Tusculanae Disputationes

Cicero, Marcus Tullius

Cicero. M. Tulli Ciceronis. Scripta Quae Manserunt Omnia. Pohlenz, M, editor. Leipzig: Teubner, 1918.

vel ut dominus

p.306
servo vel ut imperator[*](velud imp. R) militi vel ut parens filio. [*](sed... 306, 1 filio H) si turpissime se illa pars animi geret, quam dixi esse mollem, si se lamentis muliebriter lacrimisque dedet,[*](si ... lacrimisque dedecoret Char. GL. I 206,17 ) vinciatur et constringatur amicorum propinquorumque custodiis; saepe enim videmus fractos pudore, qui ratione[*](qui ratione add. K2 ) nulla vincerentur. ergo hos quidem ut famulos vinclis[*](vinclis V1 ) prope ac custodia,[*](acad custodia KV (ad exp. m. vet.) G2 (adac1) ac ad custodiam R atque c. Halm (sed cf. Th. l. l. II, 1049)) qui autem erunt firmiores nec tamen robustissimi, hos admonitu oportebit ut bonos milites revocatos dignitatem tueri. non nimis in Niptris[*](in niptris R1 in niptris2 ) ille sapientissimus Graeciae saucius lamentatur[*](lamentator ) vel modice potius:
pedetemptim,
inquit,[*](inquid G1K)
  1. ite[*](ite, quod Cic. ipse addidit, del. Dav. ) et sedato/ nisu[*](Pacuv. 256 Soph.p. 230 pedetemptim ac sedato nisu Char. GL. I 214, 10 peditemptim K ( ss. 2) peditemtim R1 (pedetemptim) V1 (pedetemtim corr. 1) peditentẽ in -ĩ corr. G2? cf. p. 345, 1 ) [*](nisi G1 -su ne suc in r. V)
  2. Ne su/ccussu arripia/t maior
  3. Dolor
(Pacuvius hoc melius quam Sophocles;

apud illum enim perquam flebiliter Ulixes lamentatur in volnere); tamen huic leviter gementi illi ipsi, qui ferunt[*](fuerunt G1 (non R)) saucium, personae gravitatem intuentes non dubitant[*](dubitant s dubitarunt X) dicere:

  1. Tu quo/que, Ulixes, quamqua/m graviter
  2. Cerni/mus ictum,[*](ictu X (˜ add. V1R2)) nimis pae/ne animo es
  3. Molli/, qui consuetu/s[*](consuetu's Wo. ) in armis
  4. Aevom[*](aevom R1K2 ) a/gere ---
    5. [*](ferrendi GR (corr. 1 et 2 ) )
intellegit poëta prudens ferendi doloris consuetudinem esse non contemnendam magistram.

atque ille non inmoderate magno in dolore:

p.307
  1. Retine/te, tenete! oppri/mit[*](retinetene oppr. G1 opprimit Vossius opprimite) ulcus;
  2. Nuda/te! heu miserum me: e/xcrucior.
incipit labi, deinde ilico[*](lico G2) desinit:[*](desint G2 )
  1. Operi/te, abscedite ia/m iam![*](iam iam iam tandem Mue. )
  2. Mitti/te! nam attrectatu[*](atrectatu X (corr. R2)) e/t quassu
  3. Saevum a/mplificatis dolo/rem.
videsne, ut[*](ut ex et G2 ) obmutuerit[*](ommut. KR1V) non sedatus corporis, sed castigatus animi dolor? itaque in extremis Niptris alios quoque obiurgat, idque moriens:
  1. Co/nqueri fortu/nam adversam, no/n lamentari/ decet;
  2. Id viri est offi/cium, fletus mu/liebri ingenio a/dditus.

Huius animi pars illa mollior[*](molior K1V1 ) rationi sic paruit ut severo imperatori miles pudens.[*](pudens ) [*](prudens G2RcK2 ) in quo vero[*](vero Bentl. viro) erit perfecta sapientia—quem adhuc nos quidem vidimus[*](vidimus s videmus X cf. orat. 19. 100. Lael. 18 al. ) neminem; sed philosophorum sententiis, qualis hic futurus[*](futuris G1K1 ut v. ) sit, si modo aliquando fuerit, exponitur—, is igitur sive ea ratio, quae erit in eo perfecta atque absoluta, sic illi parti imperabit inferiori ut iustus parens probis filiis; nutu, quod volet, conficiet, nullo labore, nulla molestia; eriget ipse se, suscitabit,[*](suscitabit s suscitabitur X) instruet, armabit, ut tamquam[*](ut aquam V1 ) hosti sic obsistat dolori. quae sunt ista arma? contentio[*](cotentio K1R) confirmatio sermoque intumus, cum ipse secum:

'cave turpe quicquam, languidum, non virile.' obversentur[*](obversentur s ) [*](obversetur GRK2 ) [*](observetur K1V (s in r. m.vet)) species honestae[*](honeste X(alt. e transf. Vvet)) animo:[*](animo (aio) s ūo V1 (exp. 2autc) uero GKR viro Tr. ) Zeno proponatur Eleates, qui perpessus est omnia potius quam conscios[*](conscius X (consscius G1) corr. Vrec s ) delendae tyrannidis indicaret; de Anaxarcho[*](de anaxarcho V2 ) Democritio[*](denax. X) cogitetur, qui cum

p.308
Cypri[*](cypri V (p e corr. 1)) [*](cyrri GKR(r1)) in manus Timocreontis[*](Timocreontis ) [*](Nicocreontis s ) regis incidisset, nullum genus supplicii[*](supplici V1 ) deprecatus est neque recusavit. Callanus[*](Callanus W cf. Th. l. l. ) Indus, indoctus ac barbarus, in radicibus Caucasi natus, sua voluntate vivus[*](nobis V2 ) combustus est; nos, si pes condoluit, si dens sed fac totum[*](fac totum ) [*](factotum ) [*](facto tum ) [*](factottum K1 ) dolere[*](dolere om. V) [*](dolore K1G1 (corr. K2G2)) corpus[*](si tactum dolore corpus s We. (addito est) sed... corpus del. Bai. ) , ferre non possumus. opinio est enim quaedam effeminata ac levis—nec in dolore magis quam eadem in voluptate—, qua[*](qua V) cum liquescimus[*](liquiscimus R1 ) fluimusque[*](flumusque V (m Vc)) mollitia, apis aculeum sine clamore ferre non possumus.

at vero C.[*](C. G. X) Marius, rusticanus vir, sed plane vir, cum secaretur, ut supra[*](supra p.298,5 ) dixi, principio vetuit se alligari,[*](C. Marius, rust. vir, cum secaretur, principio ... alligari Char. GL. I 215,17 ) nec quisquam[*](nequisquam KV1 ) ante Marium solutus dicitur esse sectus.[*](esse sectus et postea alii V (signa app. 2)) cur ergo postea alii? valuit auctoritas. videsne igitur opinionis esse, non naturae malum? et tamen fuisse acrem morsum doloris idem Marius ostendit; crus enim alterum non praebuit. ita et tulit dolorem ut vir et ut homo maiorem ferre sine causa necessaria noluit.

Totum igitur in eo est, ut tibi imperes. ostendi autem, quod esset imperandi genus; atque haec cogitatio, quid patientia, quid fortitudine, quid magnitudine animi dignissimum sit, non solum animum comprimit, sed ipsum etiam dolorem nescio quo pacto mitiorem facit.

ut enim fit in proelio, ut ignavus miles ac timidus, simul ac viderit hostem, abiecto scuto fugiat quantum possit, ob eamque[*](que om. X (add. K2R2V2)) causam pereat non numquam etiam integro corpore, cum ei qui steterit nihil

p.309
tale evenerit, sic qui[*](si quid V1 (d del. vet.)) doloris speciem ferre non possunt, abiciunt se[*](se om. G1 ) atque ita adflicti et exanimati iacent;[*](examinati lacent G) qui autem restiterunt, discedunt saepissime superiores. sunt enim quaedam animi similitudines cum corpore. ut onera contentis corporibus facilius feruntur, remissis opprimunt,[*](ut ... 6 obprimunt Non. 258, 29 (pessimis obprimuntur)) simillime animus intentione sua depellit pressum[*](praessum GKR (praess.)) omnem ponderum,

remissione[*](remissio G1 ) autem sic urgetur, ut se nequeat extollere. et si verum quaerimus, in omnibus officiis persequendis[*](persequentis X) animi est adhibenda contentio; ea est sola officii tamquam custodia. sed hoc idem in dolore maxume[*](maximi G1 ) est providendum, ne quid abiecte, ne[*](ve ne G) quid timide, ne quid ignave, ne quid serviliter muliebriterve faciamus,[*](providendum est ne ... 13 faciamus Char. GL. 1203, 7 ) in primisque refutetur ac reiciatur Philocteteus ille clamor. Ingemescere[*](ingemisc. K1Rc ) non numquam viro concessum est, idque raro, eiulatus[*](eiulatus K1 (eiu in r.)) ne mulieri quidem; et hic nimirum est

lessus[*](lessus Mur. cf. leg. 2,59.64 fletus W l pessus in mg. Vc cf. Progr. p.30 )
, quem duodecim tabulae in funeribus adhiberi vetuerunt.[*](tabulae, V)

nec vero umquam ne[*](ne nec X corr. Vvet ) ingemescit[*](ingemisc. K1Rc ) quidem vir fortis ac sapiens, nisi forte ut se intendat ad firmitatem, ut in stadio cursores exclamant quam maxime possunt. faciunt idem, cum exercentur, athletae;[*](in stadio ... 21 athletae Char. GL. 216, 19 ) [*](atlętae RV) [*](atlete K1 ) [*](adlaetae G) pugiles vero, etiam cum feriunt[*](ferunt K1 ) adversarium, in iactandis caestibus ingemescunt,[*](ingemisc. K1Rc ) [*](-scent ) [*](-scunt K2RcV2 ) non quod doleant animove succumbant, sed quia profundenda[*](profunda G1 ) voce omne[*](cum ante omne V2 ) corpus intenditur venitque plaga vehementior. quid? qui volunt exclamare maius, num satis habent latera

p.310
fauces linguam intendere, e quibus elici[*](elici cf. Pl. ad nat. deor. 2, 151 ) vocem et fundi videmus? toto[*](Otto, Sprichw. 1828) corpore atque omnibus ungulis, ut dicitur, contentioni vocis adserviunt.

genu mehercule M. Antonium vidi, cum contente[*](contente (n in r.) K) [*](contempte ) pro se ipse lege[*](le G2 ) Varia diceret, terram tangere. ut enim ballistae[*](balistae GK2(1?)R2(1?) ) lapidum et reliqua tormenta telorum eo graviores emissiones habent, quo sunt contenta atque adducta vehementius, sic vox, sic cursus, sic plaga hoc gravior, quo[*](quo (ante est) s cum X) est missa contentius. cuius contentionis cum tanta vis sit, si gemitus in dolore ad confirmandum animum valebit, utemur; sin erit ille gemitus elamentabilis, si inbecillus,[*](imb. R imbecillis K1 ) si abiectus, si flebilis, ei qui se dederit, vix eum virum dixerim. qui[*](quae q. X corr. K1(?)RcV2 ) quidem gemitus si levationis aliquid adferret,[*](adferrent KR) [*](adferent G) tamen videremus, quid esset fortis et animosi viri; cum vero nihil imminuat doloris, cur frustra turpes[*](turpe X corr. K2Vc ) esse volumus? quid est enim fletu muliebri viro turpius?

atque hoc praeceptum, quod de dolore datur, patet latius: omnibus enim rebus, non solum dolori, simili contentione animi resistendum[*](eadem G) est. ira exardescit, libido concitatur: in eandem arcem confugiendum est, eadem sunt arma sumenda. sed quoniam de[*](de add. G2Vc ) dolore loquimur,[*](loquimus V1 ) illa omittamus.[*](omittam; (= -us) R opm. G1 )

Ad ferendum igitur dolorem placide atque sedate plurimum proficit toto[*](Otto, Sprichiv. 1368) pectore, ut dicitur, cogitare, quam id honestum sit. sumus enim natura, ut ante[*](ante p. 304, 24ss. ) dixi—dicendum est enim[*](enim om. H) saepius—, studiosissimi adpetentissimique honestatis, cuius si quasi lumen

p.311
aliquod aspeximus, nihil est quod, ut eo potiamur, non parati simus[*](sumus G1V) [*](paratissimus K1 ) et ferre et perpeti. ex hoc cursu atque impetu animorum ad veram laudem atque[*](at v. l. adque G1 ) honestatem illa[*](illa om. H) pericula adeuntur in proeliis, non sentiunt viri fortes in acie volnera,[*](uulnera K1R1 e corr. H (in 8 uuln. V)) vel sentiunt, sed mori malunt quam tantum[*](tantulum V2 fort. recte cf. We. ) modo de dignitatis gradu demoveri.[*](omnibus rebus ... 311,6 demoveri (om. 22 sed ... 26 sit) H)

fulgentis gladios hostium videbant Decii, cum in aciem eorum inruebant. his levabat omnem volnerum metum nobilitas mortis et gloria. num tum ingemuisse Epaminondam putas, cum una cum sanguine vitam effluere sentiret? imperantem enim patriam Lacedaemoniis[*](lacedemoniis GK (iis in r. 2)) relinquebat, quam acceperat servientem. haec sunt solacia, haec fomenta summorum dolorum.

Dices: quid in pace, quid domi, quid in lectulo? ad philosophos me revocas, qui in aciem non saepe prodeunt. e quibus homo sane levis, Heracleotes Dionysius,[*](St. fr. 1,432) [*](dionisius X) cum a Zenone fortis esse didicisset, a dolore[*](dolere R1 ) dedoctus[*](deductus X corr. Bentl. ) est. nam cum ex renibus laboraret, ipso in eiulatu[*](hei.K2 ) clamitabat falsa esse illa, quae antea de dolore ipse sensisset. quem cum[*](tum X tum R1? ) Cleanthes[*](cleantes X1 ) condiscipulus rogaret, quaenam ratio eum de sententia deduxisset, respondit:

quia, si, cum[*](quicum X quia cum s si add. Mdv. ad fin. 5, 94 (post dedissem Se.)) tantulum operae[*](tanto opere X (operam Vrec) tantum operae s tantulum operae Po. ) philosophiae dedissem, dolorem tamen ferre non possem, satis esset argumenti malum esse dolorem. plurimos autem annos in philosophia consumpsi nec ferre[*](ferre non possum V) possum. malum est igitur dolor.[*](dolor or in r. Vc )
tum[*](tunc ) Cleanthem,[*](cleantem ) [*](clehantem G) cum pede terram percussisset, versum ex Epigonis[*](Tr. gr. fr. adesp. 3) [*](epigoneis X) ferunt dixisse:
p.312
  1. audi/sne haec, Amphiara/e[*](amphiare X) sub terram a/bdite?
Zenonem significabat, a quo[*](quo V) illum degenerare dolebat.

at non noster Posidonius;[*](possidon. X) quem et ipse saepe vidi et id dicam, quod solebat narrare Pompeius, se, cum[*](secum X (ipse cum Rc)) Rhodum venisset decedens ex Syria,[*](ex yria K) audire voluisse Posidonium;[*](possidon. X) sed cum audisset eum graviter esse aegrum, quod vehementer eius artus laborarent, voluisse tamen nobilissimum philosophum[*](philosophum R) visere: quem ut vidisset et[*](et add. Vc ) salutavisset honorificisque verbis prosecutus esset molesteque se dixisset[*](dixs. G) ferre, quod eum non posset audire, at ille:

tu vero
inquit
potes, nec committam,[*](necomitam G ( ss. 2) KR (necom. K2R) ne commitam V neccommittam s ) ut dolor corporis efficiat, ut frustra tantus vir ad me venerit.
itaque narrabat eum graviter et copiose de hoc ipso, nihil esse[*](nihil esse nihile G1 ) bonum nisi quod esset honestum, cubantem disputavisse, cumque quasi faces ei doloris admoverentur,[*](admoverentur -rentur in r. Vc ) saepe dixisse:[*](dixs. G)

'nihil agis, dolor! quamvis sis molestus, numquam te esse confitebor malum.' Omninoque omnes[*](omnis K1 ) clari et nobilitati[*](nobilitati diffamati ss. Vrec ) labores continuo[*](continuo Kl. (cf. p. 303, 25 S. Rosc. 94 al. ac de re pag. 311, 8 his ... 9 gloria) contempno GK1R (c contempno R2) P1 contemndo V (ss. 1 ut v.) contemptu K2B Gr. contendendo Bentt. ) fiunt[*](ficunt G) etiam tolerabiles. videmusne[*](videmusne R ( 2)) ut[*](ut X om. s vel Se. ) , apud quos eorum ludorum,[*](ludorum ex dolorum Kc ) qui gymnici nominantur, magnus[*](magnos X (corr. KcRcVrec)) honos sit, nullum ab is, qui in[*](quiin V) id certamen descendant, devitari dolorem? apud quos autem venandi et equitandi laus viget, qui hanc petessunt,[*](potę|sunt G1 ) [*](pessunt K1 ) nullum fugiunt dolorem. quid de nostris ambitionibus, quid de cupiditate honorum loquar? quae flamma est, per quam non cucurrerint[*](cucurrerint s -runt X)

p.313
i qui haec[*](qui ad haec G1 quiec K) olim punctis singulis colligebant? itaque semper Africanus Socraticum[*](singulis... 2 socraticum add. Kc in mg. ) Xenophontem in manibus habebat, cuius in primis laudabat illud, quod diceret eosdem labores[*](Cyr. 1, 6, 25) non esse aeque gravis[*](non esse aeque gravis esse X (prius esse del. R2Vrec edd. multae, alt. K2 s)) imperatori et militi, quod ipse honos laborem leviorem faceret imperatorium.

sed tamen hoc evenit, ut in vulgus insipientium[*](insipientum G1 (corr. 1 et 2)) opinio valeat[*](valet G1 ) honestatis, cum ipsam videre[*](videri X (corr. R2Vrec)) non possint. itaque fama et multitudinis iudicio moventur,[*](movetur V1 ) cum id honestum putent, quod a plerisque laudetur. te autem, si in oculis sis multitudinis, tamen eius iudicio stare nolim nec, quod illa putet, idem putare pulcherrimum. tuo tibi iudicio est utendum; tibi si recta probanti placebis, tum non modo tete[*](tete V1? ) viceris,[*](tecevisceris K1 ) quod paulo ante praecipiebam, sed omnis et omnia.

hoc igitur tibi propone:[*](propono K1 ) amplitudinem animi[*](animi del. Bai. ) et quasi quandam exaggerationem quam altissimam animi, quae maxime eminet contemnendis et despiciendis doloribus,[*](dolorem G1 ) unam esse omnium rem pulcherrimam, eoque pulchriorem, si vacet populo neque plausum captans se[*](se G1 ) tamen[*](tamen tantum edd. vett. ) ipsa delectet. quin etiam mihi quidem laudabiliora videntur omnia, quae sine venditatione et sine populo teste fiunt,[*](quin... 22 fiunt Non. 189, 12 ) non quo fugiendus sit[*](sit V1)—omnia enim bene facta in luce se conlocari volunt[*](omnia recte facta... 24 volunt Aug. civ. 14, 18 )—, sed tamen nullum theatrum virtuti[*](virtuti V) conscientia maius est.

Atque in primis meditemur illud, ut haec patientia

p.314
dolorum, quam saepe iam animi intentione dixi esse[*](dixisse G) firmandam, in omni genere se aequabilem praebeat. saepe enim multi, qui[*](quia H) aut propter victoriae cupiditatem aut propter gloriae aut etiam, ut ius suum[*](iussum V1 ) et libertatem tenerent, volnera exceperunt fortiter et tulerunt, idem omissa contentione dolorem morbi ferre non possunt; neque enim illum,[*](ilium add. V2 ) quem facile tulerant, ratione[*](ratione V) aut sapientia tulerant, sed studio potius et gloria. itaque barbari quidam et inmanes ferro decertare acerrume possunt, aegrotare viriliter non queunt.[*](non queunt nequeunt Hs ) Graeci[*](gretia G1K1 ) autem homines, non satis animosi, prudentes, ut est captus hominum, satis, hostem aspicere non possunt: eidem[*](Eidem K (Ei ex Eii) Eidem V (puncta pos. m. vet.)) morbos toleranter atque humane ferunt.[*](idem ... 14 ferunt Char. GL. I 222,8 ) at Cimbri[*](cf. Val. Max. 2, 6, 11) et Celtiberi in proeliis exultant, lamentantur in morbo. nihil enim potest esse aequabile, quod non a certa ratione proficiscatur.

sed cum videas eos, qui aut studio aut opinione ducantur,[*](eos qui... ducantur quo quisque (in ras.) ... ducatur V2 male ) in eo persequendo atque adipiscendo dolore non frangi, debes[*](debes Vvet s (cf. Plane. 77 Lael. 6 al.) debeas X (quod vix defenditur locis quales sunt nat. deor. 1, 43; natum videtur esse ex videas 17)) existimare aut non esse malum dolorem aut, etiamsi,[*](etiam sic G(.2 ) quicquid asperum alienumque natura[*](natura V1sfort. recte cf. p. 448, 18) sit, id appellari placeat malum, tantulum tamen esse, ut a virtute ita obruatur, ut nusquam[*](utnusquam V) [*](unusquam G) appareat. quae meditare quaeso dies et noctes. latius enim manabit haec ratio et aliquanto maiorem locum quam de uno dolore occupabit. nam si omnia fugiendae turpitudinis adipiscendaeque honestatis causa faciemus, non modo stimulos doloris, sed etiam fulmina[*](flumina K1 ) fortunae

p.315
contemnamus[*](omnia ... 315,1 contemnamus (sine 314, 11 Graeci... 314,15 morbo et 314, 22 quae . .. 314, 25 occupabit) H) [*](contempnmus V (ss. rec)) licebit, praesertim cum paratum sit illud ex hesterna disputatione perfugium.

ut enim si cui naviganti, praedones si [*](si add. Wopkens (post na- viganti Kü.)) insequantur, deus qui dixerit:

eice te navi;[*](e vel de navi s ) praesto est qui excipiat: vel delphinus, ut Arionem Methymnaeum,[*](metymnaeum X (-eum KV)) vel equi Pelopis illi[*](ille X corr. V1 ) Neptunii,[*](neptuni V poetae tragici verba subesse videntur. Trag. inc. 196 ) qui per undas currus[*](cursus G1 ) suspensos rapuisse dicuntur, excipient[*](excipiant V) te et quo velis perferent
, omnem omittat[*](omittas X (omitas G l omittamus K2) corr. V2 omittat is Mue. ) timorem, sic urguentibus[*](urgentibus KRc? ) asperis et odiosis doloribus, si tanti sint, ut ferendi non sint,[*](si tanti non sint ut ferendi sint X corr. Man. (et sic Vind. 222 Oxon. D'Orville 85 sec. Doug.)) quo sit[*](quo sint X (corr. G2? Vvet)) confugiendum, tu[*](tu s ut X (exp. Vvet om s)) vides.

Haec fere[*](fere V) hoc tempore putavi esse dicenda. sed tu fortasse in sententia permanes.

Minime vero, meque biduo duarum rerum, quas maxime timebam, spero liberatum metu.

Cras ergo[*](ego K) ad clepsydram; sic enim diximus,[*](duximus GRV1 (corr. 1 ut v.)) et[*](et Turn. (cf. leg. 2, 7) sed) tibi hoc video non posse deberi.

Ita prorsus; et illud quidem ante meridiem, hoc eodem tempore.

Sic faciemus tuisque optumis studiis obsequemur.