Philippicae

confusius hesterno die est acta res, C. Pansa, quam postulabat institutum consulatus tui. Parum mihi visus es eos quibus cedere non soles sustinere. nam cum senatus ea virtus fuisset quae solet, et cum re viderent omnes esse bellum quidamque id verbum removendum arbitrarentur, tua voluntas in discessione fuit ad lenitatem propensior. Victa est igitur propter verbi[*](verbi Vb: om nst) asperitatem te auctore nostra sententia: vicit L. Caesaris[*](L. D: C. V), amplissimi viri, qui verbi atrocitate dempta oratione fuit quam sententia lenior. quamquam is quidem, ante quam sententiam diceret, propinquitatem excusavit. idem fecerat me consule in sororis viro quod hoc tempore in sororis filio fecit, ut et luctu sororis moveretur et saluti populi Romani[*](p. R. V: rei p. D) provideret.

atque ipse tamen Caesar praecepit vobis quodam modo, patres conscripti, ne sibi adsentiremini, cum ita dixit, aliam sententiam se[*](se ante dicturum hab. D, om. V; post aliam inser. Halm, post fuisse Baiter) dicturum fuisse eamque se ac re publica dignam, nisi propinquitate impediretur. ergo ille avunculus: num etiam vos avunculi qui illi estis adsensi? at in quo fuit controversia? Belli nomen ponendum quidam in sententia[*](in sententia quidam D) non putabant: tumultum appellare malebant, ignari non modo rerum sed etiam verborum: potest enim esse bellum ut tumultus non sit, tumultus autem esse[*](ut tumultus non sit, tumultus autem esse Isidorus, Origg. xviii. 1. 7: ut tumultus esse V1 med. omissis: sine tumultu, tumultus (ut tum. V3) esse V2D) sine bello non potest.

quid est enim aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut maior timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tumultus. itaque maiores nostri tumultum Italicum quod erat domesticus, tumultum Gallicum quod erat Italiae finitimus, praeterea nullum nominabant. gravius autem tumultum[*](nullum tumultum nom. D) esse quam bellum hinc intellegi potest[*](potest V: licet D) quod bello[*](bello Isidorus: bello Italico V: bello Gallico D) vacationes valent, tumultu non valent. ita fit, quem ad modum dixi, ut bellum sine tumultu possit, tumultus sine bello esse non possit.

etenim cum inter bellum et pacem medium nihil sit, necesse est tumultum, si belli non sit, pacis esse: quo quid absurdius dici aut existimari potest? sed nimis multa de verbo: rem potius videamus, patres conscripti, quam quidem intellego verbo fieri interdum deteriorem solere. nolumus[*](nolimus V) hoc bellum videri. quam igitur municipiis et coloniis ad excludendum Antonium auctoritatem damus? quam ut milites fiant[*](fiant V: sint D) sine vi, sine multa[*](multa V: tumultu D), studio[*](et studio D), voluntate? quam ut pecunias in rem publicam polliceantur? si enim belli nomen tolletur[*](tolletur tolleitur V: tollitur D), municipiorum studia tollentur[*](tolluntur D); consensus populi Romani, qui iam descendit in causam, si nos languescimus, debilitetur necesse est.

sed quid plura? D. Brutus oppugnatur: non est bellum? Mutina obsidetur[*](Mutina obsidetur D: Mutine dominaretur seturna opsidetur V: voc. dominaretur ex § 7 huc invectum vidit Halm: seturna ex -sidetur et -na (i. e. mutinae) ortum puto): ne hoc quidem bellum est? Gallia vastatur: quae pax potest[*](potest pax D) esse certior? illud vero quis potest bellum esse dicere? consulem[*](Consulem V: quo D: quo cons. Garatoni: quod cons. Halm), fortissimum virum, cum exercitu misimus, qui, cum esset infirmus ex[*](ex D: et V) gravi diuturnoque morbo, nullam sibi putavit excusationem esse oportere, cum ad rei publicae praesidium vocaretur. C. quidem[*](C. quidem bns: quidem V: equidem t) Caesar non exspectavit vestra decreta, praesertim cum illud esset aetatis: bellum contra Antonium sua sponte suscepit. decernendi enim tempus nondum erat[*](erat V: venerat D belli D): bellum autem gerendi tempus si praetermisisset, videbat re publica oppressa nihil posse decerni.

ergo illi nunc et eorum[*](et eorum Vb: ceterorum nst) exercitus in pace versantur. non est hostis is cuius praesidium Claterna deiecit Hirtius; non est hostis qui consuli armatus obsistit[*](obsistit V: obsidet bt: om. ns), designatum consulem oppugnat, nec illa hostilia verba nec bellica quae paulo ante ex conlegae litteris Pansa recitavit: ‘deieci praesidium; Claterna potitus sum; fugati equites; proelium commissum; occisi aliquot.’ quae pax potest esse maior? dilectus tota Italia decreti sublatis vacationibus; saga cras sumentur; consul se cum praesidio descensurum esse[*](esse om. D) dixit.

Vtrum hoc bellum non est, an est[*](an est Müller: an etiam D: etiam V) tantum bellum quantum numquam fuit? ceteris enim bellis maximeque civilibus contentionem rei publicae causa faciebat. Sulla cum Sulpicio de iure legum quas per vim Sulla latas[*](Sulla latas con. Sulla latas V: latas Sulla D: consul Sulla latas Halm) esse dicebat; Cinna cum Octavio de novorum civium suffragiis; rursus cum Mario et Carbone Sulla ne dominarentur indigni et ut clarissimorum hominum crudelissimam puniretur necem. Horum omnium bellorum causae ex rei publicae contentione natae sunt. de proximo bello civili non libet dicere: ignoro causam, detestor exitum.

hoc bellum quintum civile geritur—atque omnia in nostram aetatem inciderunt—primum non modo non[*](modo non Vb: modo nst) in dissensione et discordia civium sed in maxima consensione incredibilique concordia. omnes idem volunt, idem defendunt, idem sentiunt. cum omnis dico, eos excipio quos nemo civitate dignos putat. quae est igitur in medio belli causa posita? nos deorum[*](nos deorum V: deorum nos n2: deorum cett.) immortalium templa, nos muros, nos domicilia sedesque populi Romani, aras, focos, sepulcra maiorum; nos leges, iudicia, libertatem, coniuges, liberos, patriam defendimus: contra M. Antonius id molitur, id pugnat ut haec omnia perturbet, evertat, praedam rei publicae causam belli putet, fortunas nostras partim dissipet partim dispertiat parricidis.

in hac tam dispari ratione belli miserrimum illud est quod ille latronibus suis pollicetur primum domos; urbem enim divisurum se[*](se divisurum D) confirmat; deinde omnibus portis quo velint deducturum. omnes Cafones, omnes Saxae ceteraeque pestes quae sequuntur[*](secuntur Vnst) Antonium aedis sibi optimas, hortos, Tusculana, Albana definiunt. atque etiam homines agrestes, si[*](homines agrestes si om. V) homines illi ac non pecudes potius[*](illi ac (an V) non pecudes potius V, Faernus: sunt illi potius quam pecudes D), inani spe ad aquas usque et Puteolos[*](et Puteolos Vns (-las ns): Puteolanas bt pervehuntur V (e coll. mea) D: provehuntur ed. R) pervehuntur. ergo habet Antonius quod suis polliceatur. quid nos? num quid tale habemus? di meliora! id enim ipsum agimus ne[*](ne p. ne V) quis posthac quicquam eius modi possit polliceri. invitus dico, sed dicendum est: hasta Caesaris, patres conscripti, multis improbis et spem adfert et audaciam. viderunt enim ex mendicis[*](viderunt enim ex mendicis V: sui enim ex me didicerunt D) fieri repente divites: itaque semper hastam videre cupiunt ei qui nostris bonis imminent, quibus omnia pollicetur Antonius.

quid? nos nostris exercitibus quid pollicemur? multo meliora atque maiora. scelerum enim promissio et eis qui exspectant perniciosa est et eis[*](et his ... et his D) qui promittunt: nos libertatem nostris militibus, leges, iura[*](iura leges D), iudicia, imperium orbis terrae, dignitatem, pacem, otium pollicemur. Antoni igitur promissa cruenta, taetra, scelerata, dis hominibusque invisa, nec diuturna neque salutaria: nostra contra honesta, integra, gloriosa, plena laetitiae, plena pietatis.

hic mihi etiam Q. Fufius, vir fortis ac strenuus, amicus meus, pacis commoda commemorat. quasi vero, si laudanda pax esset, ego id aeque[*](id aeque Vb: id t: idem ns) commode facere non possem. semel enim pacem defendi, non semper otio studui? quod cum omnibus bonis utile est[*](est D: esset V), tum praecipue mihi. quem enim cursum industria mea tenere potuisset sine forensibus causis, sine legibus, sine iudiciis? quae esse non possunt civili pace sublata.

sed quaeso, Calene, quid tu? servitutem pacem vocas? maiores quidem nostri non modo ut liberi essent sed etiam ut imperarent, arma capiebant: tu arma abicienda censes ut serviamus? quae causa iustior est belli gerendi[*](gerendi om. Cus.) quam servitutis depulsio? in qua etiam si non sit molestus dominus, tamen est miserrimum posse[*](esse posse Pluygers), si velit. immo aliae causae iustae[*](alia causa iusta D), haec necessaria est[*](est om. D). Nisi forte ad te hoc non putas pertinere, quod te socium fore speras dominationis Antoni. in quo bis laberis[*](laberis Faernus: liberis V: falleris D): primum quod tuas rationes communibus interponis[*](anteponis D); deinde quod quicquam stabile aut iucundum in regno[*](aut iuc. in regno Vst: in regno aut iuc. bn) putas. non, si tibi antea profuit, semper proderit.

quin etiam[*](etiam D: etiam enim V: etiam memini Faernus) de illo homine queri solebas: quid te facturum de belua putas? atque ais[*](atque ais V: atque es t: atqui es bns) eum te esse qui semper pacem optaris, semper omnis civis volueris salvos. honesta oratio, sed ita si bonos et utilis et e[*](et e V: om. D) re publica civis: sin eos qui natura cives sunt, voluntate hostes, salvos velis, quid tandem intersit[*](interest D) inter te et illos? pater tuus quidem[*](pater tuus quidem V: qui (-id s) pater dem (dein ns) tuus nst: quid pater tandem tuus b), quo utebar sene auctore[*](auctore om. D) adulescens, homo severus et prudens, primas omnium civium P. Nasicae qui Ti. Gracchum interfecit dare solebat: eius virtute, consilio, magnitudine animi liberatam rem publicam arbitrabatur.

quid? nos a patribus num aliter accepimus? ergo is tibi civis[*](civis post omnis transp. Schwartz), si temporibus illis fuisses, non probaretur, quia non omnis salvos esse voluisset. ‘quod L. Opimius[*](L. om. D) consul verba fecit de re publica, de ea re ita censuerunt uti L. Opimius consul rem publicam defenderet.’ senatus haec verbis, Opimius armis. num igitur eum, si tum esses, temerarium civem aut crudelem putares, aut Q. Metellum[*](aut Q. atq. V: an Q. coni. Halm), cuius quattuor filii consulares, P. Lentulum, principem senatus[*](senatus Ferrarius: senatorem codd.), compluris alios summos viros qui cum[*](cum cum L. D) Opimio consule armati Gracchum in Aventinum persecuti sunt? quo in proelio Lentulus grave volnus accepit, interfectus est Gracchus et M. Fulvius consularis[*](consulares VD: corr. Ferrarius), eiusque duo adulescentuli filii. illi igitur viri vituperandi: non enim omnis civis salvos esse voluerunt.

ad propiora veniamus. C. Mario L. Valerio[*](Valerio om. V) consulibus senatus rem publicam defendendam dedit: L. Saturninus tribunus plebis, C. Glaucia[*](C. om. D) praetor[*](praetor s2: p. r. (populi Romani V) cett.) est interfectus. omnes illo die Scauri, Metelli, Claudii, Catuli, Scaevolae, Crassi arma sumpserunt. num aut consules illos[*](aut consules illos V: aut syllos t: autem illos bn) aut clarissimos viros[*](clarissimos hos viros Mommsen) vituperandos putas? ego Catilinam perire volui. num tu qui omnis salvos vis Catilinam salvum esse voluisti? hoc interest, Calene, inter meam sententiam et tuam. ego nolo quemquam civem[*](civem D: quem V) committere ut morte multandus sit; tu, etiam si commiserit, conservandum putas. in corpore[*](ut in corpore Cobet) si quid eius modi est quod reliquo corpori noceat, id[*](id V1: ad V2, Cus.: om. D) uri secarique patimur ut membrum[*](membrum V, Cus.: membra t: membrorum (-bro s1) cett.) aliquod potius quam totum corpus intereat. sic in rei publicae corpore, ut totum salvum sit, quicquid est pestiferum amputetur.

dura vox! multo illa durior: ‘Salvi sint improbi, scelerati, impii; deleantur innocentes, honesti, boni, tota res publica!’ Vno in homine, Q. Fufi, fateor te vidisse plus quam me. ego P. Clodium arbitrabar perniciosum civem, sceleratum, libidinosum, impium, audacem, facinerosum, tu contra sanctum, temperantem, innocentem, modestum, retinendum civem et optandum. in hoc uno te plurimum vidisse, me[*](me Vb: om. cett.) multum errasse concedo. nam quod[*](quod om. D) me tecum iracunde agere dixisti solere, non est ita. vehementer me agere fateor, iracunde nego. omnino irasci amicis non temere soleo, ne si merentur quidem.

itaque sine verborum contumelia a te dissentire possum, sine animi summo dolore non possum. parva est enim mihi tecum aut parva de re dissensio? ego huic[*](huic V: huic vel illi (del. vel illi n2) videlicet D (cf. Rull. ii. 55)) faveo, tu illi? immo vero ego D. Bruto faveo, tu M. Antonio[*](ego ... Antonio del. Pluygers): ego conservari[*](conservare D) coloniam populi Romani cupio, tu expugnari studes. an hoc negare potes, qui omnis moras interponas[*](interponis D) quibus infirmetur Brutus, melior fiat Antonius? quo usque enim dices[*](dicis D) pacem velle te? res geritur; conductae vineae[*](vineae ed. R: lineae (-iae V) codd.) sunt; pugnatur acerrime. qui intercurrerent, misimus tris principes civitatis. hos contempsit, reiecit, repudiavit Antonius: tu tamen permanes constantissimus defensor Antoni.

et quidem[*](equidem D), quo melior senator videatur, negat se illi[*](se illi D: ei illi V: fort. se ei) amicum esse debere: cum suo magno esset[*](esse D) beneficio, venisse eum[*](eum V: reum D) contra se. videte[*](videte Manutius: vide codd. (cf. x. 23)) quanta caritas sit patriae: cum homini sit iratus, tamen rei publicae causa defendit Antonium. ego te, cum in Massiliensis tam es[*](es V: sis D) acerbus, Q. Fufi[*](Q. om. D), non animo aequo audio. quo usque enim Massiliam oppugnabis? ne triumphus quidem finem facit[*](fecit D) belli, per quem lata[*](sublata D) est urbs ea sine qua numquam ex Transalpinis gentibus maiores nostri triumpharunt[*](triumphaverunt V (peiore numero)). quo quidem tempore populus Romanus ingemuit: quamquam proprios dolores suarum rerum omnes habebant, tamen huius civitatis fidelissimae miserias nemo erat civis qui a se alienas arbitraretur.

Caesar ipse qui illis fuerat iratissimus tamen propter singularem eius civitatis gravitatem et fidem cotidie aliquid iracundiae[*](de iracundia Cobet) remittebat: te nulla sua[*](te nulla sua V: nulla D) calamitate civitas satiare tam fidelis potest? rursus iam me irasci fortasse dices. ego autem sine iracundia dico omnia[*](ut omnia D) nec tamen sine dolore animi[*](animi om. D): neminem illi civitati inimicum esse arbitror qui amicus huic sit civitati. excogitare quae tua ratio sit[*](sit huic D), Calene, non possum. antea[*](antea D: ate antea V: fort. ante) deterrere te ne popularis esses non poteramus: exorare[*](exor. post pop. hab. D) nunc ut sis popularis non possumus. satis multa cum Fufio ac sine odio omnia, nihil sine dolore. credo autem, qui generi querelam moderate ferat, aequo animo laturum[*](aequoniam O laturum (sine amici) V1: aequo animo amici laturum coni. Halm) amici.

venio ad[*](ad V: nunc ad D) reliquos consularis, quorum nemo est—iure hoc meo dico—quin mecum habeat aliquam coniunctionem gratiae, alii maximam, alii mediocrem, nemo nullam. quam hesternus dies nobis, consularibus dico, turpis inluxit! iterum legatos? quasi ille[*](quasi ille scripsi: qui si ille Vt: quid ille ns: quod si ille b: quid? ut ille coni. Halm) faceret indutias? ante os[*](os b: hos V: eos t: c~s~ ns) oculosque legatorum tormentis Mutinam verberavit; opus ostendebat munitionemque legatis; ne punctum quidem temporis, cum legati adessent, oppugnatio respiravit. ad hunc legatos? cur? an ut eorum reditu vehementius pertimescatis?