis, et accedamus simul ad uerba libri tui et quaeramus in eis uoluntatem tuam per uoluntatem famuli tui, cuius calamo dispensasti ea.