Naturalis Historia

Externae arbores indocilesque nasci alibi quam[*](quam d2v. quae (que a) ll. (inMlitterae eva- nidae)) ubi coepere et quae in alienas non commeant[*](an commeent? cfr. n. luc. p. 47) terras hactenus fere sunt, licetque iam de communibus loqui, quarum omnium peculiaris parens videri potest Italia. noscentes[*](nascentes F2) tantum meminerint naturas earum a nobis interim dici, non culturas , quamquam et colendi[*](et incolendi M.an etiam col-?) maxima[*](maxima Mv(S). -mae F. -me rzH) in natura portio est. illud satis mirari non queo, interisse quarundam memoriam [*](memoria F) atque etiam nominum[*](a nominum (-ne D2) DFa) quae[*](que MD1. quam D2) auctores prodidere notitiam . quis enim non communicato orbe terrarum maiestate Romani imperii profecisse vitam putet commercio rerum ac societate festae pacis omniaque, etiam quae ante occulta[*](occulta ante va.S) fuerant, in promiscuo usu facta? [*]((17) cfr. Pl. VII 74. (Gell. XVII 21, 3).) at Hercules[*](hercule va.H) non reperiuntur [*](repperuntur M) qui norint[*](norunt DFG) multa ab antiquis prodita. tanto priscorum cura fertilior aut industria felicior fuit, ante milia annorum [*](mille annos P) inter principia litterarum Hesiodo praecepta agricolis pandere orso subsecutisque non paucis hanc curam eius, unde nobis crevit labor, quippe cum requirenda sint[*](ea sint M.an Iā sint?) non solum postea inventa, verum etiam ea quae invenerant prisci, desidia[*](desideria M) rerum internecione[*](internicione FTva.G) memoriae indicta[*](indicta ll.v(S). -ducta B). cuius vitii[*](uitii MD2dTv(J). summi r. somni B) causas quis alias quam publicas mundi invenerit? nimirum

alii subiere ritus circaque alia mentes hominum detinentur et avaritiae tancum artes coluntur. antea inclusis gentium imperiis intra ipsas adeoque[*](adeoque MJ. uid- (-quae Da) r. id- v(D)) et ingeniis[*](ingeniis Mv. -entis r), quadam sterilitate fortunae necesse erat animi bona exercere, regesque innumeri honore artium colebantur et in ostentatione has praeferebant opes[*](opes MD2D. opem r. -em et v. opum G), inmortalitatem sibi per illas prorogari arbitrantes, qua re abundabant[*](abundant M) et praemia et opera[*](opera MVerc. -rae GEG. -re DFav) vitae. posteris laxitas[*](laxita M) mundi e; rerum amplitudo damno fuit. postquam senator censu[*](censu om.M legis Ead) legi coeptus[*](ceptus Fda. acceptus E), iudex fieri censu[*](censsum M), magistratum ducemque nihil[*](nihil MGH. nil rv) magis[*](magis om.M(Fels p. 27) D) exornare quam census, postquam coepere orbitas in auctoritate summa et potentia esse, captatio in quaestu fertilissimo ac sola gaudia[*](gaudio M) in possidendo , pessum iere vitae pretia omnesque a maximo bono liberales dictae artes in contrarium cecidere ac servitute sola profici[*](perfici (coni. H) Brot.) coeptum[*](coeptum Mv(S). -tam DFG. -tae EazBrot.). hanc alius alio modo et in aliis adorare , eodem tamen habendique ad[*](habendique ad ll.H. -di quae- stu ad zv. -di quo eat (Badaeus) C) spes omnium tendente voto. passim vero etiam egregii[*](e grege M) aliena vitia quam bona sua colere malle. ergo Hercules[*](hercule Mva. H. cfr. luc. p. 61. 62) voluptas vivere coepit, vita ipsa desiit. [*](Verg. G IV 148.) sed nos oblitterata[*](obliterata MFC) quoque scrutabimur, nec deterrebit quarundam rerum humilitas, sicuti[*](sicuti MD. -ut rv) nec in animalibus fecit, quamquam videmus Vergilium praecellentissimum vatem ea de causa hor???orum dotes fugisse et in his[*](et in his (iis J) MJ. et (e Ead. et e H) tantis r H. e tantisque v) quae[*](que Fa) rettulit flores modo rerum decerpsisse[*](decerpisse F), beatum felicemque gratiae quindecim omnino[*](omni E. -nib; a) generibus uvarum nominatis, tribus oleae[*](tribolae FE. -bule Gd. -lo a), totidem pirorum, malo vero tantum Assyrio, ceteris omnibus neglectis.

[*]((4) Col. III 8, 5. cfr. Pl. infra 87. —) Vnde autem potius incipiamus quam a vitibus? quarum principatus in tantum peculiaris Italiae est, ut vel hoc uno[*](una F1G) omnia gentium vicisse etiam[*](etiam MJ. quam r H. quamquam v) odorifera possit videri[*](uidere Fa) bona, quamquam[*](quoniam (Fels p. 46) D) ubicumque pubescentium odori nulla suavitas praefertur.

[*](cfr. Gai inst. IV 11. Th. I 3, 1. Hor. od. I 18, 1. (aliter Col. III 1, 2). —)

Vites iure apud priscos magnitudine quoque inter arbores numerabantur[*](nominabantur M). lovis simulacrum in urbe Populonio ex una conspicimus tot aevis incorruptum, item Massiliae pateram[*](patheram a. pathae- DF. panthe- Md). Metaponti templum Iunonis vitigineis columnis stetit. etiam nunc scalis tectum Ephesiae Dianae scanditur una[*](una e H cum Salm. (S)) vite Cypria, ut ferunt quoniam ibi ad praecipuam amplitudinem exeunt. nec est ligno ulli aeternior natura. verum [*]((19) cfr. Pl. XVII 200.) ista ex silvestribus facta crediderim; hae vites[*](mites Salm.) tonsura annua coercentur, et vis earum omnis evocatur in palmites aut deprimitur in propagines, sucique tantum gratia ex iis petitur[*](ex iis petitur ego. exisse intur D1G. exisse tur FE. exisse quantum intur a. ex his est in D2. ex his est dD. ex iis v. exire sinitur (Salm.) H. (loc. corr.)) pluribus[*](pluribus D2dv. ibus r) modis ad caeli mores solique ingenia. in Campano agro populis nubunt, maritasque conplexae atque per ramos earum procacibus bracchiis geniculato cursu scandentes cacumina aequant, in tantum sublimes, ut vindemitor[*](nindemiator va. H(D). cfr. XVIII 309. 310) auctoratus rogum ac tumulum excipiat, nulla[*](nullo va.S. cfr. vol. 1 p. 552 ad VI 1) fine crescendi, vidique[*](crescendi uidique ego. crescent (-cunt v) diuidique (uid- D) ll.v)iam[*](iam ego. cfr. IX 116. XIX 11. am DF1G. ant F2. an E. ac a. aut v. etiam D) porticus[*](por- ticus D. potius ll. v.add. uelli (aue- v) nequeunt Ev. (an totas?)), villas et domos[*](& domos uelli nequeunt. Et domos a) ambiri singularum palmitibus

ac sequacibus loris. quodque memoria[*](quodque memoria dTJ (et dist.). quoque me- ll.G. Me- moria quoque av. memoria H) dignum inter prima Valerianus quoque Cornelius existimavit, una vitis Romae in Liviae porticibus subdiales[*](subdiuales azva. C) inambulationes umbrosis pergulis opacat, eadem duodenis musti amphoris fecunda. [*]((8. 9) Col. V 7, 1. Varro I 8, 3. cfr. Pl. XVII 201. —) ulmos[*](ulmi Eaz) quidem ubique exuperant[*](exsuperant v. exube- ll), miratumque altitudinem earum Ariciae ferunt legatum regis Pyrrhi Cineam facete lusisse in austeriorem gustum vini, merito matrem eius pendere in tam alta cruce. rumpotinus[*](rumpotinus Ven. cum B2 (Brot.). rumbo- B1. rumto- DFa. ronto- v. rumtinis GE(?)) vocatur et alio nomine opulus[*](opulus (D?) S e coni. Dal. pop- ll. v) arbor Italiae Padum[*](pagum Fva. B) transgressis, cuius tabulata in orbem patula ???eplent puroque perductae[*](perducto a. prod- va.H) dracone in palmam eius inde sub rectos[*](sub rectos Brot. subr- v. in subr-C(S). subreptus ll) ramorum digitos flagella dispergunt. [*]((12) Varro I 8, 4 extr. — (16) cfr. Pl. infra 40. XVII 165. 184. —) eaedem motici hominis[*](hominis (DG?) v. -nes ll) altitudine[*](alti- tudine om.Ea) adminiculatae sudibus horrent[*](herent a), vineamque faciunt aliae[*](aliae ego (et dist.). et alia ll. -iae v. e talea (coni. S) J) inprobo reptatu[*](inprobo perticarum reptatu D2D) pampinorumque per inaniaomnia[*](per inania omnia ego. peritiam damna ll. per parietum (pa- rietum in D) damna JD. peritia domini Brot. superfluitate peritia domini amplo v. (loc. corr.)) discursu atria media conplentes . tot differentias vel sola tantum[*](tantum om.aT) Italia recipit. stat provinciarum aliquarum[*](in aliquarum Fa) per se[*](fere F1. verse F2) vitis sine ullo pedamento[*](ullo impedimento a), arcus[*](artus E(?)va.S. an recte? cfr. n. luc. p.99) sues in se colligens et brevitate crassitudinem pascens. [*]((19) cfr. Pl. XVII 186.)vetant hoc aliubi venti, ut in Africa et Narbonensis provinciae partibus, ubi[*](ubi D2D. om. rv) ecrescere ultra suos pollices[*](polices Fa) prohibitae [*](prohibiti FGa) semperque pastinatis[*](per se natis P) similes[*](similis FaD) herbarum modo vagantur per arva ac sucum terrae passim uvis bibunt, quae ob id magnitudinem infantium puerorum in interiore parte Africae exsuperant. vina non alibi[*](tristiora — alibi D2in marg. S. om. rv) tristiora, sed uva[*](uua va.S) non alibi gratior[*](gra- tiora adT) callo, unde[*](unde TS. ut inde av. inde r) possit invenisse nomen durus acinus[*](duracina G. -atinus G(?)). [*]((8) Verg. G II 102. Macrob. III 20, 7. Col. III 2, 1. —) namque genera magnitudine, colore, saporibus acini[*](acini (-na G) ll.v(S). -nis C) innumera etiamnum multiplicantur vino[*](uina D2a). hic purpureo lucent colore, illic fulgent roseo nitentque viridi; candicans enim nigerque vulgares . tument vero mammarum modo bumasti, praelongis dactyli[*](dactilis Fda) porriguntur acinis. est et[*](et om. H Brot.) illa naturae lascivia, ut praegrandibus adhaereant parvi[*](perui F2. per d. p uī a. pergulis parui va.(P)G2) comites[*](comites D2dTD. mites rS. -tes et v), suavitate certantes; leptorragas[*](leptorragas G(?)S. -oragas Ven. -orrogas DF. -orogas Eav) has vocant. [*]((11) Cato 7, 2. (Hor. sat. II 2, 121). — (14) Cato 7, 2. Col. I 6, 20. (Hor. sat. II 4, 72). — (16) Suet. Aug. 77. Verg. G II 96. Strabo IV 206. cfr. Pl. infra 67.) durant aliae per hiemes[*](hiemes (D?)TH. -mis FGd. -mem Eav), pensili concamaratae nodo[*](modo z). aliae in sua tantum continentur anima, ollis fictilibus[*](doliis fictilib; F2G) et insuper doliis[*](et — doliis om.F1) inclusae, stipatae vinaceis circumsudantibus. aliis gratiam, qui et vinis[*](uinie F. -niae G), fumus adfert, fabrilisque[*](fabrilisque (sc. fumi) Ea. -lis quae S. -lis iisque B. -lisque iis v. fabilesque DFG. fabri- D) in eo[*](in eo ego. in ea ll. S. del. v. (an in ea re?)) gloriam[*](gloriā v. -ia ll.S) praecipuam[*](praecipuam ego. -ua in ll.S. -uā in v) fornacibus Africae Tiberi [*](tibus Fa) Caesaris auctoritas fecit; ante eum Raeticis prior mensa erat uvis ex[*](uuis ex ego. et ullis (uillis D2. nullis a) ll. v. et uuis B. e (ex D) uillis JD) Veroniensium[*](ueromensium F1a. Verone- va.J. cfr. § 67. XV 48. XXXVI 48 (contra IX 75. XVIII 109)) agro. quin et patientia nomen acinis dat[*](dat ego. datur ll.v. cfr. § 22. 24. XIII 105. IV 51) passis. conduntur et[*](et a d(?)v) musto[*](muste Fa1. -tę E) uvae ipsaeque vino suo inebriantur. aliae decocto[*](decoctae Eava.S) in musto dulcescunt, aliae vero subolem novam[*](nouā av. -ua r) in ipsa matre expectant tralucidae[*](tralicidae FE. -die a. translucidae va.S), vitro, additque[*](additque D2G. adfit- (affit- a) r. affert- v) acinis eandem[*](tandem FGda) quam in doliis amphorisve duratricem illam firmitalem austeritas picis infusa pediculo. [*](cfr. Pl. XXIII 47. Martial. XIII 107. Plut. qu. conv. V 1, 676c. —)iam inventa vitis[*](uitis om.zH Brot.) per se in vino picem resipiens, Viennensem agrum nobilitans[*](nobilitas Fa)[*](dist. D) Taburrno[*](taburno D2E2D. abu- r. Aruerno v) Sotanoque[*](sota- noque ll.D. seca- v. Sequa- G2) et Helvico[*](Heluico v. ellinco ll.D. cfr. III 36. XXIII 48) generibus, non pridem haec[*](haec J. hanc ll. om. v) inlustrata atque[*](atque haec va.S) Vergili vatis aetate incognita , a cuius obitu XC aguntur anni. quid[*](qui Ea) , quod inserta[*](insertae va.S) castris[*](dist. S) summam rerum imperiumque continet[*](continet TzS. -ent ll.v) centurionum in manu vitis et opimo praemio tardos ordines ad lentas[*](laetas Lipsius. elatas coni. H. at cfr. Müller em. II p. 30 n. 1) perducit aquilas atque eiam in delictis[*](delictis v. deltis ll) poenam[*](penam F. -ne Ea) ipsam honorat ? nec non vineae[*](uinę F) oppugnationum[*](ob pugnationem FGd) dedere[*](dedere D2v. de r) rationem[*](ratione Ea). nam in medicaminibus adeo magnum obtinent locum, ut per sese vino ipso[*](uinū ipsū Ea. -na ipsa sz) remedia sint.

[*](Verg. G II 103. Col. III 2,29.30. — (19) Th. II 5, 7.)

Genera vitium numero conprehendi posse unus existimavit Democritus, cuncta sibi Graeciae cognita professus ; ceteri innumera atque infinita esse prodiderunt, quod verius[*](uineis a)[*](dicem' a) apparebit ex vini. nec omnia dicentur, sed maxime[*](maxime (DG?)v. -ma FEa) insignia, quippe[*](quippe quae va.S) totidem paene[*](pene FEa) sunt quot agri, quam[*](quod Fa) ob rem[*](quam orbem F) celeberrimas vitium aut quibus est aliqua proprietate miraculum ostendisse sa???is erit.

[*](Verg. G II 97. Col. III 2, 7–9. (Isid. XVII 5, 18 sq.). Macrob. III 20, 7.—) Principatus datur Aminneis[*](Aminneis D. amineis D2v. ammi- L. aminnos (um- F) r. cfr. XII 130) firmitatem propter[*](propter firmitatem E(?)va S) senioque[*](senioque B. -io quoque v. senique DFG. sineque Ea) proficientem vini eius[*](uim eius TsP) utique[*](ubi- que va.H) vitam[*](uitē a. (an lenitatem?)). quinque earum genera. ex iis germana[*](germina Ea. -mania D2) minor[*](minor v. -ora ll) acino melius[*](melior G2) deflorescit, imbres tempestatesque tolerat, non item maior, sed in arbore quam in iugo minus obnoxia. [*](Col. III 2, 10–12. —) gemellarum, quibus hoc nomen uvae semper geminae dedere[*](gemin et edere Fa), asperrimus sapor, sed vires praecipuae . ex iis minor[*](minus G) austro laeditur, ceteris ventis alitur, ut in Vesuvio monte Surrentinisque collibus, in reliquis Italiae partibus non nisi arbori accommodata. quintum genus lanatae[*](dist. J). ne Seras miremur aut Indos adeo, lanugo eam vestit. prima ex Aminneis maturescit ocissimeque[*](occisimae quae F. -sim eque a) putrescit.

[*](ib. 14.15. —) Proxima dignitas Nomentanis, rubente materia, quapropter quidam rubellas[*](ręgbellas F. reb- Ga) appellavere vineas[*](uineis F). hae minus fertiles , vinaceis[*](uinaceis ll. v(H). uino, acinis B) et faece nimiae[*](nimiae DFv(D). -ie dT. -ia EazH), contra pruinas fortissimae, siccitate magis quam imbre, aestu quam algore vexantur. quam ob rem in frigidis umidisque principatum obtinent. fertilior quae minor acino et folio scissa minus.

[*](ib. 17. 18. (said. XVII 5, 20). Macrob. III 20, 7. cfr. Pl infra 81.) Apianis apes dedere cognomen, praecipue earum avidae. ex iis duo genera lanugine et ipsa[*](ipsa L(J). -se ll. -sae v(S)) pubescunt. distant quod altera celerius maturescit, quamquam et altera properante. situs[*](471,1 celerius maturescit. Imbre EazSJ (prava iteratione ex v. 20)) frigidi iis[*](frigidi is ego. -dus ll.S. -dos D2d2v (D)) non respuuntur[*](respuuntur F2. -puntur DF1G. -puitur EaS. -puunt d(?)v(D). cfr. XVI 47), et tamen nullae[*](nullae Dv(D). -lle Gd. -lla FEaBrot.) celerius

imbre putrescunt. vina primo dulcia austeritatem annis accipiunt . Etruria[*](etruria dT(P)H. -ubria DFG. et rubra (add. fiunt v) Eav) nulla rlagis vite[*](uitę FaDal.) gaudet. [*]((4) Col. III 2, 24. — (6) ib. 16. —) et hactenus potissima nobilitas datur[*](datur om. H Brot.) peculiaribus atque vernaculis Italiae; ceterae[*](cetere F. -ra Gd) advenere[*](aduenae P (et dist.)) . e[*](e (P)J. om. ll.v) Caio Thasove[*](Thasoue v. -sioue (ta- DF) ll) Graecula non inferior[*](inferior D2v. inte- GEa. -rio F. -rie D1) Aminneis[*](minneis D1F. amineis rv) bonitate[*](bonitatem Fa), praetenera acino et uva tam parva, ut nisi pinguissimo solo colere non prosit. eugeniam Tauromenitani colles cum generositatis cognomine misere Albano tantum agro, quoniam[*](quo a) translata[*](tralata (D?)JD) statim mutatur. namque est aliquis tantus locorum amor, ut omnem in iis[*](omnem in iis (his C)v. omne (-nē a) minus ll) gloriam suam relinquant nec usquam transeant totae. [*](cfr. Cels. IV 12 (p. 137, 14 Dar.). —) quod et in Raetica Allobrogicaque, quam supra picatam appellavimus, evenit,[*](18) domi nobilibus nec agnoscendis alibi. fecundae tamen bonitatis vice copiam praestant, eugenia ferventibus locis, Raetic .a temperatis, Allobrogica frigidis, gelu maturescens et colore nigra. [*]((18) Col. III 2, 14. (Isid. XVII 5, 19).— Col. ib. 19. 20. (Isid. ib. 22). —) ex iis quas adhuc diximus, sed etiam e nigris[*](nigris (om. gra — e ni) M), vina vetustate[*](e uetustate M) in album colorem transeunt. reliquae ignobiles , aliquando tamen caeli aut soli[*](solis Eaz. -la F) opera non[*](non ll.v. uino JD) fallunt vetustatem [*](an uetustate? cfr. Col.), sicuti Faecenia[*](faecenia MJ. fee- rv. (Faecinia Col.)) et cum ea florens Biturigiaca[*](biturigiaca (uit- M) MG2dTS. -riaca r. -rica v), acino rarior, numquam floris obnoxii, quoniam[*](quoniam non fauonium J coll. II 122 et XV 12. 13) antecedunt ventisque et imbribus resistunt, meliores[*](melior est M) tamen[*](tamen sunt a) algentibus[*](augentibus F) locis quam calidis, umidis quam sitientibus. [*](Col. III 2, 21. 22.) visulla[*](uisulla ll. J. -ula H. uix ulla dv) grandi[*](grandi MJ. om. rv) magis quam denso[*](tam denso va. H) uvarum partu, inpatiens variantis caeli[*](caeli Mv. Om. r), sed contra tenorem unum algoris aestusve constans. quae minor est ex eo genere, melior. in eligendo[*](meliori negligendo Fa. mollior in neglecto va.G) solo morosa, pingui putrescit, gracili omnino non provenit; mediam temperiem delicate quaerit, ob hoc Sabinis collibus familiaris. uva eius indecora visu, sapore iucunda. nisi matura protinus[*](pronus M) rapitur[*](rapiatur va.H) , etiam non putrescens cadit. contra grandines eam tuetur foliorum amplitudo atque duritia.

[*](Col. ib. 23. (Isid. ib. 26). Galen. ap. Athen. I 27e. cfr. Cato 6, 4. — (11) Verg. G II 95. Col. ib. Macrob. III 20, 7. —) Insignes iam colore inter purpureas nigrasque[*](nigrasque MJ. -asque medio rv(D). cfr. XIII 118. XVI 108) helvolae saepius variantes[*](uariantes MD2J. -ti rv) et ob id varianae a quibusdam appellatae. praefertur in iis nigrior; utraque alternis annis fertilis, sed melior vino, cum parcior. et praeciae[*](praeciae Mav(J). -cuae D2. -cua D1. preciae (-ie F) r C) duo genera magnitudine acini discernuntur, quibus materies plurima[*](prima M) uvaque ollis[*](collis M) utilissima; folium[*](folio va.G) apio simile[*](simile MG. -lis rv) . baliscam[*](baliscam GdTv(J). -sea M. -scham r. basilicam B e Col.) Dyrrachini[*](dyrachini (-cini a1) Fa. Durra- SJ) celebrant, Hispaniae coccolobin[*](coccolobin D2J. -lobotin M. cocolobin rv) vocant. rarior uva, aestus[*](aestus om.F) austrosque[*](autrosque F) tolerat, capiti inimica, copia larga.[*](Col. III 2, 19. (Isid. ib. 22). —) Hispaniae[*](hy- spani a. Hisp- va.C.) duo genera eius faciunt, unum oblongo acino, alterum rotundo ; novissimas vindemiant. quo dulcior est[*](est om. va.S) coccolobis[*](cocolobis Eava.J.), hoc melior. sed et austera transit in dulcem vetustatem[*](uetustatem MFa (coni. Dal.). -ate r(?)v. cfr. luc. p. 99), et quae dulcis fuit in austeritatem; tune Albano vino[*](albanū uinū Eava.G(H)) aemulantur . tradunt vesicae vitiis utilissimum ex iis potum. albuelis[*](albueris M1) summis arboribus fertilior est, visulla[*](uisulla MJ. -ula DFGv. uisu Ea.cfr. § 28) imis[*](imis om.Ea);[*](Cels. ap. Col. III 2, 24.)[*]((1) Col. ib. 31. (Isid. XVII 5, 24). —) quam ob rem circa easdem[*](ea.... sede d.uersitatem natura M) satae diversitate naturae locupletant.

inerticulam e nigris appellavere, iustius sobriam dicturi, inveterato praecipue commendabilem vino, sed viribus innoxiam , si quidem temulentiam sola non facit.

[*](Col. ib. 25. —) Fertilitas commendat ceteras principemque helvennacam[*](heluennaicam (ael- G) EG(?). -enacam v a. S. -enaicam Brot.). duo eius genera: maior[*](maiorque F) quam[*](quam om.a) quidam longam, minor quam[*](quidam — quam om.FG) marcum[*](marcum MDFGJ. ema- H e Col. arcum Ea. -cam v) appellant, non tam fecundam, sed gratiorem haustu. discernitur folio circinato, verum utraque gracilis. furcas subdere iis[*](subdere iis Mv(D). -re his C. -rens (subte- Ea) r) necessarium[*](necessario Ea) : alioqui[*](alioquin Eava.G) ubertatem suam non tolerant . maritimo adflatu gaudent, roscida[*](ioscidam M. -do Eava Brot.) odere[*](odore FdTava.Brot.). nulla vitium minus Italiam amat, rara, parva, putrescens in ea, vino[*](uinum D2E2ava.G) quoque quod genuit aestatem[*](estate a) non exuperans[*](ex- uperans v. -ant M. exui erans (err- E. creans a) r); nec alia macro solo familiarior. Graecinus, qui alioqui Cornelium Celsum transcripsit, arbitratur non naturam eius repugnare Italiae, sed culturam avide palmites evocantium. ob id fertilitate sua[*](ferti- litate sua M (coni. Dal.) S. -atem suam rv) absumi, si non praepinguis soli ubertas lassescentem sustineat. carbunculare[*](carbunculari GE(?)va.D. cfr. luc. p. 99) negatur, magna dote, si verum est aliqua in vite[*](uitae F. -ta a) caelo non esse ius[*](eius Fd.om.a).

[*]((18) Col. ib. 27. (Isid. ib. 28). — (20) Col. ib. 2. 27. (Isid. ib. 16). Hor. sat. II 4, 71. Macrob. III 20, 7.)[*]((1. 2) Col. ib. 27. (Isid. ib. 16). cfr. Pl. infra 81. —) Aestus[*](aestus MD2D. -ta D1Fd. -tum GE(?)v. estu eius a) fert spionia[*](pionia MD. sedcfr. Col.), quam quidam spineam vocant, autumnisque [*](autumnisque ll.v(D). -que et Verc. -nique (P)J) imbribus pinguescit; quin immo nebulis una alitur, ob id Ravennati[*](rabenaati F) agro peculiaris. vennunculam[*](uennunculam MJ. uenic- rv) inter optime[*](obtume F) deflorescentes e ollis aptissimam Campani[*](campania M) malunt

surculam[*](surculam MdTJ. scircu- rv(Brot.). sircu- Bas. scirpu- B. cfr. Col.) vocare, alii scapulam[*](scapulam MJ. stacu- rv. sticu- B), Tarracina[*](tarracini ET. terr- a) Numisianam, nullas vires proprias habentem, sed totam perinde ac solum valeat, Surrentinis tamen efficacissimam[*](efficacissimam M. -ma rv) testis Vesuvio tenus. [*](Col. III 2, 27. 21. Verg. G II 99. — (9) Col. ib. 27. —) ibi enim Murgentina e[*](murgentina e D2dv. -ina est M. -in ac (hac G) D1FG. -ina Ea) Sicilia potentissima[*](potissima Eava.D), quam Pompeianam aliqui vocant, laeto[*](laeto MD2D. lacto r. Latio v) demum feracem, sicut horconia in Campania tantum. e diverso[*](e diuerso — 8 annua MD2S. om. rv) arceraca[*](arceraca MJ. (-elaca Col.). argeica D2S), Vergilio argitis dicta, ultro solum laetius facit, ipsa contra imbres et senectam fortissima, vino quidem vix annua ac[*](ac MJ. om. rv) vilitatis cibariae, sed ubertate praecipua[*](ubertatem praecipue M) . tolerat et annos mettica[*](mettica MGdTJ. meti- r S. meri- Brot. moeri- v. cfr. Col.), contra omne sidus[*](omnes situs (ictus v) Eazva. G) firmissima, nigro acino, vinis in vetustate rufescentibus[*](rubescentibus Eava.S).

[*]((17) cfr. Col. XII 47, 6.) Et hactenus publica sunt genera, cetera regionum locorumque aut ex iis inter se insitis[*](insitis MD. -to DFav. -tu r(?)C) mixta: si quidem Tuscis[*](an in Tuscis ... Tuder- tibus?)[*](dist. ego) peculiaris est Tudernis, atque[*](adque M. aeque Eazva. G) etiam[*](etiam eius va.S. -mnum J) nomen iis[*](nomen iis ( sc. peculiare est) MD. nominis rv. om. J) Florentiae [*](florentiae MD. -ia est rv. -iae in iis J) sopina[*](sopina MJ. opima r C. opti- zv), Arretio[*](arretio Mv. -entio r. de mendo cfr. III 52) talpona[*](talpano F1. -pana ava.S) et[*](et — 15 talpona om.M) etesiaca[*](etesiaca v. tesi- ll) et conseminia[*](conseminia EC. -mina DFv(S). -simina G. -sem a.cfr. Col. III 21,7. XI 2, 83). talpona[*](talpana v a.S) nigra candidum facit mustum. etesiaca[*](ctesiaca Md. et tes- a) fallax: quo plus tulit[*](tollit Eas), hoc laudabilius fundit, mirumque[*](nimirumque M. miroque E. -raque az), fecunditate pariter et bonitate[*](pariter et bonitate MJ. om. rv) cessat. conseminia[*](conseminia MEaC. -mina rv(S)) nigra, vino minime

durante, uva maxime, post XV dies quam ulla alia metitur[*](metitur D2G. me???ti- M. miti- D1F. mitti- r. minus v), fertilis, set cibaria. [*]((4) cfr. Col. III 2, 28. —) buius folia sicuti[*](sicuti Mdv (J). -ut r G) labruscae prius quam decidant sanguineo colore mutantur. evenit hoc et quibusdam aliis, pessimi geneeis argumento. itriola[*](itriola J cum Andr. Baccio (ap. H) coll. Athen. XIV 646d. ytriciae M. irtiola GE(?) v e Col. irci- D1Fa. hirci- D2) Vmbriae Mevanatique et Piceno agro peculiaris est, Amiternino[*](amiterno M) pumula. isdem bananica[*](bananica M. banna- rv) fallax est, adamant[*](adamant MD. am- rv) tamen eam. municipii[*](municipi MdTVerc.(G). munitis r. Mutinam v. Murgentinara C (coll. § 35)) suam[*](suam MdT. uuam rv. sui uuam D) Pompei nomine appellant, quamvis Clusinis[*](Clusinis v. -ni M. glusinis FGd. -ni Ea.an Clusini (sc. municipii uua) copiosiore (abl. abs.)?) copiosiorem ; municipii[*](munici M. Mutinam va. Verc.(C)) et Tiburtes appellavere, quamvis[*](uis (pro quamuis) M) oleagineam nuper invenerint a similitudine olivae. novissima haec uvarum ad hoc tempus reperta est. vinaciolam soli noverunt Sabini[*](sabina FG)[*](a Eava.S), calventinam Gaurani[*](Gauranas va.S). scio e[*](ac (et S) Laurenti, nam va.J) Falerno agro tralatas[*](tralatas MJ. transla- rv) vocari Falernas, celerrime ubique degenerantes. nec non Surrentinum[*](surrentinum MJ. taren- rv) genus fecere aliqui[*](fecere aliqui MD. al-fec- rv) praedulci uva.[*]((1) Verg. G II 91. Col. III 2,24. (Isid. XVII 5, 25). cfr. Hor. od. I 37, 14. Strabo XVII 799. Athen. I 33d. Macrob. III 20, 7. —)[*]((13) cfr. Ar. G IV 4, 770b 20. Th. II 3, 2. (C 7 3, 1). Athen. I 31e.) capnios[*](capnias va.S) et et buconiates[*](buconiates D2D. -nates M. -cuniates v. -coniatis D1Fa. bucco- (GE?) G) et tharrupia[*](tharrupia D. tharpu- M. tarru- rv) in Thurinis collibus non ante demetuntur[*](demetuntur Mv. demitt- DG. dimitt- r) quam gelaverit. Pariana[*](pariana MdTJ. paria r S. Pharia v) gaudent Pisae[*](gaudet pice M), Mutina Perusinia[*](Perusinia Verc.( (D). -niae M2. -nie M1. prusiniae rv(C). -nia L) nigro acino, intra quadriennium albescente vino. mirum ibi[*](ibi M (coni. Dal.)S. ubi rH. ubique v) cum sole circumagi uvam quae ob id streptis[*](streptis MTJ. -tos Bas. -pitis DFGd. -pitus Eav. -pita Vecr.) vocatur, et in Italia Gallicam[*](gallica EadS) placere, trans Alpis vero Picenam[*](picenam MD2v(J). -na r S). dixit Vergilius Thasias et Mareotidas et Lageas compluresque externas, quae non reperiuntur in Italia.

[*]((7) Col. III 2, 1. (Isid. ib. 15. 17). Verg. G II 95. —) Sed sunt etiamnum insignes uva, non vino, ambrosia[*](ambrosia e MS. -iae Gd. -ioce F1. -iacę Ea. -iace F2. -iaca v) e duracinis[*](durrhacinis M. duracina va.S)[*](dist. ego), sine ullis vasis in vite servabilis [*](seruabiles D2.—lis ē a2. seruatur MJD)— tanta est contra frigora, aestus tempestatesque firmitas, nec [orthampelos [*](hortampelos Fa. orthampelo Ven. glossema damn. Müller em. II p. 33)] indiget arbore aut palis, ipsa se sustinens, non item dactylides digitali gracilitate —, columbinae e racemosis [*](e ra- cemosis M. -osissimis (e nac- Fa) r H. acinosissimae v), et magis purpureae[*](pur- puree F. -rae MVen. (P)), cognomine bimammiae[*](bibmammiae FG. bibna- Ea. biba- P), quando non racemos,[*](Col. III 2, 1. (Isid. XVII 5, 15). — (15) Isid. ib. 28. —) sed uvas alias gerunt, item tripedanea[*](tripedanea E(?)B. -nia M. trepidanea r. crep- v), cui nomen a mensura est, item scripula[*](scribula F1E2a) passo acino et Raetica[*](reticae Fa. -iace G) in maritimis Alpibus appellata, dissimilis laudatae illi. namque[*](26) haec brevis, conferta acino, degener vino, sed cute omnium tenuissima, nucleo (quod[*](quod ll D. quem v) chium[*](chium Mv. chii r) vocant) uno ac minimo , acinum praegrandem[*](praegrande FEa) unum alterumve habens. est et[*](et Mv. om. r) nigra[*](nigram Fa) Aminnea[*](aminnea MD. minnea F. in ea a. aminea r(?)v), cui Syriacae[*](syriace Mv a. C. sir- Fa) nomen inponunt, item Hispana ignobilium probatissima.

[*](Verg. G II 102. Col. ib. 1. 2. (Isid. ib. 15). Macrob. III 20, 7.)[*]((5) Macrob. ib. —) In pergulis vero seruntur escariae[*](escariae Mv. est ea- r) appellatae e duracinis [*](e dura- cinis ll.zVerc.(H). -rae acinis v(C). ederae aci- G), albae, nigrae[*](ni- grae MJ. -aeque rv(D)) , et bumasti totidem coloribus, ac nondum dictae Aegia et[*](egia et rhodia M. egi trodia Fa) Rhodia et uncialis, velut a pondere acini[*](acinis F),

item picina[*](pucina va. H), omnium nigerrima, et coronario naturae lusu[*](lusus Fa) stephanitis, acinos foliis intercursantibus, et quae forenses vocantur, celeres proventu, vendibiles aspectu, portatu faciles . contra damnantur etiam visu cinerea et rabuscula[*](rabuscula GE(?)Bas. rhab- v. rabucu- r) et asinusca[*](asinisc, va.H), minus tamen caudas vulpium imitata alopecis. [*](Th. III 17, 6. — (10) cfr. Pl. supra 18. III 36. —) Alexandrina appellatur vitis circa Phalacram[*](Phalacram B. palacraiae (-ie GE) ll. -raiam v) brevis, ramis cubitalibus, acino nigro fabae magnitudine, nucleo molli et minimo, obliquis racemis praedulcibus, folio parvo et rotundo, sine divisuris. septem his annis[*](septem his annis ll.G(S). add. Sep- timo hinc anno Ea. septimo ab (om. H) hinc anno v(H)) in Narbonensis provinciae Alba[*](Alba G. albo ll. aruo szv)Helvia[*](Heluia H. El- G. oluia DF. oliua GE1a. -iuia E2sz.del. Verc. olina v) inventa est vitis uno die deflorescens, ob id tutissima[*](tutissimā Fa); carbunicam[*](carbunicant DF. carbonicam (Nar- C) va.D) vocant, quam nunc tota provincia conserit.

Catonum ille primus, triumpho et censura super cetera insignis, magis tamen etiamnum[*](etiamnunc Ea) claritate litterarum praeceptisque omnium rerum expetendarum datis generi Romano, inter prima vero agrum colendi, ille[*](ille D1FGdTS. ille uero Eau. illius D2(Rh)G. -ius uero v) aevi confessione optimus ac sine aemulo agricola, pauca attigit vitium genera, quarundam ex iis[*](ex iis (his C) iam v. exisiam FG. ex asia Ea) iam etiam nominibus abolitis . separatim toto tractatu sententia eius indicanda est[*](est (GE?) v. om. rTauz), ut in omni genere noscamus quae fuerint celeberrima anno DC urbis, circa captas Carthaginem ac Corinthum, cum supremum is diem[*](his diem ob id F) obiit, et quantum postea CCXXX[*](CC Ea) annis vita profecerit[*](profecerit v. -rit scripsit a. -ficerit (-re Eu) r) . [*]((24–478, 5) Cato 6, 4. (Varro I 25).)[*]((5–10) Cato 7, 2. (Varro I 58. 59). —) ergo dc vitibus uvisque ita prodidit: Qui locus vino optimus dicetur[*](dicitur Eava. G) esse et ostentus solibus[*](soli Cato) ,

Aminnium[*](aminnium Cato. -inium D1FG. -ineum D2Eav(item infra). aminneum Varro) minusculum et geminum eugenium[*](eugeneum Cato (Varro)), helvium [*](heluinum Gd(?)va.S. heluolum Cato) minusculum conserito. qui locus crassior aut nebulosior, Aminnium maius aut Murgentinum, Apicium, Lucanum serito. ceterae vites miscellae maxime in quemvis agrum conveniunt. in olla[*](olla— 7 musto in MJ. om. r v) vinaceis[*](in olla in uinaceis Cato) conduntur Aminnium[*](amminium M) minusculum et maius et Apicium, eadem in sapa et musto[*](in sapa, in musto Cato), in lora recte[*](recto M) conduntur. quas suspendas duracinas, Aminnias maiores[*](ammineas minores M), vel ad fabrum ferrarium pro passis hae[*](eae Cato) recte servantur. [*](Varro I 58.—) nec sunt vetustiora de illa[*](ulla M) re Latinae linguae praecepta[*](praecepta v. rece- M. praeci- piam (-puam G2) r). tam prope ab origine rerum sumus. Aminneam[*](ammineam MDF. ami- rv) proxime dictam Varro Scantianam vocat.

In nostra aetate pauca exempla consummatae huius artis fuere, verum eo minus omittenda, ut noscantur etiam praemia [*](pri- mia FG. -ma Ea), quae in omni re maxime spectantur[*](spectantur Mv. exp- rau). summam ergo adeptus est gloriam Acilius Sthenelus[*](helenus M) e plebe libertina LX iugerum non amplius vineis excultis in Nomentano agro atque CCCC[*](CCCCMH. CCCC G. ecce FG. eque Ea. aeque CCCC v) nummum venumdatis[*](uenundatis Mava.H (J). cfr. XIII 92) . [*]((19) cfr. Sen. ep. 86, 14. 3.) magna fama et[*](et om.M uetulaeno G. -lano ava.G) Vetuleno Aegialo, perinde libertino[*](fuit — Liternino om.F) , fuit in Campania[*](cam- paniae GEava. J) rure Liternino[*](Veliternino (Lint- B) va. H), maiorque etiam favore hominum, quoniam ipsum Africani colebat exilium; sed maxima, eiusdem Stheneli opera[*](pera Eau), Remmio Palaemoni[*](remmio palaemoni DFG(Rh)G. -mi -onis M. -miū -onē Eauv), alias grammatica[*](grammaticae M) arte celebri[*](celebrem va. G) , in hisce viginti

annis mercato rus[*](mercato rus (Rh. G. -torus DFG. -turus M. -torum Eau. -tum v)DC nummum in eodem Nomentano decimi[*](decunu a. decū F) lapidis ab urbe dverticulo. [*]((7) cfr. Suet. gramm. 23 extr. —) est autem usquequaque nota vilitas[*](nota uilitas (GE?) Rh. notabi- (nut- M1) MDF2au2. nobi- F1du1v a. G) mercis per omnia suburbana, ibi tamen maxime[*](maxime MD. -ma rv), quoniam et neglecta indiligentia[*](indeli;enti M. per indiligentiam va.H. an iidiligenti (sc. homini)?) praedia paraverat ac ne in pessimis quidem elegantioris[*](elegantior M) soli. haec adgressus excolere non virtute animi, sed vanitate primo, quae nota mire[*](nota mire MFd (Rh) G. -ine Eau. -inare G. notata mira v) in illo fuit, pastinatis[*](pastinatis MG. fast- r. pastinatas v) de integro vineis[*](uineas va.G) cura Stheneli, dum agricolam imitatur, ad vix credibile miraculum perduxit, intra octavum annum CCCC nummum emptori addicta pendente vindemia. [*]((11) cfr. Pl. XVIII 41. — (12) cfr. Col. III 3, 3. —) cucurritque non nemo[*](non nemo Mv(D). non (om.a) neme r. nemo, non (Gron.) H) ad spectandas uvarum in iis[*](iis Mv (J). his rS) vineis strues, litteris eius altioribus contra id pigra vicinitate sibi patrocinante, novissime Annaeo Seneca, principe tum[*](principe tma MG. -patum r. -patu v) eruditorum[*](eru- ditorum MD. -tionis G. tra ditionis rv) ac potentia[*](potentiae MdTzva. B (H)) , quae postremo nimia fruit[*](ruit M (coni. Gron.) J. fuit rv) super ipsum, minime utique miratore[*](miratori M. -ture Fau. -turi va. G) inanium[*](in animum M) , tanto praedii[*](praedit FG. -ito Eau) huius[*](huius MJ. eius rv) amore capto, ut non puderet inviso alias et ostentaturo[*](ostentatur Fu. -nderetur a. -nto future va.G) tradere [*](ad (pro earn) M) palmam eam, emptis quadriplicato[*](quadruplicando M. -cato ava.S) vineis illis intra decimum fere curae annum[*](annuū F) . [*]((19) Col. ib. — (21) Cato (orig. II fr. 10 Iord.) ap. Varr. I 2, 7.) digna opera quae in Caecubis[*](ecubis Fau) Setinisque agris proficeret, quando et postea saepenumero septenos culleos singula iugera, hoc est amphoras centenas quadragenas, musti dedere! ac ne quis victam in hoc antiquitatem arbitretur[*](arbitretur MJ. -raretur rv) , idem Cato denos culleos redire ex iugeribus scripsit, efficacibus exemplis non maria plus temerata conferre mercatori, non in Rubrum litus Indicumve merces petitas quam sedulum ruris larem.

[*](Hom. ι 197. — (7) cfr. Pl. VII 199. — Hom. ι 208. —) Vino antiquissimo[*](antiquissimo (-mmo M) U coll. v. 17. -ma rv(D)) claritas Maroneo in Thraciae[*](trecie F) maritima[*](maritimae MJ) parte genito, ut[*](ut Mv. ue r) auctor est Homerus. neque enim fabulosa[*](fabulosa aut v. aut fab- M. fab- ut r) aut de origine eius[*](eius MJ. om. rv) varie prodita consectamur, praeterquam[*](praeter quod Ea. ppter quam G) Aristaeum primum omnium in eadem gente mel miscuisse vino, suavitate praecipua utriusque naturae sponte provenientis[*](preuenientis E) . Maroneum vicies tanto[*](tantum Mv a. C. -tu a) addito aquae miscendum Homerus prodidit. [*](Mucian. fr. 9 Brunn. — (15) Hom. κ 235. λ 639. cfr. Athen. I 31e. —) durat etiam nunc[*](nunc ego. cfr. v. 16. -num MJ. om. rv) vis in eadem terra generi rigorque[*](uigorque va.Brot.) indomitus, quippe cum Mucianus ter consul ex iis[*](iis Mv(J). his rC) qui nuperrime prodidere sextarios singulos octonis[*](octonis MB(J). -oge- nis rv(H)) aquae misceri compererit[*](comperit Eava.G) praesens in eo tractu, esse autem colore nigrum, odoratum, vetustatepinguescere . et Pramnio, quod idem Homerus celebravit, etiam[*](etiā tune F1) nunc honos durat. nascitur Zmyrnae[*](zmirneę Ea. zimi- F. Smyrnae va. S) regione[*](regione B. religi- ll.v) iuxta[*](iuxta om.F) delubrum Matris deum. [*]((17) Cic. Brut. 287. Petron. 34. Martial. II 40, 5. III 26, 3. Pl. infra 94.)[*]((1) Veil. II 7, 5. — cfr. Pl. XXIII 40 extr.) in reliquis claritas generi non fuit alicui: anno fuit omnium generum bonitate[*](bonitate (U 235) D. -ati DFGaJ. -as E(?)v) L. Opimio cos., cum C. Gracchus tribunus plebem[*](tri- bunus plebem (-bis C) G. tripliciter ll. tri. pl. v) seditionibus agitans[*](agitatis va.G)est[*](est D e coni. J (sed ante ea)) interemptus. ea caeli temperies fulsit (cocturam[*](quam cocturam ava.S) vocant) solis opere natali urbis DCXXXIII[*](DCXXXIII H. DC (de DF) XXXIIII rv) , durantque[*](durantque B. -atque ll.v) adhuc vina ea[*](uina ea D. -nea ll.v. -na B)

ducentis[*](dist. ego) fere annis, iam in speciem redacta mellis asperi — etenim[*](·C· (pro ē) F) haec natura vinis[*](uini Ea) in vetustate est —, nec[*](nec ll.B. ne v(U)) potari per se queant[*](queant DFGdEv(S). queunt aB) pervincive[*](peruinciue (coni. S)J. prouinciae (-ntię GE) ll. sine prou- v. si non peruincat B) aqua, usque in amaritudinem carie indomita; sed ceteris vinis commendandis minima aliqua mixtura medicamenta sunt. quod[*](quod ll. H (J). quo v (S). quo fit B) ut eius temporis aestimatione in singulas amphoras centeni nummi[*](centenis nummis acuantur (acc- a) Eaz) statuantur, ex his tantum[*](tantum (tm???) ego. tamen (tn???) ll.v) usura multiplicata semissibus, quae civilis ac[*](caulis ac (a E1) Ea) modica est, in C. Caesaris Germanici fili principatu anno[*](anro EaH (U). annis rv(S). nummis P) CLX singulas[*](singulas ll.v(G). -l???s (sc. nummis) B) uncias vini[*](uini v. uinee F. -neae DG. -ni ex Ea. -ni eo U. tanti CFW Müller p. 17. (loc. corr.)) constitisse[*](constitutis (-utus F1) se (e D2) DFG), nobili exemplo docuimus referentes vitam Pomponii Secundi vatis cenanmque quam principi illi dedit. tantum pecuniarum detinent[*](detinent d(?). dei inueni F. -nuini r. det:nent uini v. cfr. § 94.118. XXIII 40) apothecae ! nec alia res maius incrementum sentit ad vicensimum annum maiusve ab eo dispendium, non proficiente pretio; raro quippe adhuc fuere, nec nisi in nepotatu[*](in nepotatu G. -tua FGd. uini potatus Ea. importatis v), singulis testis milia nummum. Viennenses[*](Viennenses v. uienses ll) soli picata[*](pacata F. pecc- G) sua, quorum genera diximus pluris permutare, sed inter sese[*](18) amore patrio, creduntur; idque vinum frigidius reliquis existimatur in frigido potu.

[*]((2. 3) cfr. Pl. XXIII 43. XXV 152. — Sen. ep. 83, 19. —)

Vino natura est hausto accendendi[*](accedendi F) calore viscera intus, foris infuso refrigerandi. nec alienum fuerit commemorare hoc in loco quod Androcydes sapientia[*](sapientiae M) clarus ad[*](ad om.FG) Alexandrum Magnum scripsit, intemperantiam eius cohibens: Vinum poturus, rex, memento bibere te

sanguinem terrae. Cocita[*](cicuta M (Politianus et B) H. ficuta D1F1G. -ti rv. si- cut cicuta C) hominis[*](hominis MJ. -ni DFdTB(D). -num G(?)H. om.Eava.C) venenum est[*](est homini Eava.C), cicutae[*](cicutae (-te D1F. ita et D2) ll.(B)H. cicuta ita (sic Verc.) et v. sic cicutae C) vinum. quibus praeceptis ille si[*](sic D2Ea) obtemperavisset[*](obtemperauisset Md2v. -auit (-abit D2G) & (ut D2E2a) r), profecto amicos in temulentia non interemisset, prorsus ut iure dici possit[*](posset M) , neque viribus corporis utilius aliud[*](aliud om.M) neque[*](aliud neque aliud va.S) voluptatibus perniciosius, si modus absit.