Naturalis Historia

Pliny, the Elder

Pliny, the Elder, creator; Mayhoff, Karl Friedrich Theodor, 1841-1914, editor

e contrario ferunt lunae femineum ac molle sidus, atque nocturnum solvere umorem et trahere, non auferre. id manifestum esse, quod ferarum occisa corpora in tabem visu[*](hospitis F1da) suo resolvat somnoque sopitis torporem contractum[*](con- tactu Ay) in caput revocet[*](reuocat Ay), glaciem refundat[*](refundant F1a) cunctaque umifico spiritu laxet. ita pensari naturae vices semperque sufficere, aliis siderum elementa cogentibus, aliis vero fundentibus. sed in dulcibus aquis lunae alimentum esse[*](esse sicut om.FR1E1. sicut in om.a. sicut om.o), sicut in marinis solis[*](solis in maria Beda).

[*](Dicuil 8, 25. - (19) Aristot. meteor. I 13 p. 351a 11. — (216, 3-5) Beda n. r. 40. — (6-8) cfr. Plin. III 131)

Altissimum mare XV stadiorum Fabianu s tradit. alii in Ponto[*](fonte F1Ea) ex adverse[*](aduersorum A) Coraxorum gentis[*](gentes Ad) — vocant Bathea[*](bachea R2. -hex R1) Ponti[*](pontis R1) — trecentis[*](tricentis F. triricentis R) fere a continente[*](continente R1a. -tis R2. -ti??? F. -ti R3rv) stadiis inmensam altitudinem maris tradunt, vadis numquam

repertis.

mirabilius[*](mirabile F1fdR1E1a) id faciunt aquae dulces iuxta mare ut fistulis emicantes. nam nec aquarum natura[*](natura a ova.S) miraculis cessat[*](cessit R2). dulces mari invehuntur, leviores haut dubie; ideo et marinae, quarum[*](quarum om.F1dTR1E1a) natura[*](natura est A. -re dT) gravior, magis invecta sustinent[*](sustinet F1dTR1ap). quaedam vero et dulces inter se supermeant[*](super- fusas (pro inuecta) Beda) alias, ut in Fucino lacu invectus[*](inuectu R1a. Iuuencus D2. cfr. Madvig adv.I p. 147)Pitonius[*](Pitonius add. ego ex XXXI 41. Vib. Seq. s. v.) amnis, in Lario Addua[*](ardua FEa. -dita R), in Verbanno[*](uerbanno AE2S. -ano (D?)v. -anono Fd1. -amno R2e corr. -ant no E1d2. -ant com a.cfr. 111 131. IX 69) Ticinus[*](ticus FdE1. micus a), in Benaco[*](bonaco F1dR1E1. -na a. uenaco R2) Mincius, in Sebinno[*](sebinno S coll. III 131. seuinno ADF2av. -irino R. -ino F1dEH) Ollius, in Lemanno[*](lemnano F. lemano R1va. H) Rhodanus: hic trans Alpis, superiores in Italia, multorum[*](mutiorum F1R1Eao) milium[*](militum ATo) transitu hospitali[*](hospitali A. -lis DRaoS. -les r v. cfr. § 118. V 165) suas tantum nec largiores quam intulere aquas evehentes. proditum hoc et in Oronte amne Syriae multisque aliis.[*](cfr. Plin. XXXI 55. Verg. ecl. X 1.4. 5. Mela II 117. Sen. NQ III 26, 5. Timaeus ap. Antig. hist. mir. 140 (155). Sol. 5, 16. — (15) Strabo VI p. 275. 270. 271; VIII p. 389. (Herodot. VI 76). Ov. met. XV 273 sqq. (Sen. NQ III 26, 4). — (19) Strabo V p. 215 init.) quidam vero odio maris ipsa[*](ipsa ADFaov(J). om.r(?) Dal.) subeunt vada[*](uada om.F1R1E1. da a. ipsa uada d), sicut[*](sicuti FRao) Arethusa, fons Syracusanus, in quo redduntur iacta in Alpheum, qui per Olympiam fluens Peloponnesiaco litori infunditur. subeunt terras rursusque redduntur Lycus in Asia, Erasinus in Argolica, Tigris in Mesopotamia et, quae in Aesculapi fonte Athenis mersa[*](immersa E(?)va.S) sunt, in Phalerico redduntur. et in Atinate[*](athinate R. attino Ea) campo fluvius mersus post XX milia passuum exit et in Aquileiensi[*](aquiliensi F2Rad. equal- F1) Timavus[*](temnus F1R1Ea).[*](cfr. Plin. V 72. Tac. hist. V 6. Aristot. meteor. II 3 p. 359a, 17. — (5) Ov. met. XV 313. (Sen. NQ II 20, 3). — (8) Strabo V p. 251. Sil. Ital. VIII 580. — (10. 11) cfr. XXXI 12. (XIII 139. 135).) nihil in Asphaltite[*](a phaltita (-pal- FR1a1) AFR1a1d. -tida a2. -to o) ludaeae lacu, qui

bitumen gignit, mergi potest nec in Armeniae maioris Aretissa[*](aretissa B (D) coll. VI 127. -tisa R. -thisso v. -ssa G. -thusa C(L). aritissa AF2E2J. -sso o. artisa DF1E1a. -tesa d. areisa S e Ptol. V 13, 8); is quidem nitrosus pisces alit. in Sallentino[*](sallentino DFD. sale- rv. cfr. § 240. X V 20(M)) iuxta oppidum Manduriam[*](manduriam Adv. mund-R2. and- or) lacus, ad margines plenus, neque exhaustis aquis minuitur neque infusis augetur. in Ciconum[*](cocco- num Ea. quoco- R1) flumine et in Piceno lacu Velino lignum[*](ligno FRa) deiectum lapideo cortice obducitur et in Surio[*](syrio F1adT. sirio R.cfr. VI 13) Colchidis flumine adeo, ut lapidem plerumque durans adhuc integat cortex. similiter in flumine Silero[*](silero ll.v(D). -lari B. -ro pG. cfr. III 70. 71. 74) ultra Surrentum non virgulta modo inmersa, verum et folia[*](folia F2dR2v. uolia A. uolatilia E2q. in R1. om.r) lapidescunt, alias salubri[*](salu- bria F1REa) potu eius aquae. in exitu paludis Reatinae saxum crescit [et[*](et (om. p) in rubro — enascuntur D3F2R2E2pv.om.r. uncos pos. (H)J. cfr. v. 17 et XIII 139. 135) in Rubro mari oleae virentesque frutices enascuntur].

[*]((16) Strabo XVI p. 754. III 172. Lucret. VI 890. — (17) Claudian. carm. min. 26 (49), 19 sqq. Cassiod. var. II 39.)Sed[*](sed et pva.D) fontium plurimorum natura mira est fervore, idque etiam in iugis Alpium ipsoque in mari inter[*](et inter Adva. G. ac inter p. ut inter D3R2S) Italiam et Aenariam in[*](in ego. ut in AdE2pv. et in R2S. ut r) Baiano sinu et in Liri fluvio multisque aliis. nam dulcis haustus in mari plurimis locis, ut ad Chelidonias insulas et[*](et del.F2) Aradum[*](taradum A. har- R2. arabum FEava.C. har- R1) et in Gaditano oceano. Patavinorum aquis calidis herbae virentes innascuntur, Pisanorum ranae, ad Vetulonios[*](ueto- lonios A. ueluto- FREa) in Etruria non procul a mari pisces. in Casinate fluvius appellatur Scatebra[*](statebra AFR1a. -era d2. stabera d1), frigidus , abundantior aestate; in eo, ut in Arcadia[*](arcadia (-cha Ba) FdRaS. -diae rv(J)) Stymphali,

nascuntur[*](enascuntur F2R2va.J. om.R1) aquatiles musculi.[*](Mela II 5. Sol. 7, 2. Augustin. civ. dei XXI 5, 1. Isid. or. XIII 13, 10. — (6-10) Herodot. IV 181. Diodor. XVII 50, 4. 5. Lucret. VI 848. Mela I 39. Ov. met. XV 310. Curtius IV 7, 22. (31). Vib. Seq. (GLm p. 153, 12). cfr. Plin. V 31. (36).) in Dodone Iovis fons, cum sit gelidus et inmersas faces extinguat, si extinctae admoveantur , accendit. idem meridie semper deficit, qua de causa ἀναπαυόμενον vocant, mox increscens ad medium noctis exuberat, ab eo[*](ab eo om.E1. ab R1. a F1a) rursus sensim deficit. in Illyricis[*](illyrico R2S. -riis v) supra fontem frigidum expansae vestes accenduntur. Iovis Hammonis stagnum[*](fons (pro stagnum) et frigidus ova. H), interdiu[*](inter diem F1Ea. -dum R1) frigidum, noctibus fervet. in Trogodytis fons Solis appellatur dulcis et[*](et om.Dal.) circa meridiem maxime frigidus; mox paulatim tepescens ad[*](ac (pro ad) A) noctis media[*](medio A. -ium p) fervore et amaritudine infestatur.

[*]((14) Strabo VI p. 271. Paus. II 5, 3. — (15) cfr. Plin. III 151.) Padi fons mediis diebus aestivis velut interquiescens semper aret. in Tenedo insula[*](insulae F1R1a) fons semper a tertia noctis hora in sextam ab aestivo solstitio exundat, et in Delo[*](delon FRa) insula Inopus fons eodem quo Nilus[*](inolus FRa) modo ac ac om.FR1Ea pariter cum eo decrescit augeturve[*](augeturque R(?) va.D). contra Timavum amnem insula parva in mari est cum fontibus calidis, qui pariter cum aestu maris crescunt minuunturque. in agro Pitinate[*](pitunate F1dEa. -tanate R2. t???na??? R1) trans Appenninum[*](apen- ninum F2Rva.S. alpennium F1dEa) fluvius Novanus, omnibus solstitiis torrens, bruma siccatur.

[*](cfr. Plin. XXXI 13. Vitr. VIII 3, 14. Sen. NQ III 25, 3. 4. Sol. 7, 27. 33, 1. Isid. or. XIII 13, 5. Aristot. hist. an. III 12 p. 519a, 18. Aelian. n. an. VIII 21. — (219, 8) cfr. Plin. XXXI 16 (cfr. Theopomp. fr. 229 Müll.). Aristot. meteor. II 3 p. 359b, 17. Ov. met. XV 329 sqq. (Sen. NQ III 20, 6). Vib. Seq. (GLm p. 149, 16). — (9) Vitr. VIII 3, 20. Athenaeus II 17 p. 42e. Val. Max. I 8 ext. 18.) In Falisco omnis[*](omnis ll.G. amnis TSalmant.o. Clitumni amnis zv) aqua pota[*](potata R1Eova.G) candidos boves facit, in

Boeotia amnis Melas oves nigras, Cephisus ex eodem lacu profluens albas, rursus nigras Penius[*](penius AG(S). -nitus orv. -neus (B)H) rufasque iuxta Ilium Xanthus[*](sanctus F1a), unde[*](ad unde suprascr. ex eodem iactu R2) et nomen amni. in Ponto fluvius Axiaces[*](axiaces ego coll. IV 82. (Mela 11 7). astac- ll.v) rigat[*](rigat AfdG(J). inri- rS(D). irri- aopv. cfr. vol. IV p. 499 ad XVIII 29) campos, in quibus pastae nigro lacte equae gentem alunt. in Reatino fons Neminie[*](neminiae AG. -niea D. -nia v(Dal.)) appellatus alio atque alio loco exoritur, annonae mutationem significans. Brundisi in portu fons incorruptas[*](incorruptas AdE2v(J). -tas in spira F2D. -ta in spira r. -ta spera op. -tas semper zS) praestat aquas navigantibus. Lyncestis[*](lyncestis v. linc- AF2E2o ling- R1. in ling- R2. lingentis r) aqua quae vocatur acidula vini modo temulentos facit; item in Paphlagonia et[*](et om.FdR1E1a) in agro Caleno.[*](cfr. Plin. XXXI 16. 26. Vitr. VIII 3, 16. Sen. NQ III 25, 1. (Ov. met. XV 332). Strabo VIII p. 389. Sol. 7, 12.) Andro[*](antro R2. in andro va. S) in[*](in del.F2. om.R) nsula templo[*](in templo R2) Liberi patris fontem nonis Ianuariis semper vini saporem[*](sapore va.S(J)) fundere[*](fundere ego. fluere ll.v. cfr. XXXVII 202 extr.) Mucianus ter consul credit. dies[*](dios E(?)dva.J)θεοδοσία[*](theodosia AdEpH. tedo- v. tecno- B. theudosie R. theodesia (thaeo-F2. haeo- F1) r.θεοδαίσιαWelcker ad Philostr. p. 356) vocatur. iuxta Nonacrim[*](nonacrina (na e corr.) R2. -inam va. B) in[*](in om.Rva. H) Arcadia[*](archadie R. -cadiae va. H) Styx, nec odore differens nec colore, pota[*](pota ego. epota ll.v) ilico necat; item in Liberoso[*](libroso E(?)H. beroso F2d2v. -sa A. embroso p) Taurorum colle tres fontes sine remedio, sine dolore mortiferi . in Carrinensi[*](carinense F. carrensi a. -rriniensi R2. -rrimensi coni.H) Hispaniae agro duo fontes iuxta fluunt, alter omnia respuens, alter obsorbens[*](obsorbens AR2. abs- DF2dv(J). nas- F1. res- Eap. so- R1S.cfr. IX 131. XI 117. XXVII 15 et Fels p. 74). in eadem gente alius[*](alueus F2) aurei coloris omnes ostendit pisces, nihil extra illam aquam[*](aquam ceteris E3va.S) differentes.[*](Plin. ep. IV 30, 2.— (220, 2) cfr. Plin. V 140. — (4) Tac. ann. II 54.) in Comensi iuxta Larium lacum
fons largus horis singulis semper intumescit[*](intumescentibus (-sc??? F1) ac F1R1E1a) ac residit[*](residit AF1S. -sidet F2dE2pv. -sedit r). in Cydonea[*](cydonea AH (J). cfr. IV 61. -nia DfdEC. cid- a. lid- R2. cidonie R1. -na p. cynonia v) insula ante Lesbum fons calidus vere tantum fluit. lacus Sannaus[*](sannaus Rdva. B(S). sonn- A. ann- r. inn- f. sinn- B) in Asia circa[*](circumnascente E2va. S) nascente absinthio inficitur. Colophone in Apollinis Clarii specu lacuna est, cuius potu mira redduntur oracula, bibentium breviore vita. amnes retro fluere et nostra vidit aetas Neronis principis supremis[*](supremis ll. G(S). annis su- E3v (L)), sicut in rebus eius rettulimus.

[*]((8) Lucret. VI 841. — (12) cfr. Plin. XXXVI 130. — (15) cfr. Plin. XXXI 81.) Iam omnes fontes aestate quam hieme gelidiores esse quem fallit? sicut illa permira, naturae opera, aes ac plumbum in massa mergi, dilatatum fluitare, eiusdemque ponderis alia sidere, alia invehi, onera in aqua facilius moveri, Syrium[*](syrium R2. cfr. XXXVI 130 (B). scy- H. tinereum R1. tyreum (-raeū F) r. tir- p. thyrr- v) lapidem quamvis grandem innatare eundemque comminutum mergi, recentia cadavera ad vadum labi, intumescentia attolli, inania vasa baud facilius quam plena extrahi; pluvias salinis aquas[*](aquis adfo) dulciores[*](utiliores R(?) C e coni. B) esse quam reliquas, nec fieri salem nisi admixtis dulcibus;[*](Aristot. probl. 23, 15. 32. Plut. qu. conv. I 9 p. 627c. — (17) Aristot. 1. 1. 26, 57. — (18) Plut. aet. phys. 12 p. 914. 915. Oppian. hal. V 638. 646. - (20) Beda n. r. 35.) marinas tardius gelari[*](gelari Ay. -re rv. cfr. Rück 2 p. 310), celerius accendi; hieme[*](hie F1E1. hi R1. hy a. himum R2) mare calidius esse, autumnale[*](autumno F2ova.S) salsius; omne oleo tranquillari, et ob id urinantes ore spargere, quoniam mitiget naturam asperam, lucemque deportet; nives in alto mari non cadere; cum omnis aqua deorsum feratur, exilire fontes atque etiam in Aetnae[*](aethnae F2. ethne R2a. ???ne Ri) radicibus, flagrantis[*](flagrantes R2) in tantum, ut quinquagena, centena[*](et cen- tena E2opva.S) milia passuum harenas flammarum globo[*](globo ADFdTBrot.(J). -bos REaz. -bus opv (S)) eructet.

[*]((4) cfr. Plin. XXXVI 181. (Dio Cass. XXXVI 3a). — cfr. Sol. 21, 4. — (9) cfr. Plin. XXXV 179. Diosc. I 101. Strabo XV p. 743.) namque[*](iamque dTpva.S(J)) et[*](et om.p) ignium, quod est naturae quartum elementum , reddamus aliqua miracula, sed primum ex aquis.

In urbe Commagenes[*](commagene Eva.G. -nae o. -na a) Samosata[*](Samosatis (P)L) stagnum est emittens limum — maltham vocant — flagrantem. cum quid attigit solidi, adhaeret; praeterea tactu[*](tactu et Ay. -tus et dT(P)D. -tus v. -tu fH. tractu R2. om.R1. et tactu r. -tus p. -tum oSalmant.) et sequitur[*](sequi Ay. exsequitur R2S) fugientes[*](rugientes F.1a. fugien- tis opSalmant.). sic defendere muros oppugnante Lucullo: flag[*](flagrabatque AE2opva.S(J))- rabat miles armis suis. aquis et[*](et A. etiam E2v(J). om.rS) accenditur; terra tantum[*](tamen o) restingui docuere experimenta.

similis est natura naphthae[*](naphtae o. -ptae AF2. -pte R1a. nuptae F1. neptae y). ita appellatur circa Babylonem[*](babylonē DF(y)D. -ne A. -niam rv) et in Austacenis[*](austagenis Ayv. -athenis p. -tragenis dT. astacenis (Salm. exerc. p. 17 1aB) H) Parthiae profluens bituminis liquidi modo. huic magna cognatio ignium, transiliuntque[*](transiliumque A. -luitque p. -lientium y) in eam[*](ea Fp. eum y) protinus undecumque visam. ita ferunt[*](fertur D(?)fJ. cfr. § 203) a Medea[*](Media J2) paelicem crematam, postquam sacrificatura[*](sacrificatur F1a. -tum R2p. -ta R1) ad aras accesserat, corona igne rapto[*](rapta RE(?)opva.D).[*](cfr. Sol. 5, 10. Sen. ep. 79, 2. 4. — (18-20) Ctesias Ind. fr. § 10 p. 250 Bähr. Antig. hist. mir. 166 (182):)

verum in montium miraculis ardet Aetna noctibus semper tantoque aevo materia[*](materiae ignium F1. ign- materia (-iae aG) REava.S) ignium sufficit, nivalis hibernis temporibus egestumque cinerem pruinis operiens. nec in[*](in AF2E2dopyv. om.r S) illo tantum natura saevit exustionem terris denuntians: flagrat in Phaselitis[*](Phaselide B) mons Chimaera, et quidem inmortali diebus ac noctibus flamma; ignem eius accendi aqua, extingui vero terra aut fimo[*](fimo Sabell. e Ctesia. faeno AS. fano d. feno Raoy. foeno (D?)FEpiv. caeno coni. D2) Cnidius

Ctesias tradit. eadem in Lycia Hephaesti[*](ephesti AF1a. epe- R. ephesii F2) montes taeda flammante tacti flagrant, et[*](et om.AE(?)dyva.S(D)) adeo[*](adeo (-os a) sub F1R1a) ut lapides quoque rivorum et harenae in ipsis aquis ardeant, aliturque ignis ille pluviis; baculo si quis ex iis[*](iis Ev. is FR1. istis R2. his rD) accenso traxerit sulcum[*](sulcos FR1Eaova.S), rivos ignium sequi narrant. flagrat in Bactris Cophanti noctibus vertex. [*](Aristot. mir. ausc. 35 p. 833ainit. - Theopomp. fr. 316 Müll. Aelian. var. hist. XIII 16. Strabo VII p. 316. Dio Cass. XLI 45, 2 sqq. (cfr. infra § 240).) flagrat in Medis et[*](???t (om. in) Apv a.D) in Sittacene[*](Sitta- cene H ex Aristot. mir. ausc. 35 coll. Plin. VI 114. cestia (cessia R2) gente E2R2pv. cestia in cuti gente A. cuti (citti F?) gente r. Cissia gente D coll. Herodot. VI 119) confinio Persidis, Susis quidem ad Turrim Albam XV caminis, maximo[*](maximo om.F1R1E1a) eorum[*](corum F1. earum R2) et interdiu, campus[*](inter campos FR1a.dist.ego ex Aristot. (ἐν ὁμαλοῖς τόποις καὶ οὐκ ἐν ὑψηλοῖς)). Babylone[*](babylone DFJ2. -nae A. -nie a. -niae Edv. -bilone R. -ne??? p. -niae o) flagrat[*](flagrat (sc. cam- pus) e ego. -rato R1a. -rat rv)e quadam[*](quaedam F2fR1) veluti[*](uelut Adfo. -ud F) piscina iugeri magnitudine, Aethiopum[*](item aethiopum R2E2va.S) iuxta Hesperu[*](Hesperu P. -rium E(?)v. -rum r. cfr. V 10. VI 197) montem stellarum modo campi noctu[*](noctu nitent E2va.S(D)); similiter in Megalopolitanorum agro. nam si[*](tametsi E3va.J) intermisit[*](intermis sit R. -minis sit Faop. internum sit E. -nus sit E3va.J) ille iucundus frondemque densi supra se nemoris non[*](nem non a. ne??? non R1. nemon F1) adurens et iuxta gelidum[*](ege- lidum P e Strab.) fontem semper ardens Nymphaei crater, dira Apolloniatis[*](apolliniatis R2d. -natis F1R1a) suis portendit, ut Theopompus tradidit; augetur imbribus[*](igni- bus R2) egeritque bitumen temperandum fonte illo ingustabili[*](& ego. a R1a.om.rv), et alias omni bitumine dilutius[*](dilutus R. dulcius F2pz). sed quis haec miretur? [*](cfr. Plin. III 93. Posid. ap. Strab. VI p. 277. — (223, 3) Plin. VI 197.) in medio mari Hiera et Lipara[*](et lipara add. ego coll. Strab.) insulae Aeoliae[*](insulae aeoliae ego. -la aeolia AE1G2 (J). insula FdTR 1aG1(S). -la ??? E3. -la ardet. Aeolię (-ia v) insulę (-la v) R2pv)
iuxta Italiam cum ipso mari arsere[*](arsere (asese R1) 11.S. arsit E3v) per aliquot dies sociali bello, donec[*](et donec F1REa expiauit R2S) legatio senatus piavit. maximo tamen ardet incendio Theon ochema dictum Aethiopum iugum torrentesque solis ardoribus flammas egerit[*](regeret R2. regerit S). tot locis, tot incendiis rerum natura terras cremat!

Praeterea cum sit huius unius elementi ratio fecunda seque ipsa pariat et minimis crescat a[*](a DF1dRS(D). om.rv(J)) scintillis, quid fore putandum est in tot rogis terrae[*](quae uelut natura q??? R1 (falso iterata)) quae est[*](quaeue est R2S. om.R1. que a) illa natura[*](est — quae om.a), quae voracitatem in toto mundo avidissimam sine damno sui pascit[*](facit FR1E. -iat a)? addantur his sidera innumera ingensque sol, addantur humani ignes et lapidum quoque insiti naturae attritique[*](attritique ego. -tuque (-tusque R2) ll. S. -ta pv) inter se ligni[*](ligna AE(?)pva.S), iam nubium[*](an et nubium (sc. ignes)?) et origines fulminum: excedet[*](excedet AFR1Ea. -dit rv) profecto miracula omnia ullum[*](unum FRaT. num p) diem fuisse, quo non cuncta conflagrarent[*](flagrarent FdTR1a. -ret p), cum specula quoque concava adversa solis radiis facilius etiam accendant[*](accendantur va.H) quam ullus alius ignis. [*]((17) cfr. supra § 237.— (24) Horat. sat. I 5, 97 sqq. — (224, 2) Val. Max. I 8 ext. 18. Liv. XXIV 3, 7.) quid quod innumerabiles parvi[*](paruis Ap. partus va.G), sed naturales, scatent? in Nymphaeo exit e petra flamma, quae pluviis accenditur; exit et ad aquas Scantias[*](scanthias AFa. -ncias R2. -ncies R1), haec quidem invalida, cum transit, nec longe in alia durans[*](uirens R2S.om.a) materia — viret aeterno hunc fontem igneum contegens[*](contexens FR1Eava. G. -tegit R2S) fraxinus —; exit in Mutinensi agro statis[*](statutis a.an sacris? cfr. XXXI 16) Volcano diebus. reperitur apud auctores subiectis Ariciae arvis, si carbo deciderit, ardere terram, in agro Sabino et Sidicino unctum flagrare lapidem, in Sallentino[*](sallentino DFD. sale- rv. cfr. § 226) oppido Gnatia[*](gnatia F2J2.cfr. Niss. lt. II p. 860. natium Ap. ina- v. galacia R2. igna- tia (inn- d) rC. egn- (Be III 102) Bas.) inposito ligno in saxum

quoddam ibi sacrum protinus flammam existere, in Laciniae Iunonis ara sub diu[*](dio E(?)G. diuo F2v) sita cinerem inmobilem esse perflantibus undique procellis;[*](Liv. XXV 39, 16. Sil. Ital. V 72 sqq. — Plin. XXXVI 204. Val. Max. I 6, 1. 2. Lyd. ost. 5 p. 18c. Plut. de fort. Rom. 10 p. 323d. (Peter hist. Rom. fragm. p. 155. 157).) quin et repentinos existere ignes et in aquis et in corporibus, etiam humanis: Trasimenum lacum arsisse totum; Servio Tullio dormienti in pueritia ex capite flammam emicuisse, L. Marcio in Hispania interemptis Scipionibus contionanti et milites ad ultionem exhortanti[*](exhortanti dv. exorta- R2E. exora- ADFa. exorna- R1) arsisse simili modo Valerius Antias narrat. plura mox[*](modo (pro mox) FRIE1ap) et distinctius; nunc enim quadam mixtura rerum omnium exhibentur miracula. verum egressa[*](ingressa R2S) mens interpretationem naturae[*](natura F1Ra) festinat legentium animos per totum orbem veluti[*](uelut AdDal.) manu ducere[*](duce- retur R. -cens a).

[*](MCap. VI 611. Die. 5,1.— § 243: Agathem. 15. 16 (MGGm II p. 475 sqq.). MCap. VI 612.)

Pars nostra terrarum, de qua memoro, ambienti, ut dictum est, oceano velut innatans[*](innatrans R1. -ta Ad. inata y. maria i) longissime[*](170) ab ortu ad occasum[*](ad occasum F2d(E?) C(item MCap. Dic.). ab (a??? F1) occasu (-sus R1) DF1Ra. et occ- (-ssus A) Ay. atq. (et v) ab occ- pv) patet, hoc est ab India ad Herculis columnas Gadibus sacratas LXXXV[*](LXXX y. LXXXVIII R2). LXXVIII[*](LXXVIIII R2. -VII MCap. LXXV a. LXX dT.om.p. LXVIII H coll. § 243 extr. (numeros hos et seqq. antiquo more primus scripsit D)) p., ut Artemidoro auctori placet, ut vero Isidoro, XCVIII[*](LXCVIIIAy). XVIII[*](LXVIII AF2y). Artemidorus adicit[*](adiecit y) amplius a Gadibus circuitu Sacri[*](circuitus agri F2R2y. -tu agri F1a. -tura agri R1 (E?)) promunturii ad promunturium Artabrum, quo longissime frons[*](fons DFR1a) procurrat[*](procurat DF1. -rsat R1. -rrit E(?)va.S) Hispaniae, DCCCCXCI[*](DCCCC. XC.ID Ay.cfr. D M E p. 2. -XCI MCap.DCCC. XC id r. CCCCXCI. id H). D. mensura[*](mensurae R(?)pva.D) currit

duplici via: a Gange amne ostioque eius[*](eoum E3ve MCap. eum ll), quo se in Eoum oceanum effundit, per Indiam Parthyenenque[*](partienenque AR1. -te- nienenque R2. -thiensemque r. -thię neque d. -thiamque y. -tyenemque codd. MCap.) ad Myriandrum[*](miriandrum F2.. -dram y. mirandum DF1E1a) urbem Syriae in Issico sinu positam LII.XV[*](LIIIR.LVdT), inde proxima navigatione Cyprum insulam, Patara Lyciae, Rhodum, Astypalaeam in Carpathio[*](carpathio E(?)v -tio FRa. -tro AD mari R(?)C. -ri in rv) mari insulam[*](insulam DFEaD. -la Adep. -las R (?)E3v), Taenarum Laconicae , Lilybaeum Siciliae, Caralim[*](caralim ll. S. -lium v. calarim (B)C) Sardiniae XXI.XIII[*](XXI. XIIIego. XXXIIII AF2yv. -III R2in marg. -IIII. L E3B e MCap. XXX (om. IIII deinde gades X) r.XXI -IIIH), deinde Gades[*](deinde gades AF2E3V. -de eadem y. D In.... (reliquis absc.) R2in marg.)XII[*](XII .L H. XII m. L va.B. XLII. L AyMCap. XXII p. L R2in marg. II . L (V. L R) r. L e. IIII decies centena et quinquaginta Milia pass. E3(B)C. cfr. III 84) .L???, quae[*](quae om.Ay) mensura universa ab Eoo[*](eoo D. eo ll.v) mari efficit LXXXV[*](LXXXII R1. XCV R2in marg. LXXX y. XCVIII v a. B).LXXVIII[*](LXXVIII E3B e MCap. -VII. L y. -IIII i. LXVIII r H. -VIIII pv). [*](Agathem. IV 17 (GGm II p. 476). MCap. VI 613.) alia via, quae[*](qua y) certior et iniri[*](et iniri ego. iteneri A. inirie R1Eead2. -riae F1. inrie a. iniri R2d1. itinere F2E3yv) terreno[*](terreno F2R2E3yv. -raeno A. -re (-rę DEe) non r) maxime potest[*](potest ll. patet pE3v. dist.ego), a Gange ad Euphraten amnem LI[*](LI om.y.IIR2in marg. L F2. DF1. LC E3v).LXIX[*](LXIXH.LXI.X A. LXVIII R2in marg,XIXr. XXI pE3C. XVIII v. om.y (item sqq. numeros)), inde Cappadociae Mazaca CCXLIIII[*](CCXLVII A.CCLXLIIIID1. CCCXIXH), inde per Phrygiam[*](phrygiam E(?)v. fryg- DF. frug- A. frig- r), Cariam, Ephesum CCCCXCVIIII[*](CCCCXCVIIIIApJ. -XCVIII (-CXLVIIIR) rv.CCCCXVH), ab Epheso per Aegaeum pelagus Delum CC, Isthmum CCXII[*](CCXIIom.p. CCCII R).D, inde[*](D inde D1F1dTREaH. inde AF2D1. Deinde D2pv) terra[*](terra—226, 1 mari et om.y)
[*](uncos posui cum D MEp. 3)[et Laconico[*](laconico ll.v. lechaico f(P)H. alcyonio J) mari] et Corinthiaco sinu Patras[*](patros Ay) Peloponnesi[*](peloponensi AE2y. pol- i. pell- a. pelo- ponnensessi DF1) XC[*](XCH ex Agathem. IV 17 coll. Plin.IV 9. 11.CCII.D ll.v.CII .D D1), Leucadem LXXXVII[*](LXXXVII.d AH. -VI.id DF1da. -VI Ad F2. -III. id R. -VI-D E(?)pv). D, Corcyram totidem, Acroceraunia LXXXII[*](LXXXII.D MGG m II p. 477. CXXXII. D AE(?)dpv. -II.id (ad R) r. cfr. IV 52) .D, Brundisium LXXXVII[*](LXXXVII .d AFH. -VI-id D. -VI-D rv). D, Romam CCCLX, Alpes usque ad Scingomagum[*](ad Scingomagum H ex Agath. l. l. coll. Strab.p. 179. ad cinco- AG. -ngomacū F2. -neomachum Rd. calcineo- rv) vicum DXVIIII[*](DXVIIII AR(?)H. -VIII rv), per Galliam ad Pyrenaeos montes Illiberim[*](illiberium R1. -birium DFE1ad. -brium va.B)CCCCLXVIII[*](CCCCLXVIIIMGG m II p. 478. -LVI AdD.CCCCC. LVI (-LIII R1) rv.DCCCCXXVIIH), ad oceanum et Hispaniae oram DCCCXXXI[*](DCCCXXXI D ME p. 3. -II AF2D1. CCCXXXII rv. -I H), traiectu Gadis VII. D, quae mensura Artemidori ratione LXXXIX[*](LXXXIX.XLVH ex Agath. l. l. -XCVD1. LXXX. LX.XCVAy. .... et XCV R2in marg.LXXX.IX.XCr.LXXXVI (-VII E3) LXXXV E3C e MCap.)XLVefficit.

[*](MCap. VI 614. Dicuil 5, 2. — (227, lsqq.) Agathem. IV 18. 19 (GGm II p. 478-481). MCap. VI 615.) Latitudo autem terrae a[*](a om.DFEea (add.E3)) meridiano situ ad septentriones [*](septemtrio- nem E3va.S), dimidio[*](dimedio Ay. medio R2) fere[*](fere RE2pv. -rme F2aDic. D1. feri r. fieri y) minor, Isidoro[*](minor Isidoro ego coll. D MEp. 6. minoro AE2. -re y. -rj E3. minor R2pv. om.F2a(Dic.). mi r. Isidoro D1) colligit[*](collegit y. -lligitur RE(?)v)LIIII.LXII[*](LIIII. LXII (-LXXII R1. -LXI i) ll.MCap. v (D). XLIIII . LXXXX mil. H), quo palam fit quantum[*](quorum y) et hinc vapor abstulerit et illinc[*](et illinc Ay(E?)v. ill- r) rigor[*](liquor DFRE1aTDic.). neque enim deesse terris arbitror aut non esse[*](aut motis non esse et R2) globi formam, sed inhabitabilia utrimque inconperta[*](incomrepta F1. -orrepta DE1a. -orrupta R1) esse.

haec mensura currit a litore[*](a litore R2v. altiore (-rē D1. -ra R1) r) Aethiopici oceani, qua modo habitatur, ad Meroen DCXXV[*](DCXXV> MGGm II p. 479. cfr. VI 196. DXXV A.DCCCV (DCCCCV R) r. DL mil. E3v. decies centena mil. H.DCCVD1), inde Alexandriam XII[*](XIIR). L??? Rhodum DLXXXIIII[*](DLXXXIIII (-III Adv) ll. D. cfr. V 132.DLXIIIH), Cnidum LXXXVII[*](LXXXVII. D H. -VI (-III DdT) D ll. D. -VI p. -V. D f. -IIII. D E3v). D, Coum[*](coum ll. S. con C cum Sabell. cum v)XXV, Samum C???, Chium XCIIII[*](LXXXIIIIpva.H. cfr. V 136), Mytilenen[*](mitylenen ADFC. mitil- R2aVen. -lonen R1)LXV, Tenedum CXIX[*](CXIXfMGGm l. l.XC.IX (-LX A) 11.XLIXi> D1. XLIVH.XXVIIIC.XXIXv), Sigeum promunturium XII. D, os Ponti CCCXII. D[*](D om.p), Caram- bin[*](carambin v. -abin A. -abim r) promunturium CCCL, os Maeotis[*](maeotidis E3va. D e MCap. -dos R2. memis R1)CCCXII. D[*](D om.p. CCCXVI-D A natanais Rad. -naeis D), ostium Tanais CCLXXV[*](CCLXXVR(?) H. -LXV ADEapv. -LXII FfdT. -LXVI D1. cfr. IV 78), qui cursus conpendiis maris brevior[*](breuioris R2) fieri potest LXXIX[*](LXX.IXll. cfr. MGG m l. l.LXXIIXy. LXXXI p. -IX E3v.XXI. X??? D1 (ad sqq. referens)). [*](MCap. VI 616. 614. 616.) ab ostio Tanais nihil inmodicum[*](nihil inmodicum ego. nihil mod- ll.v. nihil- dum modi coni.D ME p. 4. nihil modi quam coni.S. Nili Cano- picum D1) diligentissimi auctores fecere[*](facere A). Artemidorus ulteriora inconperta existimavit, cum circa Tanain[*](tanais R2. -im C) Sarmatarum gentes[*](gentem y) degere fateretur ad septentriones versus[*](uersas va. S); Isidorus adiecit XII.L???[*](XXII-L R) usque ad Thylen[*](thylen J. tylen A. -lin y. thilen F2. ti- v. thulen C. mithelen R. mitthilenen F1. mythel- D. mitel- r), quae coniectura divinationis est. ego non minore quam proxime[*](proxime dicto (-ta p) AF2pv. -mo dicte (-to R) r) dicto spatio Sarmatarum fines nosci intellego. et alioqui[*](alioquin pva.J. alio DF1R1E1. ali a) quantum[*](quintum DF1R1E1) esse debet quod innumerabiles gentes subinde sedem mutantes capiat? unde
ulteriorem mensuram inhabitabilis plagae multo esse maiorem arbitror. nam et a[*](a om.A1y. in p) Germania inmensas insulas non pridem conpertas cognitum[*](cognitas compertum RS. cōpertas conpertas a) habeo.

[*](Vitr. I 6, 9. Censorin. d. nat. 13, 2. MCap. VI 596. 609. cfr. Berger Eratosth. fragm. p. 121.— (11) cfr. Berger Hipparchi geogr. fragm. p. 27.) De longitudine ac latitudine haec sunt, quae digna memoratu putem. universum autem[*](autem hunc E3va.S) circuitum Erato-5 sthenes, in[*](in om.eap) omnium quidem litterarum subtilitate, set[*](set ego. et pv. om. ll. D) in[*](in om. p) hac utique[*](???ui???e F1. quippe a) praeter ceteros[*](ceteras Ay) solers, quem cunctis probari video, CCLII milium stadiorum prodidit, quae mensura Romana conputatione efficit[*](effecit AFRea) trecentiens[*](trecenties (tric- y) et AF2y) quindeciens centena milia passuum: inprobum ausum, verum[*](uero R) ita subtili argumentatione [*](argumentatione DFdREapzv(H). con- putat- AR2inmarg.y G) conprehensum, ut pudeat non credere. Hipparchus , et in coarguendo eo et in reliqua omni[*](omni om.DFR1) diligentia mirus, adicit[*](adiecit y) stadiorum paulo minus XXVI[*](XXVIARTyS.XXVrv). [*](cfr. Berger Eratosth. fragm. p. 124.)

alia Dionysodoro[*](dionysodoro E(?)G. -siodoro rv) fides. neque enim subtraham exemplum vanitatis Graecae[*](grecię F1Eap. gratie R1) maximum. Melius[*](melius DF1dRav(G). aelius A1. cae- A2. elius F2. ???el- E1. Cel- E2e. chius z. cidius p. cydnius B) hic fuit, geometricae[*](geometriae DFR1. -ica va.S) scientia[*](scientiae DF1R1Ea) nobilis[*](nobilis om.D); senecta[*](senectā Da. -tu R) diem obiit[*](obit ADF1R) in patria[*](patriae A). funus duxere ei[*](et (pro ei) A) propinquae, adquas[*](adque F1a. atq; D) pertinebat hereditas. hae[*](hec a. heę d. eae va. S), cum secutis diebus iusta[*](iuxta DFR1a) peragerent, invenisse dicuntur in sepulchre epistulam[*](epistula A) Dionysodori[*](dionysidori F. -siodori R2va. G) nomine ad superos scriptam: pervenisse eum a sepulchre ad[*](ab R2S. ad R1) infimam terram; esse[*](esseque E3va S) eo stadiorum XLII[*](XLII AF2in ras. (RE?)v. alii Dad). nec defuere geometrae qui interpretarentur

, significare epistulam a[*](a om.R) medio terrarum orbe[*](orbem D) missam[*](missa Da), quod[*](quo R2E3va.D. quae p) deorsum ab summo longissimum esset[*](esse ADFapva. C) spatium et idem pilae medium. ex quo consecuta conputatio est, ut circuitum[*](circuitu E(?)va. S (J)) esse CCLII[*](C???CLII AR2fp(P) H. -LV rv) stadiorum pronuntiarent[*](pronuntiaret F2).

Harmonica ratio, quae cogit rerum naturam sibi ipsam congruere, addit[*](addita AF2) huic mensurae stadiorum[*](stadia va. S)XII[*](XIIz(P)H. cfr. § 87.VIIll.v) terramque[*](terram A) XCVI[*](XCVI DFdRH.XC. VI Eeapl. XCVI mil. E3v.XC.V A. XCV D) partem totius mundi facit.