Tusculanae Disputationes

virtutis magistri, philosophi, inventi sunt, qui summum malum dolorem dicerent. at[*](ad in at corr. V1 ) tu, adulescens, cum id tibi paulo ante dixisses videri, rogatus a me, etiamne maius quam dedecus, verbo de sententia destitisti. roga[*](rogo X) [*](roga V1 aut 2 cf. ac. fr. 20 ) hoc idem[*](idem ex quidem R1? ) Epicurum: maius dicet esse malum mediocrem dolorem quam maxumum[*](quamaxumum X) dedecus; in ipso enim dedecore mali nihil esse, nisi sequantur dolores. quis igitur Epicurum sequitur dolor, cum hoc ipsum dicit, summum malum esse dolorem? quo[*](quo G1 ) dedecus maius a philosopho nullum expecto. quare satis mihi dedisti, cum respondisti maius tibi videri malum dedecus quam dolorem. hoc ipsum enim si tenebis, intelleges quam sit obsistendum dolori; nec tam quaerendum est, dolor[*](dolori ... est do scr. Vc partim in r. partim in mg. (n&tā)) malumne sit, quam firmandus animus ad dolorem ferendum.

Concludunt ratiunculas Stoici, cur non sit malum;

quasi de verbo, non de re laboretur. quid me decipis,[*](decepis GRV1 (corr. 1 ) ) Zeno? nam cum[*](nam cum bis V) id, quod mihi horribile videtur, tu omnino malum negas esse, capior et scire cupio, quo modo id, quod ego miserrimum existimem, ne malum quidem sit.

nihil est

malum nisi quod turpe atque vitiosum[*](viciosum ex vit- V1 ) est.

numquam quicquam

ad beate quidem vivendum, quod est in una virtute positum; sed est tamen reiciendum.

asperum est, contra naturam, difficile perpessu,[*](perpesso K (-u in r. G1)) triste, durum.

haec est copia verborum, quod omnes uno verbo malum appellamus, id tot modis posse dicere. definis tu mihi, non tollis dolorem, cum dicis asperum, contra naturam, vix quod ferri tolerarique[*](tollerarique G() RV) possit; nec mentiris; sed re succumbere non oportebat verbis gloriantem.

dum[*](du in r. Vrec del. Lb. ) nihil bonum nisi quod honestum, nihil malum[*](si quod ... malum add. Vc ) nisi quod turpe—

quare si, ut[*](sin ts sunt si ut ex sicut G1K2 ) [*](ut si V (trp. m. rec.) ) initio concessisti, turpitudo peius est quam dolor, nihil est plane dolor.[*](nihil...24 dolor add. G1 ) nam dum tibi turpe nec dignum viro videbitur gemere, eiulare,[*](ad eiul. add. Rc (sed iterum eras.) K2 ) lamentari,[*](lamentare GR1V1 (corr. RcVrec)) frangi, debilitari

Aut enim nulla virtus est aut contemnendus omnis dolor.[*](dolor est H) prudentiamne vis esse, sine qua ne[*](ne om. H neç K) intellegi quidem ulla virtus potest? quid ergo? ea patieturne te quicquam facere nihil proficientem et frustra [*](add.Lb.cf.p.351,3;356,17) laborantem? an temperantia sinet[*](sinet V (t in r. et Vc)) te inmoderate[*](inmodate V1 ) [*](imm. KRH) facere quicquam? an coli iustitia poterit ab homine propter vim doloris enuntiante commissa, prodente conscios, multa officia relinquente?[*](relinquentem K1R1V1H) [*](relinquente˜ (sign. interr.) G) quid? fortitudini comitibusque eius, magnitudini[*](magnitudini G) animi, gravitati,[*](gravitate X corr. K2RcV1 ) patientiae, rerum humanarum despicientiae, quo modo respondebis?

adflictusne[*](audieris Gr audiens X (de mendo cf. 1. 2) ) [*](audies s cf. Lebreton, Et. sur la langue et la grammaire de Cicéron p. 201 ) et iacens et lamentabili voce deplorans audieris:

o virum fortem!

num igitur fortem virum, num magno animo, num patientem, num gravem, num humana contemnentem potes dicere aut Philoctetam[*](philotetă G1V1 (tet)) [*](atenim K1 ) illum—? a te enim malo discedere,[*](discere X discedere (cf. ac. 2, 115) Bentl. ) sed ille certe non fortis, qui iacet

1. in tecto[*](tecto Bouhier lecto) u/mido,[*](Accius Phil. 550) [*](umido X (G1 in r.) add. K2?V2Rc (sed postea deletum) )
2. Quod e/iulatu, que/stu, gemitu, fre/mitibus
3. Resona/ndo mutum[*](mutum fin. 2, 94 multum) fle/bilis voce/s refert.

Cretum quidem leges,[*](Cretum legs Char. GL. 124, 12 ) quas sive Iuppiter sive Minos[*](add. s minos R (ss. al. m.) ) sanxit de Iovis quidem sententia, ut poëtae ferunt, itemque Lycurgi[*](Lygurgi X) laboribus erudiunt iuventutem, venando currendo, esuriendo sitiendo, algendo aestuando. Spartae[*](spartiatae V2 ) vero pueri ad aram sic verberibus accipiuntur,

ut multus e visceribus sanguis exeat,

Interest aliquid inter laborem et dolorem. sunt finitima omnino, sed tamen differt[*](differt ert in r. G1 ) aliquid. labor est functio quaedam vel animi vel corporis gravioris operis et muneris, dolor autem motus asper in corpore alienus a sensibus. haec duo Graeci illi, quorum copiosior est lingua quam nostra, uno nomine appellant. itaque industrios homines illi studiosos[*](studiosos R (er. i)) vel potius

itaque illi, qui[*](qui RrecVrec ) [*](quae X (que K1 ę2)) Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuvenum firmari labore voluerunt; quod Spartiatae etiam in feminas transtulerunt, quae ceteris in urbibus mollissimo cultu

parietum umbris occuluntur

1. a/pud Lacaenas vi/rgines,[*](Trag. inc. 205sqq.)
2. Quibus ma/gis palaestra[*](palestra G1 e corr. V) Euro/ta[*](seurota R eurotas s ) sol pulvi/s labor
3. Mili/tia in[*](in del.Lb. (s?)) studio est qua/m fertilitas ba/rbara.

Militiam vero—nostram dico, non Spartiatarum,[*](sqq. cf. Val. Max. 2, 6, 2) quorum procedit ad modum acies [*](add. Po.) ac[*](ac ad GKR et in r. V1 ) tibiam,[*](tibiam V(exp. rec)) [*](pr. agmen ad tibiam Tr. pr. acies ad tibiam We. ) nec adhibetur ulla sine anapaestis[*](anapestis GKV) pedibus hortatio—, nostri exercitus primum unde nomen habeant, vides; deinde qui labor, quantus[*](et quantus male Dav. ) agminis: ferre plus dimidiati mensis cibaria, ferre, si quid ad usum velint, ferre vallum (nam scutum[*](scutum (ex sicut eum?) G) gladium galeam in onere[*](onere in r. G1 )

mulier videbitur. cur tantum interest inter novum[*](nutum K1 (novum2)) et veterem exercitum, quantum experti sumus? aetas tironum[*](tyronum X) plerumque melior, sed ferre laborem, contemnere volnus consuetudo docet. quin etiam videmus ex acie efferri saepe saucios, et[*](et add. K2 ) quidem rudem illum et inexercitatum quamvis levi ictu ploratus turpissimos edere: at vero ille exercitatus[*](exercitus K1 ) et vetus ob eamque rem fortior medicum modo requirens, a quo obligetur:

1. O Pa/tricoles
[*](Enn. Hect. lytra 161)

1. ad[*](Post 19 (et 20) versum exci- disse statuit Ribb. ) vo/s adveniens au/xilium et vestra/s manus
2. Peto/, prius quam oppeto/ malam pestem ma/ndatam hostili/ manu,
3. * * *
4. Neque sa/nguis ullo po/tis est pacto pro/fluens consi/stere,
5. Si qui/[*](quidem V (ss. Vrec)) sapientia/ magis vestra mo/rs devitari/ potest.
6. Namque Ae/sculapi[*](esculapi K aesculapii GRV) li/berorum sau/cii opplent po/rticus;
7. Non po/test[*](potis Bothe ) accedi.—
8. Ce/rte Eurypylus[*](eyrypylus GRV (-pilus)) hi/c quidem est. hominem exe/rcitum

non minus autem exercitatum[*](talia fere supple Po. cum ap. Ennium exercitum sit idem ac 'vexatum'. ) : ubi tantum luctus continuatur,[*](tantum luctum continuatus GKR tantus luctus continuatus V sed s et alt. s in r. Vc aut 1 tantum luctus con- tinuatur s ) vide quam non flebiliter respondeat, rationem etiam adferat[*](adferat X -at Vvet ) cur[*](quur G) aequo[*](aquo G1 ) animo sibi ferendum sit:

1. Qui[*](qui V) a/lteri exitiu/m[*](exitum G1V1 (corr. G1V2)) parat,
2. Eum sci/re oportet si/bi paratum,[*](paratum Bentl. paratam) pe/stem ut participe/t parem.

1. Elo/quere[*](eloquere Rrec ut v ) eloquere, re/s Argivum proe/lio ut se su/stinet.—
2. Non po/test[*](potis Dav. ) ecfari[*](ecfari ) [*](hecfari ) [*](haecfari GR (h del. 1?)) ta/ntum dictis, qua/ntum factis su/ppetit
3. Labo/ris.

1. Ubi fortuna Hecto/ris[*](haectoris X ( aectoris R)) nostram acrem a/ciem inclinata/m . .[*](dedit in fine add. Bergk )

ille vero melius, ac non paulo quidem. Sed adhuc de consuetudine exercitationis loquor, nondum de ratione[*](exercitationis... 25 ratione in mg. add. G1 ) et sapientia. aniculae saepe inediam biduum aut triduum[*](tridium G) ferunt; subduc cibum unum diem athletae:

sed quid hos, quibus[*](quibus add. G1 ) Olympiorum victoria consulatus[*](consolatus X ( ss. Rrec)) ille antiquus videtur? gladiatores, aut perditi homines aut barbari, quas plagas perferunt! quo modo illi, qui bene instituti sunt, accipere plagam[*](plaga G) malunt quam turpiter vitare! quam saepe apparet nihil eos malle quam vel domino satis facere vel populo! mittunt etiam volneribus confecti ad dominos, qui quaerant quid velint: si satis is factum sit, se velle decumbere.[*](decŏmbere R1 ) quis mediocris gladiator[*](gradiator X (corr. RK1?K2Vrec)) ingemuit, quis vultum mutavit umquam? quis non modo stetit, verum etiam decubuit turpiter? quis, cum decubuisset,[*](decubisset R1 ) ferrum recipere iussus collum contraxit? tantum exercitatio meditatio consuetudo valet. ergo hoc poterit[*](poterit V)

Samnis, spurcus homo, vita illa dignus locoque[*](Lucil. 150)

De exercitatione et consuetudine et commentatione

Egone ut te[*](ut te uite V1 ) interpellem? ne hoc[*](hocdefendi potest ita ut ablativus sit (hiscere Po. in comm.)) quidem vellem: ita me ad credendum tua ducit oratio.

Sitne igitur malum dolere[*](dolere ex -ore K2V2 ) necne, Stoici viderint, qui contortulis[*](contortulis (mut. al. m., vix 1 ) R (in mg. ctortulis Rc)) quibusdam et minutis conclusiunculis[*](conclusiuinculis V1 ) nec ad sensus permanantibus[*](permanentibus X (e V2)) effici volunt non esse malum dolorem. ego illud, quicquid sit, tantum[*](sitantum V1 sittant. G) esse, quantum videatur, non puto, falsaque eius visione et specie moveri homines dico vehementius, doloremque eius[*](del. Ern. (eis Man.)) omnem esse tolerabilem.[*](tollerabilem X (toll. GR1 tl K1))

Unde igitur ordiar? an eadem breviter attingam,[*](adt. G1 ) quae modo dixi, quo[*](quo ex quod G2 ) facilius oratio progredi possit longius?

inter omnis igitur hoc constat, nec doctos homines solum sed etiam indoctos, virorum esse fortium et magnanimorum[*](magna animorum X (corr. K2R2Vrec)) et patientium et humana vincentium toleranter[*](tolleranter X (toll R1)) dolorem pati; nec vero quisquam fuit, qui eum, qui ita pateretur, non laudandum putaret. quod ergo et postulatur a fortibus et[*](et f. V (corr.2)) laudatur, cum fit, id aut extimescere veniens aut non ferre praesens nonne[*](non R (ss. 2)) turpe est? atqui[*](atqui K ( ss. 2) atqui R1 atquin GV) vide ne, cum omnes rectae animi adfectiones[*](aff. VcH) virtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen omnium, sed ab ea quae una[*](uana G1 ) ceteris excellebat[*](excellit H) omnes nominatae sint.[*](sunt G) appellata est enim ex[*](ex a V2 ) viro virtus; viri autem propria maxime est

Quaeres[*](quaerentes G1 ) fortasse, quo modo,[*](quo modo in commodo corr. H1 ) et recte: talem enim medicinam philosophia profitetur.[*](sed cum omnes ... 303,6 profitetur H)

venit Epicurus, homo minime[*](minime mini in r. Vc ) malus vel potius vir optimus; tantum monet,[*](monet et G) quantum intellegit.[*](venit... 8 intellegit Char. GL. 120, 19 Epic. fr. 446 )

neglege[*](negglege G (corr. 2 ) )

dolorem.

si summus dolor est

brevem necesse est esse.[*](nec. est brevem e. KR)

iteradum[*](iteradum ac. 2,88. iterandum X (-dum Rc)) eadem ista mihi

summum,[*](si ante summum add. V2 ) quo nihil sit superius, breve, quo[*](quod G1 ) nihil brevius. contemno magnitudinem doloris, a qua me brevitas temporis vindicabit ante paene quam venerit.

bene plane magnus mihi quidem videtur, sed tamen non summus;[*](summis G1 ) nihil enim dolet nisi pes: possunt oculi, potest caput latera pulmones, possunt omnia; longe igitur abest a summo dolore. ergo

dolor diuturnus habet laetitiae plus quam molestiae.

nunc ego[*](ego ex ergo V) non possum tantum hominem nihil sapere dicere, sed nos ab eo derideri puto. ego summum dolorem—summum autem dico, etiamsi decem atomis est maior alius—non continuo esse dico brevem multosque possum bonos viros nominare, qui complures[*](cumplures GV) annos doloribus podagrae crucientur

loquetur enim eorum voce Virtus ipsa tecum:

tune, cum pueros Lacedaemone,[*](lacedemone KV (-nę)) adulescentis[*](adulescentes V2 ) Olympiae,[*](olymphiae GKR) barbaros in harena[*](harena h exp. K2 ) videris excipientis[*](excipientes R1 ) gravissimas plagas et ferentis silentio, si te forte dolor[*](dolor add. Vc ) aliquis pervellerit, exclamabis ut mulier, non constanter[*](non c. nec c. Char. ) et sedate[*](et sedate sed ate G1 ) feres?[*](ubi Virtus loqui desinat, C. non significat cf. ac.2, 93 al.) [*](exclamabis... 18 feres Char. GL. 1220, 17 )

fieri non potest; natura non patitur.

Quod si[*](sit Vvet ) tibi persuasum est—principio enim dixisti plus in dedecore mali[*](dedecore. ali G1 ) tibi videri[*](videre R1 ) quam in dolore—, reliquum est, ut tute[*](utute G1R1V1 t post ut ss. G2RcV2 ut. tu. te (tute ci 2) K) tibi imperes. quamquam hoc nescio quo modo dicatur.[*](dicitur Ba. duossimus G1R1V1 ) quasi duo simus, ut alter imperet, alter pareat! non inscite[*](insite G1 ) tamen dicitur. est enim animus in partis[*](partes R2 ) tributus duas, quarum altera rationis est particeps, altera expers. cum igitur praecipitur, ut nobismet ipsis imperemus, hoc praecipitur, ut ratio coërceat temeritatem. est in[*](est inin r. Vc ) animis omnium fere natura molle quiddam, demissum,[*](dimissum Vc? ) humile, enervatum quodam modo et languidum. si nihil esset aliud,[*](si nihil esset aliud V (sed hil esset scr. Vc in r.) senile sed aliud GKR1 (senile; sed si aliud non esset2)) nihil esset homine deformius. sed praesto est domina omnium et regina ratio, quae conixa[*](conixa s conexa X (conn. G)) per se et progressa longius fit perfecta virtus. haec ut imperet illi parti animi, quae oboedire[*](obedire GK1 ) debet, id videndum est viro.

quonam[*](quonam n in r. Vc ) modo?