Naturalis Historia

Pomiferae arbores quaeque[*](quaequae DGPar.) mitioribus sucis voluptatem primae cibis attulerunt et necessario alimento delicias miscere docuerunt, sive illae[*](ille EX.) ultro ab[*](ultro siue ab Arund. v.a.D.) homine didicere blandos sapores[*](blando saporis EX.) adoptione et conubio—idque munus etiam feris[*](a feris D coll. XVII 99.) volucribusque dedimus[*](dedimus D2dv. dedicimus D1. didicimus rArund. D. dididi- mus S.)—, intra praedictas [*](intra praedictas ll. v. ita Arund.) constant[*](constant Arund. v. -stat ll.). proximum erat narrare glandiferas, quae[*](quae D. que D2. quoque r Arund. S. quoque quae v.) primae victum[*](primo uictu Arund. man. Dal. S.) mortalium aluerunt[*](aluorum EArund. man. Dal. S.) nutrices inopis ac ferae[*](ferreae Arund.) sortis, ni[*](ni dEArund. v. in r.) praeverti cogeret[*](congreget DG.) admiratio usu comperta[*](conferta DG.), quaenam qualisque esset vita sine arbore ulla, sine frutice viventium.

Diximus et in oriente quidem iuxta oceanum complures ea in necessitate gentes. sunt vero et in septentrione[*](13,139) visae nobis Chaucorum[*](Chaucorum H. Cauch- C. cauc- ll. v.), qui maiores minoresque appellantur. vasto ibi meatu bis dierum noctiumque singularum intervallis effusus in inmensum agitur oceanus, operiens aeternam[*](alternam D2D.) rerum naturae controversiam dubiamque

Aliud e silvis miraculum: totam reliquam Germaniam operiunt[*](operiunt D. replent B. re- periunt DGdf. referunt EArund. man. Dal. v. an referciunt?) adduntque frigori umbras, altissimae tamen haud procul supra dictis Chaucis[*](Chaucis H. Cauchis C. caucis dv. chausis D2GE. cau- sis D1.) circa duos praecipue[*](2) lacus. litora ipsa optinent quercus maxima aviditate nascendi, suffossaeque fluctibus aut propulsae flatibus vastas complexu[*](complexu dArund. v. conplexa (com- E) r.) radicum insulas[*](in- sulas D2dv. in siluas D1G. siluas EXArund. S.) secum auferunt, atque ita libratae[*](libratae dArund. v. -ta rX.) stantes navigant, ingentium ramorum armamentis saepe territis classibus nostris, cum velut ex[*](ex D2D. om. r G. de v.) industria fluctibus agerentur in proras[*](proras G. -ra d. prospera r Arund. prospectu v.) stantium noctu, inopesque

in eadem septentrionali plaga Hercyniae[*](Hercyniae C. -ciniae D(?). hirciniae G. -caniae EX. hyrcinie dv.) silvae roborum vastitas intacta aevis[*](euis d.om. v. a. G.) et congenita mundo prope inmortali sorte miracula excedit. ut alia omittantur fide caritura, constat attolli colles occursantium inter se radicum repercussu aut, ubi secuta tellus non sit, arcus ad ramos usque et ipsos inter se rixantes curvari portarum patentium modo, ut turmas equitum tramittant.

Glandiferi maxime generis omnes, quibus honos apud Romanos perpetuus.

hine civicae coronae, militum virtutis insigne clarissimum, iam pridem vero et clementiae imperatorum, postquam civilium bellorum profano meritum coepit videri civem non occidere. cedunt his murales vallaresque et aureae, quamquam pretio antecedentes , cedunt et rostratae, quamvis in duobus maxime ad hoc aevi celebres, M. Varrone e piraticis bellis dante Magno Pompeio, itemque[*](itemque D2dEv. quae r.) M. Agrippa tribuente Caesare e Siculis, quae et ipsa piratica fuere. antea rostra navium tribunali[*](publice R.dT.) praefixa fori decus erant, veluti p. R. ipsi corona inposita. postquam vero tribuniciis seditionibus calcari ac pollui coepere, postquam vires ex publico in privatum agi[*](priuatum agi fBrot. -tu magis ll. -tum magis v.) singulisque civium quaeri et sacrosancti[*](sacrosancta Tv.a.S.) omnia profana facere, tum a pedibus eorum subiere[*](subire dE.) in capita civium rostra. dedit hanc Augustus coronam Agrippae, sed civicam a genere humano accepit ipse.

[*](Homerus ς 485. ν 736.) Antiquitus[*](dist. Brunn. p. 26.) quidem nulla nisi deo dabatur—ob id Homerus caelo tantum eam[*](eā DS. ea r. eas v.) et proelio universo tribuit, viritim vero ne in certamine quidem ulli—feruntque primum omnium Liberum patrem inposuisse capiti suo ex hedera. postea deorum[*](eorum E.) honori sacrificantes sumpsere, victimis

Romulus frondea coronavit Hostum Hostilium, quod Fidenam primus inrupisset. avus hic Tulli Hostilii regis fuit. P. Decium patrem tribunum militum frondea donavit exercitus ab eo servatus imperatore Cornelio Cosso cos. Samnitium bello. civica iligna[*](iligna Verc. -no DGE. in ligno d.) primo fuit, postea magis placuit ex aesculo Iovi sacra[*](ioui sacra D2v. iouis ara r.), variatumque[*](uastatumque D1GE.) et cum quercu est ac data ubique quae fuerat, custodito tantum[*](tamen v. a. G.) honore glandis.[*](Masurius Sabinus apud Gellium V 6, 13.) additae leges artae et ideo superbae quasque conferre libeat cum illa Graecorum summa, quae sub ipso love datur cuique muros patria gaudens rumpit: civem[*](ciuem D2Gv. quem r.) servare, hostem occidere, utque[*](ut ne J. -utcumque S.) eum locum, in quo sit actum, hostis optineat eo die, ut servatus fateatur— alias testes nihil prosunt—, ut civis[*](ciuis D2v. ciues r.) fuerit. auxilia quamvis rege servato decus non dant, nec crescit honos idem imperatore conservato, quoniam conditores in quocumque cive[*](ciue dv. -em r S.) summum esse voluere. accepta licet uti perpetuo. ludis[*](ludi E. ludos B.) ineunti[*](ineunti B. sine uentis E. inouentis DG. innouanti d.) semper adsurgi etiam ab senatu in more est, sedendi ius in proximo senatui, vacatio[*](uacatio dv. uoc- r.) munerum[*](numerum DG.) omnium ipsi patrique et avo paterno. XIII eas accepit Siccius Dentatus, ut retulimus suo loco, VI Capitolinus, is quidem[*](7,102) et de duce Servilio. Africanus de patre accipere noluit

Glande[*](glande J. grande DG. -des dE. glandes v.) opes[*](oppes DG.) nunc[*](nunc dJ. sunt r. sunt nunc S. esse nunc v.) quoque multarum gentium etiam pace gaudentium constant[*](constat v. a. S.). nec non et inopia frugum arefactis emolitur[*](emollitur D. molitur dEv. a. D.) farina spissaturque in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis glans inseritur. dulcior eadem in cinere tosta. cautum est praeterea lege XII tabularum, ut glandem in alienum fundum procidentem liceret colligere.

[*](Th. H. III 8, 2.)Genera earum multa. distant fructu, situ, sexu, sapore . namque alia[*](alia dv. in alia r.) fageae glandi figura, quernae[*](queronae DG. alia quernae v. a. J.) alia[*](alia et J. et alia ll. v.) et ilignae[*](iligneae E.), atque inter se quoque generum singulorum differentiae . praeterea sunt aliquae silvestres, aliae placidiores, quae culta optinent[*](optinent v. -net ll.). iam[*](iam ego. iam in ll. v.) montuosis planisque distant, sicut et sexu, mares ac feminae, item sapore: dulcissima omnium fagi, ut qua obsessos etiam homines durasse in oppido Chio tradat Cornelius Alexander. genera distinguere non datur nominibus, quae sunt alia alibi, quippe cum robur quercumque vulgo nasci videamus, aesculum non ubique, quartam vero generis eiusdem, quae cerrus[*](currus D1G. eurrus d.) vocatur, ne Italiae quidem maiore ex parte notam[*](notam v. -ta ll.) esse. distinguemus[*](distinguemus v. -guimus ll. S.) ergo proprietate naturaque et, ubi res coget[*](cogit dJ.), etiam Graecis nominibus.

Fagi glans nucleis similis triangula cute includitur . folium tenue atque e levissimis, populo[*](populeo D2D.) simile,

[*](milaces: Th. H. III 16, 2.—Homerus K 242. Th. H. III 8, 1.) Glandem, quae proprie intellegitur, ferunt robur, quercus, aesculus, cerrus, ilex, suber. continent hispido calyce per genera plus minusve[*](minusue D2dS. -nus ite D1G. -nus item Ev. minus C. -nus cutem G. -nusve cutem J.) complectente. folia praeter ilicemn gravia, carnosa, procera, sinuosa lateribus, nec, cum cadunt, flavescentia, ut fagi, pro differentia generum breviora vel longiora.

Ilicis duo genera. ex his in Italia folio non[*](non v. non t D2. non ut rS. non ita J.) multum ab oleis distant milaces a quibusdam Graecis dictae; in provinciis[*](dist. Salm. exerc. 192a G.) aquifoliae sunt ilices[*](ilices D2 Salm. -cis dEv. a. D. -ci r.). glans utriusque brevior et gracilior[*](et gracilior dv. e (del. E2) grac- E.om.DG.), quam Homerus aculon appellat eoque nomine a glande distinguit. masculas ilices negant ferre.

[*](ibid. 2. 3.) Glans optima in quercu atque grandissima, mox aesculo. nam robori[*](robori D2dD. -ris rv.) parva, cerro tristis, horrida[*](horrid d.), echinato[*](echinato v. ecyn- DGd. cin- E.) calyce ceu[*](ceu EVerc. seu r.) castaneae. sed et in querna alia dulcior, molliorque feminae, mari spissior. maxime autem probantur latifoliae ex argumento dictae. distant inter se magnitudine et cutis tenuitate, item quod aliis subest tunica robigine scabra, aliis protinus candidum corpus. probatur et ea, cuius in balano utrimque ex longitudine extrema lapidescit duritia[*](duritiam E. in dur- v. a. G.), melior cui in cortice quam cui in corpore , utrumque non nisi mari. praeterea aliis ovata, aliis

[*](ibid. 5. 7 extr. V 9, 1. 4.) Ab hac[*](hac dv. haec r.) proxima latifoliae proceritas, sed minus utilis aedificiis atque carboni: dolata[*](dotata D1GEv. a. H.) vitiis obnoxia est, quamobrem solida utuntur; carbo in[*](11 carbo in H. -oni ll. G. -one v. -one in U 257.) aerariorum[*](aerariorum dv. -iarum E. era- r.) tantum officinis compendio, quoniam desinente flatu protinus emoriens saepius recoquitur, cetero plurimus scintillis. idem e novellis melior. acervi consertis taleis[*](paleis D2v. a. B.) recentibus luto caminantur , accensa strue contis pungitur durescens calyx[*](calix E (ut semper) D.) atque ita sudorem emittit.

[*](Th. H. II 8, 5. 7 init.) Pessima et carboni et materiae haliphloeos dicta, cui crassissimus cortex atque caudex et plerumque cavus fungosusque. nec alia[*](an nec alia pariter (vel ita)? cfr. Theophr. h. pl. III 8, 5.) putrescit ex hoc genere, etiam cum vivit. quin et fulmine saepissime icitur[*](icitur v. iacitur ll. D. cfr. II 146. XV 134.), quamvis altitudine non excellat. ideo ligno eius nec ad sacrificia uti fas habetur[*](habetur om. d.). eidem rara[*](rare E. raro v.a.S.) glans et, cum tulit, amara, quam praeter sues nullum attingat[*](atongat G. attingit Ev.a.G.) animal, ac ne hae quidem , si aliud pabulum habeant. hoc quoque inter reliqua neglectae religionis est, quod emortuo carbone sacrificatur.

Glans fagea suem hilarem facit, carnem cocibilem[*](coquibilem dG.) ac levem et utilem stomacho; iligna suem angustam, nitidam,

[*](Th. H. III 8, 6.) Quae glandem ferunt, omnes et gallam alternisque annis glandem, sed gallam hemeris optimam et coriis perficiendis aptissimam, similem huic latifolia, sed leviorem multoque minus probatam. fert et nigram—duo enim genera sunt—; haec tinguendis lanis[*](lanis D2Pe Theophr. om. r v. a. S.) utilior.[*](Th. H. III 5, 2 (Diosc. I 146).)

nascitur autem galla sole de geminis exeunte erumpens noctu semper universa. crescit uno die candidior et, si aestu excepta est, arescit protinus neque ad iustum incrementum pervenit, hoc est ut nucleum fabae magnitudine habeat . nigra diutius viret crescitque, ut interdum mali compleat magnitudinem. optima Commagena, deterrima ex robore. signum eius quod cavernae[*](cauernae v. -na ll. D.) tralucent[*](tralucent D1G. -cet D2D. translucent rv.).

[*](Th. H. III 7, 4. 5.) Robur praeter fructum plurima et alia gignit. namque fert et gallae utrumque genus et quaedam[*](quaedam v. quae iam ll. S.) veluti mora, ni distarent arida duritie, plerumque et[*](et ego. om. ll. v. cfr. Theophr.) tauri caput imitantia, quibus fructus inest nucleis[*](nucleis dv. -eus r.) olivae similis. nascuntur in eo et pilulae nucibus non absimiles, intus habentes floccos molles, lucernarum luminibus aptos. nam et sine oleo flagrant, sicuti galla nigra. fert et aliam inutilem pilulam cum capillo, verno tamen tempore melliginis suci[*](suci plenam U 258.). gignunt et alae[*](alae Be Theophr. aliae ll. C. alii v.) ramorum eius pilulas corpore , non pediculo adhaerentes, candicantes[*](candicantibus D2D.) umbilicis, cetera nigra varietate dispersa; media cocci colorem

[*](Th. H. III 5, 5.)Ferunt[*](ferunt v. ferunt ll.), robora et cachrym; ita vocatur pilula in medicina urendi vim habens. gignitur et in abiete, larice, picea, tilia, nuce, platano, postquam folia cecidere, hieme durans. continet nucleum pineis similem. is crescit hieme[*](uero D1G.)[*](dist. D coll. Theophr.), aperitur vere. pilula tota cadit, cum folia coepere[*](coeperit E. -rint v. a. H.) crescere.[*](Hesiodus ἔργα καὶ ἡμ. 233. Th. H. III 7, 6.) tam multifera sunt, tot res praeter glandem pariunt robora, sed et boletos suillosque—gulae novissima inritamenta—, qui circa radices gignuntur, quercus probatissimos[*](probatissimos D2v. -mum rS.), robur autem et cupressus et pinus noxios. robora ferunt et viscum et mella, ut auctor est Hesiodus, constatque rores melleos e caelo, ut diximus,[*](11,30) cadentes non aliis magis insidere frondibus. crematoque[*](crematoque ego. craemato (crem- D) quoque D2D. cremati (craem- D1. graem- G) quoque rv.) robore[*](robore D2D robi r. roboris v.) cinerem nitrosum esse certum est.

Omnes tamen has eius dotes ilex solo provocat cocco. granum hoc[*](hic GED.) primoque ceu scabies[*](scabies dTH. scaptes r. scapus G. spectes v.) fruticis[*](fruticis G. -ces ll. v.), parvae[*](paruae G. parua DdE. -ui G. -uos v.) aquifoliae ilicis[*](ilices GdEv. a. G.). cusculium[*](cusculium DGG. cuscolium EJ. esciiscolium d. quis- quilium v. scolecium D coll. XXIV 8.) vocant. pensionem alteram tributi pauperibus Hispaniae donat. usum eius ac[*](ac rationem D. grationem DG. -iorem dv. generationem E.an grani et ratio- nem?) rationem

[*](Th. H. III 8, 6.) Galliarum glandiferae maxime arbores agaricum ferunt. est autem fungus candidus, odoratus, antidotis[*](antidotus DGd.) efficax, in summis arboribus nascens, nocte relucens. signum hoc eius, quo[*](quo G. que DG. quae E.om.dT. quod v. an qui?) in tenebris decerpitur. e glandiferis sola quae vocatur aegilops[*](aegilops v. cfr. § 22. aezops (ez- d) ll.) fert pannos arentes, muscoso villo canos, non in cortice modo, verum et e ramis dependentes cubitali magnitudine, odoratos[*](odoratos v. -tus ll.), uti[*](uti D. ut Ev. ubi r.) diximus[*](12,108) inter unguenta.[*](Th. H. III 17, 1. 16, 3.) suberi minima arbor, glans pessima, rara[*](et rara D2D.), cortex tantum in fructu, praecrassus ac renascens atque etiam in denos pedes undique explanatus. usus eius ancoralibus maxime navium piscantiumque tragulis et cadorum obturamentis, praeterea in hiberno feminarum calceatu. quamobrem non infacete Graeci corticis[*](cortices arborum EVerc.) arborem appellant . sunt et qui feminam ilicem vocent atque, ubi non nascitur ilex, pro ea subere utantur in carpentariis praecipue fabricis, ut circa Elim et Lacedaemonem. nec in Italia tota nascitur aut in Gallia omnino.

Cortex et fagis, tiliae, abieti, piceae in magno usu agrestium. vasa eo[*](eo D2D.om. rv.) corbesque ac patentiora quaedam messibus convehendis vindemiisque faciunt atque protecta[*](protecta D2dTS. -exta D1G pretexta E. praet- v. proiecta coni. H coll. Vitruv. IV 2, 1.) tuguriorum. scribit in recenti[*](recenti v. -tia ll.) ad duces explorator incidens litteras a suco. nec non et in quodam usu sacrorum religiosus est fagi cortex. sed non durat arbor ipsa.

Scandula[*](scandulae... aptissimae dv. a. S.) e robore aptissima, mox e glandiferis aliis fagoque, facillima[*](facillima fS. -me DGE. -mae dv.) ex omnibus, quae resinam

Peregrinae tum videbantur, quoniam non erant suburbanae, pinus atque abies omnesque, quae picem[*](pice DG.) gignunt.[*](dist. ego. cfr. Pliniana p. 30.) de quibus nunc dicemus, simnul ut tota condiendi vina origo cognoscatur, quae ferunt[*](quae ferunt v. quae ferrunt DG. quae ferrent dES. quaedam ferunt Bas.) in Asia aut[*](14,122) oriente praedictis.[*](praedictis ll. v. e praed- B.)

Picem in Europa sex genera cognatarum arborum ferunt. ex his pinus atque pinaster[*](pinastri DG.) folium habent capillamenti modo praetenue longumque et mucrone aculeatum. pinus fert minimum resinae, interdum et nucibus ipsis, de quibus dictum est, vixque ut adscribatur generi.

Pinaster nihil est aliud quam pinus silvestris minor[*](minor D. miror DG. mira rv.) altitudine et a medio ramosa, sicut pinus in vertice . copiosiorem dat haec resinam quo dicemus modo.[*](57 sqq.) gignitur et in planis. easdem arbores alio nomine esse per oram Italiae quas[*](quas D2v. quos rG.) tibulos[*](stibulos E.) vocant,plerique arbitrantur, sed graciles succinctioresque et enodes liburnicarum ad usus, paene sine resina.

Picea montes amat atque frigora, feralis arbor et funebri indicio ad fores posita ac rogis virens, iam tamen et in domos recepta tonsili facilitate. haec plurimam fundit interveniente candida gemma, tam simili turis, ut mixta visu[*](uisu D2v. a uisu r Lugd.) discerni non queat; unde fraus Seplasiae[*](seplasiae TB. sepra- r.).

Similiter[*](dist. Külb.) abieti expetitae navigiis situs in excelso montium, ceu maria fugerit, nec forma alia.[*]((Th. H. III 9, 5).) materies vero praecipua est[*](praecipua est fS. -puaes G. -pues D. -pue E. -pua dv.) trabibus et plurimis vitae operibus. resina[*](resina in ea ego. resinae ll. -na ei v. -na est D.) in ea vitium, unde fructus piceae, exiguumque sudat aliquando contactu solis. e diverso materies, quae abieti pulcherrima, piceae ad fissiles scandulas cupasque et pauca alia secamenta.

[*](Vitruv. II 9, 14.) Quinto generi est[*](est coni. J. et DGET.om.dv.) situs idem, facies eadem. larix vocatur. materies praestantior longe, incorrupta aevis[*](incorrupta aeuis ego. cfr. XXIV 17.XVI 6. Pliniana p. 31. -ptae uis DGd. -pte uis E. -pta uis v. -pta ei uis J. -pta est usu S.), umori[*](umori DGEv. u maiori d mori Verc. umore J.) contumax, rubens praeterea et odore acrior. plusculum huic erumpit liquoris melleo colore atque lentore [*](lentore coni. S. -tiore dv. ren- tiore D1G. recentiore D2ED.), numquam[*](dist. J.) durescentis.[*](durescenti coni. S. durascentis Ev. a. Bas.)

[*](Th. H. III 9, 3. 5. Vitruv. l. l.)Sextum genus est taeda proprie dicta, abundantior suco quam reliqua, parcior liquidiorque quam picea, flammis ac lumini sacrorum etiam grata. hae, mares dumtaxat , ferunt et eam, quam Graeci sycen vocant, odoris gravissimi. laricis morbus est ut taeda fiat.

Omnia autem haec genera accensa fuligine inmodica carbonem repente exspuunt cum eruptionis crepitu eiaculanturque longe, excepta larice, quae nec ardet nec carbonem facit nec alio modo ignis vi consumitur quam lapides . omnia ea perpetuo virent nec facile discernuntur in fronde etiam a peritis;[*](a peritis v. apertis ll.) tanta natalium mixtura est.

Similis his etiamnunc aspectu est, ne quid praetereatur, taxus minime virens gracilisque et tristis ac dira, nullo[*](nullus DG.) suco, ex omnibus sola bacifera.[*](bacifera mas D2v. bacis fera mas D1G. bacis fert ramos d. bacas fert. Mas ES.) mas noxio fructu; letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum inest,[*](uas DG.) vasa etiam viatoria ex ea vinis in Gallia facta mortifera fuisse compertum est.[*](Diosc. IV 80.) hanc Sextius milacem[*](milacem DGdG. cfr. § 19. smillacem E. smilacem B coll. Diosc. IV 80.) a Graecis vocari dicit et esse in Arcadia tam praesentis veneni, ut qui obdormiant sub ea cibumve capiant moriantur . sunt qui et taxica hine appellata dicant venena— quae nunc toxica dicimus—, quibus sagittae tinguantur. repertum[*](reperto DGD.an re- perio?) innoxiam fieri, si in ipsam arborem[*](ipsa arbore dES.) clavus aereus adigatur.[*](adicatur d. addicatur Ev.a. C.)