Commentarium In Evangelium Matthaei (Lib. 12-17)

ζητήσεις δὲ εἰ, ὥσπερ ἐν ἀνθρώποις τοῖς ὑποδεεστέροις ὅσον ἐπὶ τῇ ἑαυτῶν φύσει) ἀγγέλων καὶ θρόνων καὶ κυριοτήτων καὶ ἀρχῶν καὶ ἐξουσιῶν ὡμοιώθη ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἀνθρώπῳ βασιλεῖ, <οὕτως> ἐν θρόνοις ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν θρόνῳ βασιλεῖ, κυριότησι δὲ κυριότητι βασιλεῖ, ἀρχαῖς δὲ ἀρχῇ βασιλεῖ, καὶ ἐξουσίαις ἐξουσίᾳ βασιλεῖ. φήσει γάρ τις · τίς ἡ ἀποκλήρωσις τοῖς μὲν ἐλάττοσιν ὡμοιῶσθαι τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν ἀνθρώπῷ βασιλεῖ, τοῖς δὲ κρείττοσιν ἀνθρώπων μὴ τὸ ἀνάλογον τούτῳ γίνεσθαι ;

Οὗτος δὴ ὁ ὁμοιωθεὶς ώπῳ βασιλεῖ ποιῶν γάμους τῷ υἱῷ αὐτοῦ ἀπέστειλε τοὺς δούλους αὐτοῦ καλέσαι τοὺς κεκλημένους εἰς τοὺς γάμους. καὶ ἐπιστήσεις εἰ, ὥσπερ <ἐπὶ τῶν σωματικῶν> ἄλλη ἡ γαμουμένη νύμφη παρὰ τοὺς καλοῦντας δούλους καὶ τοὺς κεκλημένους εἰς τοὺς γόμους, οὕτως καὶ ἐπὶ τῶν μυστικῶν πραγμάτων οἱ μέν τινές εἰσιν ἀναλαμβανό- [*](2 Ps. 81, 1 – 8ff Vgl. Kol. 1. 16) [*](8 φύσει + et lat. 12 <οὕτως> Koe, vgl. lat. 13 θρώνω H 18 ἐλάττοσι Μ ἐλάττωσιν H | ὡμοιοῦσθαι Μ 28 <ἐπὶ—σωματικῶν > Κl Koe, vgl. lat.) [*](4 regi deo L 10 fit y* fecit L 13 15 regi y* regis L 15 autem] vero G <B I principatui ρ principi x 18 humiHoribus Kl, vgl. gr. hominibus X 31 <servi> Diehl, vgl. 34 constitutionem ρ constitutione x*)

μενοι εις το συστημα της νυμφης, ἄλλοι δέ εἰς τὴν τάξιν τῶν ἀποστελλομένεν δούλων καλέσαι τοὺς κεκλημένους εἰς τοὺς γάμους, κοὶ τρίτοι παρὰ τούτους οἱ κεκλημένοι εἰς τοὺς γάμους. θεὸς δ’ ἄν εἰδείη τὰ διάφορα τάγματα τῶν ψυχῶν ἢ σὺν αὐταῖς καὶ δυνάμεων, καὶ τὴν αἰτίαν τοῦ τούοδε μέν ἐπὶ τὸ σύστημα τῆς νύμφης ἀναλαμβάνεσθαι, ἑτέρους δέ ἐπὶ τοὺς δούλους τοὺς διακονουμένους <ταύτῃ> τῇ κλήσει, κοὶ ἄλλους ἐπὶ τοὺς καλουμένους. ἐν πνευματικοῖς δέ γάμοις κοινωνιαν νόει λόγου νυμφίου <ὑποδοχήν,> τόκον δὲ καλῶς ποιούμενα νύμφης ψυχῆς, γαμουμένης λόγῳ καὶ μὴ φθειρομένης ὑπ' αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ καθ' ἑκάστην τὴν πρὸς αὐτὸν κοινωνίαν ἀφθαρσίας μεταλαμωανούσης καὶ γεννώσης, ὁποῖα γένοιτο ἐκ τοιούτων γόμων λογικὰ γεννήματα.

καὶ ἐν τοιούτοις γόμοις νόει τὸ ἑτοιμαζόμενον ἄριστον ἐκ στερεᾶς ἐν πενυματικοῖς λογίοις τροφῆς. καὶ τὸ στερεὸν τῆς τροφῆς τροπο- [*](29 – 645, 26 ( ?) Vgl. C c Nr. 59 Or. — 31 ff Vgl. Hebr. 5, 12) [*](13/14 <ταύτῃ> DiehlKoe, vgl. 21 <ὑποδοχήν> Diehl, vgl. lat. 22 καλῶς ποιούμενα Kl, vgl. lat. ἐν καλῶ ποιουμένου καὶ M H 27 l. ὁποῖα <ἂν> Kl 29 γενήματα Η a 31 λογίοις Koe λογικῆς Μ ΙΙ λογικοῖς H) [*](2. 12 ordinem Kl, vgl. gr. ordine x 9 earumque — virtutes] lat. versteht falsch 14 numerum Kl numero x 24 cottidie per] lat. las καθ’ ἑκάστην <τὴν ἡμέραν διὰ> τὴν Koe 33 et Kl, vgl. gr. ut x)

λογούμενόν μοι νόει ἐν τοῖς ταύροις, ἀλλὰ καὶ τὸ πνευματικὸν τῆς αὐτῆς θεωρίας ἐν τοῖς θυομένοις σιτιστοῖς, κοὶ τὴν ἄλλην δὲ ποικλίαν, τὴν ἀνάλογον τοῖς σωματικοῖς πνευματικὴν θεωρίαν, <ἐν> τῷ καὶ τὰ πάντα ἕτοιμα. ὁ γὰρ βασιλεὺς ἐν δαψιλείᾳ βασιλικῇ ἀξίως τῆς βασιλείας καὶ τοῦ πλούτου ἑαυτοῦ τὸ τοιοῦτον ποιεῖ ἄριστον.

Δοκεῖ δή μοι εὐγενῶν τινων ψυχῶν Ἰσραηλιτικῶν γεγονέναι ἡ προηγουμένη κλῆσις εἰς τοὺς γάμους. προηγουμενως γαρ διὰ τῶν καλούντων τῷ τῆς διδασκαλίας λόγῳ βούλεται ὁ θεὸς ἥκειν εἰς τὴν μακαρίαν ταύτην ἑστίαν τοὺς πρὸς σύνεσιν εὐφυεστέρους. καὶ ἔστιν ἰδεῖν ὅτι οὐ θέλουσιν οἱ τοιοῦτοι ἐλθεῖν εἰς τὴν κλῆσιν, καὶ διὰ τοῦτο ἀποστέλλονται ἄλλοι δοῦλοι προκαλούμενοι τοὺς μὴ θέλοντας ἐλθεῖν καὶ ἐπαγγελλόμενοι, εἰ ἔλθοιεν οἱ κεκλημένοι, μεταλήψεσθαι αὐτοὺς ἑτοιμασθέντος ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἀρίστου, καὶ ταύρων τῶν ὡς ἐν καθαροῖς πόντων τῶν καθαρῶν μειζόνων, καὶ σεσιτευμένων τῇ ποικίλῃ κοὶ πολλῇ ἀποδείξει τῶν [*](28 ff Vgl. ΙΙ 247, 7 f : ἤτοι ταῦροι μὲν ἡ λογικὴ κοὶ ὡς ἐν καθαροῖς μείζων τροφή, στιστὰ τὸ πνευματικῶς ἡδὺ (vgl. Ζ. 2 gr., 1 lat.) τῆς θεωρίας κτλ. — 31 – 645,5 Vgl. II 247, 8f) [*](2 καὶ] <τὸ ἡδὺ καὶ τὸ τερπνὸν> κατὰ Koe, vgl. lat. u. II 5 ποικιλίαν] danach Liicke ? Koe, vgl. lat. 6 <ἐν> 7 TOJ] τοῦ Μ | τὰ <M 12 ψυχῶν + et lat. 21 ἰδεῖν + plertimqne lat. 22 εἰς + istam lat.) [*](5 et <L 7 dignus (lat. las ἄξιος)] digno G digna L 11 autem] enim B 26 quia <GL 26 27 invitati + quod G a 30 mundiora] lat. las μειζόνως > ? Koe)

εἰς ἕκαστον πρόβλημα νοημάτων. οἱονεὶ γὰρ σιτιστὸν παρατίθησι λόγον ἢ διηρημένον καὶ ἐν τροπολογίᾳ λεγόμενον τεθυμένον ὁ τὴν περὶ τοῦ Προκειμένου προβλήματος ἀπόδειξιν πολλὴν φέρων καὶ πλήρη. ὡς εἰ καθ’ ὑπόθεσιν) ὀλίγα τινὰ κοὶ ἀσθενῆ φέροιτο εἰς τὴν τῶν προβλημάτων ἀπόδειξιν κατὰ τὰ δοκοῦντα κατασκευάζειν αὐτά, εἶεν ἄν τὰ τεθυμένα λεπτά τινα καὶ ἰσχνὰ κοὶ (ἵν᾿ ὁμοίως ξηρὰ καὶ ἄσαρκα. ἀλλ' οὐ τοιαῦτα τὰ ἑτοιμασθέντα ἐν τῷ τοῦ βασιλέως ἀρίστῳ, ἐν ᾧ φησιν· οἱ ταῦροί μου καὶ τὰ σιτιστὰ τεθυμένα, οὕτω δέ καὶ τὰ πάντα ἕτοιμα, ἵν' ἐν τῇ στάσει τῶν παίδων κοὶ τῇ λειτουργίᾳ τῶν πνευματικῶν οἰνοχόων ἕκαστος τῶν διακόνων φέρῃ εἰς τὸ ἄριστον τεταγμένος ἐκεῖνα μάλιστα, ἐν οἶς ἔμαθε διακονεῖσθαι. καὶ προτρεπόμενός γε τοὺς (ὡς εἶπον) κατὰ τὴν παραβολὴν δευτέρους, εἶπε τὸ ἰδοὺ τὸ ἄριστον ἡτοίμασα, οἱ ταῦροί μου καὶ τὰ σιτιστὰ τεθυμένα. καὶ πάντα ἕτοιμα· δεῦτε εἰς τοὺς γόμους.

[*](3 ἢ] καὶ Koe 8 l. <προ> φέροιτο ? Κl, vgl. lat. ἰσχνὰ + et macra lat. 13 ἄσαρκα + verba lat. 16 τὰ <Μ 24 τεταγμένως H)[*](2 <varia et> Diehl, vgl. gr. 6 <et plenam> Diehl, vgl. gr. 12 tennia + esse B L)

23. Ἀλλ' οι προηγουμενως καλούμενοι ὡς πτωχοὶ καὶ ἄποροι τὸν νοῦν ἀμελήσαντες ἀπῆλθον, περιέποντες τὰ ἴδια καὶ εὐφραινόμενοι μᾶλλον ἐπ' αὐτοῖς ἢ οἶς ἐπηγγέλλετο διὰ τῶν ἀποσταλέντων δούλων ὁ βασιλεύς. καὶ ὅρα ὅτι ὁ μέν τις αὐτῶν ἔχων ἴδιον ἀγρὸν οὐκ ἦλθεν εἰς τοὺς γόμους, ὁ δὲ ἐμπορίαν I κεκτημένος μιμεῖσθαί πως θέλων τὰ λεγόμενα ἐν τῇ περὶ τοῦ ἐμπόρου τῶν μαργαριτῶν παραβολῇ, ζητοῦντος τοὺς »καλοὺς μαργαρίτας« κοὶ εὑρόντος »ἕνα πολύτιμον« καὶ ἀποδομένου τοὺς πολλούς, ἶνα ἀγοράσῃ τὸν ἔνα. πλὴν οὐκ αἴσιος ἡ ἐμπορία αὕτη, ἐφ’ ἥν ἀπελθὼν ὁ κεκλημένος οὐ μετέλαβε [*](27f Vgl. Matth. 13, 45 f — 30 f Vgl. II 248, 5f) [*](15 Πτωχοὶ τι sensu lat. | τὸν νοῦν] sermone lat. 24 κεκτημένος Koe, vgl. lat. κέκτηται Μ H) [*](16 egenos] das adj. gehort im lat. auch S. 647, 24 zu invitatores 19 <transmissos> Kl nach vgl. gr. 21 proprium + quendam G L)

τοῦ ἑτοιμασθέντος τῷ βασιλεῖ ἀρίστου κοὶ τῶν τεθυμένων ταύρων κοὶ σιτιστῶν καὶ πάντων τῶν ἑτοίμων. ὅσοι μέν οὖν τῶν διορατικῶν κληθέντες οὐκ ἔρχονται εἰς τὴν κλῆσιν, οὐ μὴν καἲ τοὺς ἀποσταλέντας δούλους ἐπὶ τὸ καλεῖν ὑβρίζουσι καὶ ἀναιροῦσι, μετριώτεροί εἰσι τῶν ταῦτα τετολμηκότων καὶ ἀναπαύονται ὅς μέν εἰς τὸν ἔδιον ἀγρόν, ὅς δέ ἐπὶ τῇ ἐμπορίᾳ αὐτοῦ. οἱ δὲ εἰσί. δοκεῖ δή μοι ὅτι ἐκπεπτώκασιν οὗτοι ἐπὶ παρασκευὴν ἐρισικῶν καὶ σοφιστικῶν λόγων, ἐν οἷς κρατοῦντες τῶν ἀποστελλομένων δούλων οὐ παρεσκευασμένων μένων πρὸς τὸ λύειν σοφίσματα ἢ κρατεῖν δοκοῦντες. ὑβρίζουσι τοὺς διακονουμένους τῇ κλήσει. καὶ ἔστι γε ἰδεῖν τοὺς προσπεπονθότας τῇ ἀσκήσει τῶν θείων λόγων καὶ μετὰ τῆς θείας σοφίας βουλομένους αὐτοὺς πρεσβεύειν, ὑβριζομένους ὑπὸ τῶν διορατικῶν μὲν οὐ βουλομένων δέ πιστεύειν πιστεύειν τῇ ἀληθείᾳ· τινὰς δέ αὐτῶν καὶ ἀναιρουμένους ὑπ' ἐκείνων, οἷς ὁ βασιλεὺς ὀργισθῆναι λέγεται, ἐπειδὴ ἔφθασε ἡ« καλουμένη »ὀργὴ ἐπ' αὐτούς«.

Τό δέ ἔργον τῆς ὀργῆς ἐστι [*](24 Vgl. I. Kor. 1, 26 — 32 I. Thess. 2, 16 — — 648,4 Vgl. II 248, 4f) [*](10 raura] talia lat . 21 ἔστιν ἰδεῖν Μ 27 αὐτοὺς Hu, vgl. lat. αὐτὸν Μ H 30 αὐτῶν Koe αὐτοὺς Μ H 32/33 ἔφθασε — ὀργὴ Kl φθάσαι τὴν καλουμένην ὀργὴν Μ H 33 αὐτοὺς + usque in finem lat.) [*](5/6 1. invitati ? Ivl, vgl. gr. 6 <ad vocationem> Diehl, vgl. gr. 8 et] nec L 10 quidam B L <R G 13 sunt] l. sint ? Diehl Kl)

πεμφθῆναι τὸ στράτευμα τοῦ βασιλέως, ἤτοι τὸ πλῆθος τῆς οὐρανιου στρατιας« η τους τεταγμενους ἐπὶ τῶν κολάσεων ἀγγέλους· καὶ ἀναιροῦσί γε τοὺς φονεῖς τῶν διακόνων τοῦ λόγου καὶ πᾶσαν τὴν πόλιν αὐτῶν ἐμπίπρησιν ὁ βασιλεύς. οἱονεὶ γὰρ πόλις <ἀσεβῶν> σύστημα καθ' ἕκαστόν ἐστι τῶν συγκεκροτημένων ἐν τῇ σοφίᾳ τῶν ἁρχόντων τοῦ αἰῶνος τούτου« δογμάτων, ἥν ἐμπίρησιν ὁ βασιλεὺς κοὶ ἔξαφανίζειν, ὡς ἐκ μοχθηρῶν οἰκοδομημάτων συνεστηκυῖαν. καὶ ἐπάν ποτε κατανοήσῃς καθαίρεσιν εἴτε »ψευδωνύμου Ι γνώσεως» εἴτε ὁποιωνποτοῦν λόγων ἐπαγγελλομένων ἀλήθειαν, καὶ ἀνατροπὴν αὐτῶν γενναίαν, μὴ ὄκνει λέγειν τὸ τοιοῦτον γεγονέναι ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν τοῦ θεοῦ ἐμπιπράντων τὰς τῶν ἐχθρῶν τῆς ἀληθείας <τοῦ θεοῦ> πόλεις. ἐνεπρήσθη μέντοι καὶ ἡ πόλις τῆς Ἰουδαϊκῆς διδασκαλίας μετὰ τὴν τοῦ Χριστοῦ ἐπιδημίαν, ἧς ἐμπρησθείσης εἶπε τοῖς δούλοις αὑτοῦ ὁ βασιλεὺς ἀπο- [*](2 Vgl. Luc. 2, 13 — 8fff Vgl. Orig. Sel. in Ez. 6,8 (Lomm. 14, 90): »πόλεις πόλεών« εἰσιν οἱ αἱρέσεις • ἑκάστη γὰρ αἵρεσις ἴδιον νόμον ἔχει καὶ ἰδίαν πολιτείαν ; Harnack TU. 42, 4, 61 f – 10 Vgl. I. Kor. 2, 6 – 14ff Vgl. den Titel von ’ Hauptwerk: ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως — Vgl. I. Tim. 6, 20 - 22 Vgl. Rom. 1, 25) [*](3/4 τεταγμένους] καλουμένους Μ 8 — 12 οἱονεὶ — βασιλεύς <Μ 8 οἱονεὶ] puto lat. | > Diehl KI Koe, vgl. lat. 15 κατανοήσῃς Kl nach Koe κατανοήσαις Μ H 17 ἐπαγγελλομένων υ ἐπαγγελομένων Μ H 20 στρατιῶν H 22 > Koe, vgl. lat. 24 τοῦ <H 26 βασιλεὺς + id est lat.) [*](6 siiccendunt] anders Ζ. 11 u. gr. 7 impiorum est L 17 <eorumque> Kl Koe, vgl. gr.) στόλοις ριστοῦ ἢ ἀγγέλοις θεοῦ τεταγμένοις ἐπὶ τῆς κλήσεως τῶν ἐθνῶν· ὁ μέν γάμος ἔτοιμος, οἱ δέ κεκλημένοι οὐκ ἦσαν ἄξιοι· πορεύεσθε οὖν ἐπὶ τὰς διεξόδους τῶν ὁδῶν, καὶ ὅσους ἐὰν εὕρητε καλέσατε εἰς τοὺς γάμους. κοὶ ἔστιν ἰδεῖν ἀπὸ πάσης ὁδοῦ ἰδιωτικῶν καὶ οὐκ ἰδιωτικῶν δογμάτων τῶν κατὰ τὰ ἔθη τῶν ἐθνῶν καὶ πόλεων καὶ κωμῶν κοὶ τόπων τοὺς καλουμένους εἰς τοὺς γάμους ἀπὸ τῶν προσταχθέντων τοῦτο ποιεῖν. ἐξελθόντες δέ οἱ δοῦλοι, εἴτε ἐπὸ τῆς Ἰουδαίας καὶ Ἱερουσαλὴμ οἱ Χριστοῦ ἀπόστολοι, εἴτε ἀπὸ τῶν ἔνδον ὁρίων ἐν οἷς ἦσαν οἱ μακάριοι ἄγγελοι, καὶ ἐλθόντες εἰς τὰς ὁδοὺς καὶ συνήγαγον καὶ συνάξουσι πάντας οὕς ἐὰν εὕρωσι, πονηροὺς ***, ἵνα ἀποθέμενοι τὴν πονηρίαν τὸ τὸ ἀλλότριον τοῦ γόμου ἔν δυμα) καὶ ἐνδυσάμενοι μετὰ τῶν λεγομένων <ἔργων> ἀγαθῶν τὸ δυμα τοῦ γόμου πληρώσωσι τὴν τοῦ γόμου ἑστίαν ἑαυτῶν ἀνακειμένων.

[*](1 f Vgl. Hebr. 1, 14 ? — 23f Vgl. Rom. 13, 12?)[*](3 ἐθνῶν + dicens lat. 9 ἰδιωτικῶν Koe, vgl. lat. ἰδιωτικῆς MH Ι οὐκ] Hu, doch vgl. lat. 11 κομῶν H 18 οἶς Hu, vgl. lat. w Μ Η 24 *** Kl, es scheint zu fehlen τε καὶ ἀγαθούς· καὶ τοὺς μὲν πονηρούς> 27 <ἔργων> Kl Koe, vgl. lat.)[*](2 paratae + sunt B L 6 et peritorum y* <L 9 <et locorum> Diehl Kl, vgl. gr. 23 *** Kl vgl. zu gr. Ζ. 24 27 1. <dicta> sunt ? Diehl, vgl. gr.)

Ἐπὰν οὖν πλησθῇ γάμος ἀνακειμένων καὶ προσαναπαυσαμένων τῇ πίστει καὶ τῇ θεοσβείᾳ, τότε εἰσελεύσεται ὁ βασιλεὺς ἐπιθεωρῆσαι καὶ κρῖναι περὶ τῶν ἀνακειμενων, ινα τον μεν ουκ εχοντα ἔνδυμα γόμου ἐλέγξας κολάσῃ, τοῖς δέ λοιποῖς τὸ ἠτοιμασμένον ἄριστον παραθῇ καὶ τὰ τεθυμένα σιτιστὰ μετὰ τῶν ταύρων καὶ τὰ λοιπὰ πάντα οσα ητοιμασεν. ἕνα δέ εἶδε τὸν ἐνδεδυμένον ἐνδεδυμένον ἔνδυμα γόμου, εἰς ἔν γένος ἢ εἶδος ἀναφέρων τοὺς τὴν πρὸ τῆς πίστεως κακίαν τηρήσαντας καὶ μὴ ἀποδυσαμένους αὐτήν. κοὶ μέμφεταί γε τῷ τοιούτῳ, ὡς κακῶς ποιήσαντι κατὰ τὸ τετολμηκέναι εἰσελθεῖν εἰς τοὺς τοιούτους γόμους μὴ ἀναλαβόντι τὸ τοῦ γόμου ἔνδυμα, τὸ ὕφασμα τῆς ἀρετῆς, τὸ λαμπρὸν ἱμάτιον, περὶ οὗ Σολομῶν ἐν Ἐκκλησιαστῇ ἐνετείλατο λέγων· ἐν παντὶ κοιρῷ ἔστωσαν τὰ ἱμάτιά σου λευκά. φιμοῦται δέ ὁ τολμήσας εἰσελθεῖν χωρὶς ἐνδύματος γόμου εἰς τὸν λαμπρὸν τοῦτον γόμον [*](14 ff Vgl. Hier. in Matth. 176 B: unus iste omnes, qui sociati sunt malitia, intelleguntur — 18 ff Vgl. Hier. in Matth. 176 C: arguit inpudentiae, quod veste scrdida munditias polluerit nupticdes — 22 f Vgl. C c Nr. 61 (Mitte) Or. II 249, 7 — 25 Prediger 9, 8) [*](5/6 + qualitate lat. 14 εἶδε Kl, vgl. lat. οἷδε Μ ( ?) H 17 κακίαν + post fidem lat. οὗ <καἲ> Koe, vgl. lat. 26 σου Hu μου H <M) [*](2 recumbentibus et y* <L 4 hac R G c B <G a L | dei x* — et ρ 19 et <L 22 digna] lat. las τὸ > τοῦ Koe)

καὶ οὐ δύναται λέγειν· ὅστις ὡς ἄξιος κολάσεως καὶ κρίσεως καταδικάζεται ὑπὸ τοῦ ειπόντος τοῖς διακόνοις ἄλλοις <ἄλλοις> τὰ στρατεύματα), ἵνα δήσατντες αὔτοῦ πόδας καὶ χεῖρας οἷς οὐκ εἰς δέον ἐχρήσατο οὔτε γὰρ ἥν ἔδει πορείαν περιεπάτησεν οὔτε ἅς ἐχρῆν πράξεις ἐπετέλεσεν), ἐκβάλωσιν αὐτὸν οὐ μόνον ἔξω τῆς ἕστίας τοῦ γάμου ἀλλὰ καὶ εἰ <σβάλωσιν εἰ> τὸ ἐξώτερον σκότος καὶ πάντη φωτὸς ἀμιγές, ἵνα διψήσας φωτὸς μετὰ τὸ γεγονέναι ἐν σκότῳ τῷ ἐξωτέρῳ κλαύσῃ πρὸς τὸν δυνάμενον αὐτὸν εὐεργετῆσαι κἀκεῖθεν ῥύσασθαι θεόν, καὶ τοὺς ὀδόντος βρύξῃ τοὺς διὰ τὴν κακίαν φαγόντος τὸν ὅμφακα καὶ διὰ τοῦτο αἱμωδιάσαντας. τοῦ γὰρ φαγόντος τὸν ὄμφακα οἱ ὀδόντες« αἱμωδιάσουσιν · ὀμφακα δὲ κἀκεῖ νομιστέον λέγεσθαι τὴν κακίαν τοῦ μὴ ἐπιλανθανομένου τῶν »ὀπίσω« μηδ᾿> τοῖς ἐμπροσθ« ἀλλὰ παραμείναντος αὐτῇ, δέον ὁδεῦσαι ἐπὶ τὸ πέπειρον καὶ γλυκεῖαν ποιῆσαι τὴν τῆς ἀρετῆς σταφυλήν.

[*](5ff Vgl. Hier. in Matth. 176 D: vel certe ideo ligantur manus et pedes, ut maleoperari et currere desisiant ad effundendum sanguinem — 13 Vgl. II 250, 8 — 18. 21 Vgl. Jer. 38, 29 – 24ff Vgl. Phil. 3, 13)[*](8 πορείον + ad homim aliqtiando lat. 9 πράξεις + bonos lat. 11 εἰ- <σβάλωσιν εἰ>ς Kl nach Diehl Koe, vgl. lat. 17 βρύξυ H 18 τὴν < H a 24 <ἐπιλανθανομένου—μηδ᾿> Kl, vgl. 25 ἐπεκτεινομένους Μ 28 καὶ γλυκεῖαν ~lat. | τῆς] alicuius lat. 29 ἀρετῆς + nmnducabilem lat.)[*](8/9 concurrerat G 10 eiciant] et eiciunt GL 13 ab <L 14 iniciant R B iniciunt G L 16 <d> Diehl Koe, vgl. gr. | eius] eum G a ? L 18f acerba manducaverant malitia L 28 offerre] lat. las παραστῆσαι st. ποιῆσαι Diehl)

Ἐπιφέρει δὲ ὅλη τῇ παραβολῆ διὰ μέν τοὺς πολλοὺς τῶν κεκλημένων καὶ μὴ γενομένων ἀξίων τὸ πολλοὶ γάρ εἰσιν κλητοί, διὰ δὲ τοὺς εἰσελθότας εἰς τόν γόμον κοὶ ἀνακλιθέντας ἐκεῖ ὡς ὀλίγους τὸ ὁλίγοι δὲ ἐκλεκτοί. καὶ εἴ τίς γε κατανοήσαι τὰ πολυάνθρωπα ἀθροίσματα τῶν (ἵνα ἁπλούστερον ὀνομάσω) ἐκκλησιῶν καὶ ἐξετάσαι, πόσοι μέν οἱ βιοῦντες ἐπιεικέστερον καὶ μεταμορφούμενοι »τῇ ἀνακαινώσει τοῦ νοός«, πόσοι δὲ οἱ ῥᾳθυμότερον πολιτευόμενοι καὶ συσχηματιζόμενοι »τῷ αἰῶνι τούτῳ«, ἴδοι ἄν ὅτι χρήσιμός ἐστιν ἡ λέγουσα τοῦ σωτῆρος φωνή · πολλοὶ γάρ εἰσι κλητοί, ὀλίγοι δέ ἐκλεκτοί. Καὶ ἀλλαχοῦ λέλεκται· »πολλοῖ ζητήσουσιν εἰσελθεῖν καὶ οὐκ ἰσχύσουσι« καὶ »ἀγωνίζεσθε εἰσελθεῖν διὰ τῆς στενῆς πύλης, ὅτι ὀλίγοι εὑρίσκουσιν αὐτήν«.

Τότε πορευθέντες οἱ Φαρισαῖοι συμβούλιον ἔλαβον κατ’ αὐτοῦ ὅπως αὐτὸν παγιδεύσωσιν ἐν λόγῳ καὶ τὰ ἑξῆς [*](1 ff Vgl. II 250, 11 ff— 8 ff Vgl. Orig. hom. 4, 3 in Jer. (III, 25, 16ff): κοὶ ἀληθῶς ἐὰν κρίνωμεν τὰ πράγματα ἀληθείᾳ καὶ μὴ ὄχλοις, καὶ κρίνωμεν τὰ πράγματα προαιρέσει καὶ μὴ τῷ βλέπειν πολλοὺς συναγομένους, ἀψόμεθα νῦν ὡς οὐκ ἐσμὲνπιστοί κτλ. u. ö a? vgl. Harnack TU. 42, 4, 109 A. 1. 114 - 14. 16 Vgl. äm. 12, 2 — Luc. 13, 24 - 23 Luc. 13, 24, vgl. Matth. 7, 14b) [*](5 εἰσιν + οἱ H 7 ἀνακλιθέρντας Hu ἀνακληθέντος Μ H | ὡς < Μ 11 ἀπλουστέρων Η a 22/ 23 ísxqy- δουδιν H) [*](8 autem] vero L 26 tunc] secundum mathm. XXII. In illo tempore L)

εως του καὶ ἀφέντες αὐτὸν ἀπῆθον (Matth. 22, 15-22).

Τὸ βούλημα τῆς ἐκκειμένης λέξεως κατὰ τὸ ῥητὸν τοιοῦτον εἶναί μοι φαίνεται. Ἰουδαῖοι, ἅτε ἰδίαν ἔχοντες τὴν κατὰ τὸν Μωσέως νόμον διδασκαλίαν κοὶ πολιτείαν ἀπεξενωμένην τῆς τῶν ἐθνῶν ἀγωγῆς καὶ δόγμα ἔχοντες τὸ λέγον· »ἕως θανάτου ἀγώνισαι περὶ τῆς ἀληθείας, καὶ κύριος πολεμήσει περὶ σοῦ«, ἀνθίσταντο τοῖς κρατοῦσιν αὐτῶν ἔθνεσιν ὑπέρ τοῦ μὴ παραβῆναι τὸν νόμον τοῦ θεοῦ. καὶ πολλάκις γε ἄρδην ἀπολέσθαι κεκινδυνεύκασιν ἐπὶ Ῥωμαίων βουλομένων ἀνδριάντα Κάισαρος εἰσαγαγεῖν εἰς τὸν νεὼν τοῦ θεοῦ, ἀνθιστάμενοι καὶ κωλύοντες τοὺς ἰσχυροτέρους αὐτῶν γενομένους ἐκ τοῦ ἡμαρτηκέναι Ἰουδαίους. εὕρομεν δέ ἐκ τῶν κατὰ τὸν χρόνον Τιβερίου Καίσαρος ἱστοριῶν γραφάς, ὡς ὄρα ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου ἐκινδύνευσεν ὁ λαός, τοῦ μέν Πιλάτου βιαζομένου ἀνδριάντα Καίσαρος ἀνα- [*](16 Sir. 4, 28 — 27ff Vgl. Josephus Ant. XVIII, 1 f. 4. 11; Bell. II, 8f; Harnack TU. 42, 4, 51) [*](8 ἀπῆλθον + ερὶ (!) τῶν ἐπερωτσάντων διὰ τὸν κῆνσον H 10 τὸ] ὸ (!) H am Anfang d. Zeile 15 τῆς] omni lat.) [*](5/7 dic — non] OineUa Origenis de eadem lectione L 7 aut non] an non B 13 conversationem umfaCt wohl διδασκαλίαν καὶ πολιτείαν Elt 31/32 templo L)

θεῖναι ἐν τῷ ναῷ τῶν δὲ καὶ παρὰ δύναμιν κωλυόντων · τὸ δ’ ὅμοιον ἀναγέγραπται γεγονέναι καὶ κατὰ τοὺς χρόνους Γαΐου Καίσαρος. καὶ στοχαζόμεθα ὅτι, ὅσον μὲν ἀπεσκοπεῖτο ὁ λαὸς καὶ τὸν λεγόμενον κατὰ τοὺς προφήτας φραγμὸν περιτετείχιστο »ὁ ἀμπελὼν τοῦ γυρίου οἶκος Ἰσραήλ, καὶ τὸ ἠγαπημένον νεόφυτον αὐτοῦ ἄνθρωπος Ἰούδα«, οὐδὲν τηλικοῦτον ἐγένετο. τὸ παραδοξότατον δέ· αὐτὸς πρῶτος ἐτόλμησε μιᾶναι τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ ὁ Πιλᾶτος, ᾧ παρέδωκαν τὸν Ἰησοῦν.

Καὶ κατὰ τὸν χρόνον οὖν τοῦ σωτῆρος, ἡνίκα φόρον ἐπετάχθησαν δοῦναι Ἰουδαῖοι Ῥωμαίοις, σκέψις καὶ βουλὴ ἦν ἐν Ἰουδαίοις περὶ τοῦ πότερον καθήκει τοὺς ἀνακειμένους τῷ θεῷ καὶ μερίδα ὄντος αὐτοῦ διδόναι φόρον τοῖς ἄρχουσιν ἢ ὑπὲρ ἐλευθερίας πολεμεῖν, εἰ μὴ συγχωροῖτο ζῆν ὡς βούλονται, [*](2. 12 Vgl. Josephus Ant. XVIII, If. 4. 11; Bell. II, 8 f ; Harnack TU. 42, 4, 51 — 7 Vgl. Jes. 5, 2 — 8 Jes. 5, 7 — 21ff Vgl. Hier. in Matth. 177 A: nuper . . . ludaea subiecta Romanis . . . stipendiaria facta fuerat, et erat in populo magna seditio, dicentibus aliis . . . debere tributa persolvi . . . , Pharisaeis vero . . . e contrario nitentibus, non debere populum dei . . . humanis legibus stihiacere — 26 Vgl. Deut. 32, 9) [*](1 λαῶ Μ 5 στοχαζόμεθα > Koe, vgl. lat. 6 λαὸς + deus lat. 7 φραγμὸν + dominicae tuitionis lat. 8 ὁ ἀμπ.] quasi vinea lat. 11 ἐγένετο + eis lat. 28 συγχωρεῖν τὸ H) [*](3 cai Bc gai B a G L 6 > Kl, vgl. gr. 7 tuitionis] visitationis B 11 popukim] lat. las λαὸν st. ναὸν 22 <Iudaei> Diehl, vgl. gr.)

καὶ μὴ διδόναι φόρον. καὶ ἱστόρηται ὅτι Ἰούδας μὲν ὁ Γαλιλαῖος, οὗ μέμνηται καὶ Λουκᾶς ἐν τοῖς τῶν ἀποστόλων Πράξεσιν, ἀποστήσας πολὺ πλῆθος Ἰουδαίων, ἐδίδασκε μὴ δεῖν διδόναι Καίσαρι φόρον μηδἐ γύριον ἀναγορεύειν τὸν Καίσαρα· ὁ δὲ κατὰ τὸν καιρὸν αὐτοῦ τετράρχης πείθειν ἐβούλετο τὸν λαὸν εἴκειν τῇ παρούσῃ κατατάσει κοὶ μὴ αὐθαίρετον αἱρεῖσθαι πρὸς ἰσχυροτέρους πόλεμον, διδόναι δέ τοὺς φόρους. καὶ ἡ προκειμένη δέ τοῦ εὐαγγελίου λέξις οὐ σαφῶς μέν <ἀλλὰ> ἐμφαίνει τὰ τοιαῦτα, δὲ δυναμένῳ βεβασανισμένως ὁρᾶν τό ἐκκείμενον ῥητὸν παρίστησι ταῦτα οὕτως ἔχειν. χώραν γὰρ οὐκ εἶχον <ἂν> Φαρισαῖοι βουλόμενοι ἐν λόγῳ τὸν Ἱησοῦν, ἀποστείλαντες ἑαυτῶν τοὺς μαθητὰς μετὰ τῶν Ἡρωδιανῶν πυθέσθαι τοῦ Ἰησοῦ, πότερον ἔξεστι δοῦναι κῆνσον Καίσαρι ἢ οὔ, εἰ ὁμολο . γούμενον ἦν ὅτι οὐ δεῖ δοῦναι. καὶ εἰ συμπεφωνημένον ἦν τὸ > διδόναι.

Καὶ ὅρα εἰ μὴ δηλοῦται τὰ τῆς ἐκκειμένης ἱστορίας ἐκ τοῦ τοὺς [*](2ff Vgl. Act. 5, 37; Josephus Ant. XVIII, If — 8ff Vgl. Hieron. in Matth. 177 B: Caesar Augustus Herodem . . . regem ludaeis Iudaeis qui tributis praeesset et Romano pareret impcrio) [*](15 <ἀλλὰ> Kl Koe, vgl. 19 iavy Diehl, vgl. lat. 25. 28 ἦν + apud eos lat, 25 δεῖ δοῦναι Kl nach Hu, vgl. lat. διδόναι M H 28 τὸ > Koe, vgl. lat. ὅτι MH) [*](2/3 quidem ρ quidam x* Pasch 4 et X Pasch ρ 5 avellens x* evellens ρ 7/8 dominum + neque y 24 eum] 1. lesum ? Dielil, vgl. gr. 26 aut] an B)

βουλομένους παγιδεῦσαι ἐν λόγω̣ τὸν Ἰησοῦν Φαρισαίους μὴ μόνους ἀπεσταλκέναι τοὺς μαθητὰς ἑαυτῶν πευσομένους περὶ τοῦ κήνσου, ἀλλὰ μετὰ τῶν Ἡρωδιανῶν. εἰκὸς γὰρ ὅτι ἐν τῷ λαῷ τότε οἶ μὲν διδάσκοντες τελεῖν τόν φόρον Καίσαρι ἐκαλοῦντο Ἡρωδιανοὶ ὑπὸ τῶν μὴ θελόντων τοῦτο γίνεσθαι· οἱ δὲ φαντασίᾳ ἐλευθερίας κωλύοντες διδόναι τόν φόρον τῷ Καίσαρι, ἐδόκουν εἷναι οἶ ἀκριβοῦντες τὰ Ἰουδαίων μαθήματα Φαρισαῖαι. εἰ δὲ μὴ βούλεταί τις ταῦθ’ οὕτως ἔχειν, δηλωσάτω πῶς βουλόμενοι αὐτὸν παγιδεῦσαι ἐν λόγῳ ἀποστέλλουσι τοὺς ἑαυτῶν μαθητὰς οἱ Φαρισαῖοι, ἀποστέλλουσι δέ καὶ τοὺς Ἡρωδιανοὺς πευσομένους περὶ τοῦ φόρου. ποία γὰρ παγὶς ἦν ἐν τῷ ἀποκρίνεσθαι τὸν Ἰησοῦν, εἴτε βούλεται κῆνσον δίδοσθαι Καίσαρι εἴτε μή, εἰ μὴ (ὡς ἀποδεδώκαμεν) κωλύοντος μὲν αὐτοῦ διδόναι κῆνσον Καίσαρι, ἔμελλον Ἡρωδιανοὶ παραδιδόναι αὐτὸν Ῥωμαίοις, ὡς ἀποστασίαν διδάσκοντα, ἐπιτρέποντος δέ οἱ Φαρισαῖοι ἔμελλον κατηγορεῖν τοῦ Ἰησοῦ ὡς βλέποντος εἰς πρόσωπον ἀνθρώπου μὰλλον ἤπερ διδάσκοντος ἐν ἀληθείᾳ τὴν ὁδὸν τοῦ θεοῦ; βασάνισον δέ παρὰ σαυτῷ ὅτι οἱ τῶν Φαρισαίων [*](5ff Vgl. Hieron. in Matth. 177 C : seii quos iyihidentes Pharisaei, quia Romanis iributa solvehant, Herodianos vocabant – 6f Vgl. II 252, 3f) [*](7 τελεῖν] oportere dare lat. 15 δηλωσάτω Koe σωσάτω Μ H 21 ἀποκρίνασθαι H 22 διδόναι Μ 34 σαυτῷ + et vide lat.) [*](1 <Pharisaei> Diehl, vgl. 5/6 docebant Kl, vgl. gr. dicebant Χ 27 <Herodiani> Diehl Kl, vgl. 1 secessionis? Koe 28 dare B 32 autem <tecum> Diehl, vgl. gr.) μαθηταὶ λέγοντες · διδάσκαλε, οἴδαμεν ὅτι ἀληθὴς εἶ καὶ τὴν ὁδὸν τοῦ θεοῦ ἐν ἀληθείᾳ διδάσκεις, καὶ οὐ μέλει σοι περὶ οὐδενός, οὐ γὰρ βλέπεις εἰς πρόσωπον ἀνθρώπου οἷον προκαλοῦνται αὐτὸν διὰ <τούτου> ἐπαίνου ἐπὶ τὸ μὴ λαβεῖν πρόσωπον τῶν Ἡρωδιανῶν καὶ τῶν οἵ ἐφρόνουν τὰ Καίσαρος, ἴνα ἀπφηνάμενος κατὰ τὸ βούλημα τῶν Φαρισαίων περὶ τοῦ μὴ δεῖν Καίσαρι διδόναι φόρον, ὑπαὐτῶν παραδαθῇ τοῖς Ἡρωδιανοῖς. ὅρα δὲ καὶ γνοὺς δὲ ὁ Ἰησοῦς τὴν πανουργίαν αὐτῶν εἶπε· τί με πειράζετε, ὑποκριταί; οὐκοῦν ἤδει πειραζόμενος ὑπὸ τῶν Φαρισαίων μετὰ πανουργίας αὑτῷ προσερχομένων, ἶν’ ὅ τί ποτ’ ἄν ἀποκρίνηται ἐκ τῆς ἀποκρίσεως ἐπιβουλεύσωσιν αὐτῷ.

Ταῦτα μὲν οὖν ἐκ τοῦ προκειμένου εὐαγγελίου λελέχθω εἰς τὸν τόπον ὡς πρὸς τὴν λέξιν, οἶς συνᾴδει καὶ τὰ τοῦ Μάρκου καὶ τοῦ Λουκᾶ ῥητὰ [*](6ff Vgl. Hieron. in Matth. 178 A: hlanda et fraudulenta interrogatio illuc provocat respondentem, ut magis deum quam Caesarem timeat et dicat non debere tributa solvi, ut statim audientes Herodiani seditionis contra Romanos principem teneant — 15 Zu πανουργίαν vgl. Hautsch TU. 34, 2 a, 75) [*](6 ἀνθρώπου (so G Θ usw. im Ν Τ)] hominum lat. 7 > Diehl Kl Koe, vgl. lat. 9 καὶ τῶν <lat. 10 lat. las ἀποκρινάμενος ? Diehl 24 ἤδη M) [*](1 in veritate doces G 2 curae B 7 ut y* (Pasch) aut L 11 > Diehl, vgl. gr. 19. 21 eis] illis L)

περὶ τῶν ὁμοίων ὡς δυνατόν σοι παραθεμένῳ τὰ εὐαγγέλια καὶ συνεξετάζοντι αὐτὰ ἀλλήλοις ἰδεῖν · οὐκ ἄλλος γὰρ νοῦς ἐστι παρὰ τοῦτον εἰρημένος τῷ Ματθαίῳ περὶ τῶν κατὰ τὸν τόπον, καὶ παραπλησίως Ματθαίῳ παρὰ τῷ Μάρκῳ. ἅμα δέ καὶ διδασκόμεθα ἀπὸ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μὴ τοῖς ὑπὸ τῶν πολλῶν λεγομένοις καὶ διὰ τοῦτο ἐνδόξοις φαινομένοις προφάσει τῆς εἰς θεὸν εὐσεβείας προσέχειν, ἀλλὰ <τοῖς> ὑπὸ τῆς ἐξετάσεως τῆς ἀκολουθίας τοῦ λόγου παρισταμένοις. πρόσχες γὰρ ὅτι, ζητουμένου τοῦ εἰ δεῖ διδόναι Καίσαρι κῆνσον ἢ μή, οὐχ ἁπλῶς ἀπεφήνατο τὸ δοκοῦν ἑαυτῷ ἀλλὰ εἰπὼν ἐπιδείξατέ μοι τὸ νόμισμα τοῦ κήνσου ἐπύθετο, τίνος ἡ εἰκὼν καὶ ἡ ἐπιγραφή, καὶ εἰποῦσιν ὅτι Καίσαρος , ἀπεκρίνατο ὅτι δεῖ ἀποδιδόναι τῷ Καίσαρι τὰ αὐτοῦ αἰτοῦντι καὶ μὴ ἀποστερεῖν αὐτὸν τῶν ἰδίων φαντασίᾳ θεοσεβίας· οὐ δήπου δὲ τὰ μέν Καίσαρος ἀποδιδόναι δεῖ τῷ Καίσαρι οὐχὶ δέ καὶ τὰ τοῦ θεοῦ τῷ θεῷ, κοὶ οὐ κωλύεταί τις ἀποδιδοὺς Καίσαρι τὰ Καίσαρος ἀποδιδόναι τῷ θεῷ τὰ τοῦ θεοῦ.

Δύναται δέ τις τὰ κατὰ τὸν τόπον οὕτως τροπολογῆσαι. συνεστήκαμεν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος (ὑπερκείσθω δὲ νῦν λέγειν ὅτι καὶ πνεύματος) κοὶ ὀφείλομέν τινα διδό- [*](6 Η a 13 <τοῖς> Koe 22 δεῖ <M 24 αὐτὸν] οὐτῶ Μ a 27 τῷ Μ a 29 καὶ + enim lat. 85 λέγειν <H <) [*](13 *** Diehl, vgl. gr. 16 aut] an B 18 ei x* eis μ 20 <imago et> Kl, vgl. gr. 23 1 petenti> ? Kl nach Diehl, vgl. gr.)

ναι ωσπερει φορον σωματων αρχοντι λεγομένῳ Καίσαρι, τὰ ἀναγκαῖα τῷ σώματι, ἔχοντα τὴν εἰκόνα τοῦ τῶν σωμάτων ἄρχοντος σωματικήν· ταῦτα δέ ἐστι τροφὴ καὶ σκέπη καὶ ἀναγκαία διανάπαυσις καὶ ὕπνοι. καὶ ἄλλα ὀφείλομεν, ἐπεὶ ἡ ψτχὴ φύσει κατ' εἰκόνα ἐστὶ θεοῦ, τῷ βασιλελῖ αὐτῆς θεῷ ἅπερ ἐστὶ συμφέροντα καὶ κατάλληλα τῇ τῆς φυχῆς φύσει καὶ οὐσίᾳ · ταῦτα δέ εἰσιν > αἱ ἐπ’ ἀρετὴν ἄγουσαι ὁδοὶ κοὶ αἱ κατ’ ἀρετὴν πράξεις. οἱ οὖν διδασκόμενοι τὸν νόμον τοῦ θεοῦ περὶ τῶν τοῦ σώματος πραγμάτων καὶ ὀφειλομένων αὐτῷ οὐ τὰ αὐτὰ δοξάζουσιν. οἱ μέν γὰρ τὸ ἀνάλογον ποιοῦσι τοῖς συμβουλεύουσι μὴ διδόναι κῆνσον Καίσαρι, ὅσηδύναμις δύναμις νηστείαις καὶ ἀγρυπνίαις κακοῦντες τὸ σῶμα καὶ ἀποχῇ πάση τῇ διὰ τὸ σῶμα κοὶ τὰς ἀναγκαίας αὐτοῦ πράξεις. [*](13 Vgl. Gen. 1, 27 — 22 Vgl. öm. 13, 14 ?) [*](6 l. mit lat. ὕπνοι (Koe) καὶ > ἀναγκαῖα δι’ ἀνάπαυσιν Kl, woran sich lat. 9 — 11 öße ? 16 <πᾶσαι> Kl Koe, vgl. lat. 20 + supra modum lat. vgl. S. 660, 14 f 21 θεοῦ + et lat. 25 1. etwa > τοῖς ? Diehl Kl Koe; doch hat gr. auch S. 660, 19ff die Herodianer nicht 26 Καίσαρι + id est lat.) [*](14 regis sui] lat. las τοῦ βασιλέως 16 vias B <et—virtutem> vgl. gr. 19 ea <B 24 tributum Caesari L 25 — 27 lat. las κακοῦν > τες Koe) ἔτεροι δέ παρὰ τούτους εἰσίν, οἴ ἀτρανώτως μέν διαλαμβάνουσι περὶ τῶν κατὰ τὸν τόπον, φαντάζονται δέ ὅτι καὶ τῷ σώματι διδόναι τὰς ὀφειλάς. ἀλλ' ὁ σωτὴρ ἡμῶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ«, τρανῶς χωρίζων τὰς εὐλόγους τῷ σώματι ὀφειλὰς ἀπὸ τῶν <πνευματικῶν> ὀφειλῶν τῆς φησιν· ἀπόδοτε τὰ Καίσρος τῷ Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ θεοῦ τῷ θεῷ· εἰκόνα γὰρ ἔχει Καίσαρος καὶ σωματικῶν πραγμάτων ὁ φόρος, [*](3 I. Tim. 4, – 3 – 24 Hebr. 4, 12 27 <πνευματικῶν> Diehl Kl vgl. lat. 31 πραγματικῶν H) [*](3 in <L 10 et iubentium <y 27 dixit G L 36 a <B B (G vacat)) ὅν μόνον καὶ οὐδὲν πλέον αὔτοῦ ὀφείλομεν τῷ σώματι.

Οἶδα δέ καὶ ἄλλην εἰς τὸν τόπον τοιαύτην φερομένην διήγησιν. ὁ μέν ἄρχων τοῦ αἰῶνος τούτου ἐν τροπολογίᾳ καλεῖται Καῖσαρ· ὁ δὲ <πάντων> τῶν αἰώνων ἐν οὐδενὶ συμβόλῳ τυγχάνων θεὸς πανταχοῦ ὀνομάζεται. ἐπεὶ τοίνυν ἔχομέν τινα τοῦ ἄρχοντος τοῦ αἰῶνος τούτου. τουτέστι τὰ κατὰ κακίαν, καὶ οὐ πρότερον δυνάμεθα ἀποδιδόναι τὰ τοῦθεοῦ τῷ θεῷ, ἐὰν μὴ ἀποδῶμεν, ἀποθέμενοι πάντα τὰ τῆς κακίας, τῷ Καίσαρι τὰ τοῦ Καίσαρος , διὰ τοῦτο ὁ σωτὴρ ἐπιδειχθέντος τοῦ νομίσματος καὶ τῆς ἐν αὐτῷ εἰκόνος φησίν· ἀπόδοτε τὰ Καίσαρος τῷ Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ θεοῦ τῶ θεῶ. κοὶ τοῦτο δέ κατὰ τὸν [*](15 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 24 - 17 Vgl. Joh. 12, 31 22 <πάντων> Diehl Koe, vgl. 23 ἐν οὐδενὶ] lat. las οὐκ ἐν ἑνὶ Koe 25 τινα + in nobis lat.) [*](6 ad minorationem y* a domino rationem L ad rationem μ 7 sic X* ρ 16 <am exposit> ionem Diehl, vgl. gr. 18 Caesar x* μ)

τόπον σκοπήσωμεν ὅτι, ἐόν ποτε πειραζόμενοι ὑπὸ τῶν ζητούντων ἀφορμάς, προτεινόντων προβλήματά <τινα> οὐχ ἶνα μάθωσιν ἀλλ’ δύναμις ἡμῶν κατηγορήσωστιν, ἀκούωμεν λόγους πειραστικοὺς ἡμῶν, οὔτε πάντη σιωπᾶν ὀφείλομεν οὔτε ὡς ἔτυχεν ἀποκρίνασθαι, ἀλλὰ περιεσκεμμένως καὶ μετὰ περισκέψεως, εἰς τὸ (ὅση δύναμις) ἀφορμὰς »τῶν θελόντων« ἀφορμάς, καὶ διδάσκειν ἀνεπιλήπτως τὰ σῴζοντα τοὺς βουλομένους ἐν τῷ ἀκούειν σῴζεσθαι. δύνανται δέ οἱ μέν Φαρισαῖοι λαμβάνεσθαι εἰς τοὺς διδασκάλους τῶν διαφόρων Ἰουδαϊκῶν παραδόσεων, οἱ δὲ Ἡρωδιανοὶ εἰς τὸν νομιζόμενον παρὰ τοῖς πολλοῖς βασιλικὸν Ἰουδαίων τῶν οὕτως ἁπλούστερον λεγομένων λόγον. ἀφ’ ἑκατέρων οὖν πυνθάνονται τοῦ σωτῆρος τὰ περὶ τοῦ κήνσου. ὁ δὲ αὐτοῖς ἀποκρίνεται, ὡς ἀποδεδώκαμεν· πλὴν ἐπεὶ οὐ μαθεῖν βούλονται ἐκ τοῦ ἐρωτᾶν αὐτόν, ἀλλὰ παγιδεῦσαι ἐν λόγῳ καὶ πειράζειν αὐτόν, διὰ τοῦτο ἀκούσαντες τὰ δοκοῦντα αὐτῷ πρὸς τὸ πύσμα αὐτῶν καὶ θαυμάσαντες, [*](3. 12 ff Vgl. II. Kor. 11, 12 – 30ff Vgl. Hieron. in Matth. 179 C: qui credere debuerant ad tantam sarientiam, mirati sunt quod calliditas eorum insidiandi non invenisset locum, »et relicio eo «, infidelitatem cum miraculo reportantes) [*](4 <τινα> Diehl Koe, 13 θελόντων + in nobis lat. 24 λόγον Hu (besser: νόμον 1) λόγων MH) [*](17 <audientes> Diehl, vgl. gr.) ὅτι μὴ ἔδωκεν αὐτοῖος ἀφορμὰς τοῦ αὐτῷ ἐπιβουλεύειν οὐκ ἔμειναν μέν παρ’ αὐτῷ, ὡς οἱ μαθηταί, οὐδέ ἁπλῶς ἀπῆλθον, ὡς περὶ ἄλλων γέγραπται, ἀφέντες δὲ αὐτὸν ἀπῆλθον. καὶ τοιοῦτοί γέ εἰσιν οἱ ἀφιέντες τὸν λόγον καὶ ἀπιστοῦντες αὐτῷ καὶ ἀπιόντες ἀπ’ αὐτοῦ μετὰ τὸ ἀκοῦσαι αὐτοῦ. καὶ οὐχ ἁμαρτήσει λέγων περὶ τῶν μετὰ τὸ ἀκοῦσαι ἀποστάντων καὶ τοῦ ἀκούειν, ὅτι οἱ τοιοῦτοι ἀφέντες τὸν Ἰησοῦν ἀπῆλθον· ἡμεῖς δὲ ἐροῦμεν τὸ τῆς νύμφης · »ἐκράτησαι αὐτόν, καὶ οὐκ ἀφῆκα αὐτόν«.

Ἐν ἐκείνη τῇ ἡμέρᾳ προσῆλθον αὐτῷ Σαδδουκαῖοι λέγοντες μὴ εἶναι ἀνάστασιν καὶ τὰ ἑξῆς, ἕως τοῦ ἐξεπλήσσοντο ἐπὶ τῇ διδαχῇ αὐτοῦ. (Matth. 23 — 33). τὰ δὲ ἰσοδυναμοῦντα τούτοις ἢ τὰ αὐτὰ αὐτοῖς εἴρηται κοὶ παρὰ τῷ Μάρκῳ καὶ τῷ Λουκᾷ ἐν ἄλλαις κατ’ ὀλίγα λέξεσιν.

Ἐν ἐκείνη τῇ ἡμέρᾳ· ποίᾳ ἢ ὅτε πορευθέντες οἱ Φαρισαῖοι [*](3-15 Vgl. C l Nr. 244 Or. – 14 Cant. Cant. 3, 4 – 27 Vgl. Marc. 12, 18 ff; Luc. 20, 27 ff – 30 Matth. 22, 15 – 30 ff Anders Orig. hom. 39 in Luc. (IX, 226, 19ff)) [*](7 ἀφιέντες Η c ἀφέντες Μ) Η a 15 l. ἀφήσω ? Kl mit C l Nr. 244, doch ἀφῆκα Cant. Cant. 3, 4 B 16 vorher: Περὶ τῶν Σαλλουκαιων, οἵ ἐπηρώτησαν τὸν Ἰησοῦν περὶ τῆς γυναικὸς τῆς ἑπτὰ λαβούσης ἄνδρας H 29 <ἐν> ποίᾳ vgl. lat.) [*](16 in illa die] XXIII secundum mathm. In illo terapore L 17 eum] ihm G L 21 non habens filium <L 22 et cetera + Omelia Origenis de eadem lectione L 30 ineuntes B L)

συμβούλιον ἔλαβον κατ’ αὐτοῦ ὅπως αὐτὸν παγιδεύσωσιν ἐν λόγῳ«, καὶ πυνθάνονται τὰ περὶ τοῦ κήνσου; εἰκὸς γὰρ ὅτι, ἀποκριναμένου τοῦ σωτῆρος ἡμῶν περὶ τοῦ κήνσου, καὶ εἰπόντος· »ἀπόδοτε οὖν τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ θεοῦ τῷ θεῷ«, καὶ θαυμασάντων > τὴν ἀπόκρισιν αὐτοῦ, ᾠήθησαν οἱ Σαδδο υκαῖοι, εἰδότες αὐτοῦ τὰς συνετὰς ἀποκρίσεις, ἤτοι αὐτοὶ διὰ τῆς ἐπαπορήσεως παραστήσειν ἑαυτοὺς κρείττονα λόγον ἔχοντας, μὴ εἶναι λέγοντας ἀνάστασιν τῶν ἐλπιζόντων αὐτήν, ἢ τάχα καὶ μαθήσεσθαι, πῶς δύναται εἶναι ἀνάστασις κατὰ τὴν Μωσέως γραφὴν καὶ ποῖος ὁ βίος ἔσται τῶν ἀναστησομένων. παρατήρει δὲ ὅτι σχεδὸν πᾶσα ἡ τοῦ καιροῦ τούτου τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διδασκαλία πρὸς πεύσεις ἐγίνετο. κοὶ πρῶτόν γε ἐλθόντος αὐτοῦ εἰς τὸ ἱερὸν προσῆλθον αὐτῷ διδάσκοντι οἱ ἀρχιερεῖς καὶ οἱ πρεσβύτεροι τοῦ λαοῦ λέγοντες · ἐν ποίᾳ ἐξουσίᾳ ταῦτα ποιεῖς; καὶ τίς ἔδωκέ σοι τὴν ἐξουσίαν ταύτην;« πρὸς οὕς ἀντερωτήσας τὰ περὶ Ἰωάννου ἐδοξεν εὐλόγως παρῃτῆσθαι τὴν πρὸς τὸ βούλημα αὐτῶν ἀπόκρισιν. εἶτα μετὰ τοῦτο λέγει παραβολὴν τὴν περὶ τῶν δύο τέκνων, τοῦ τε > ὑπο- [*](6 Matth. 22, 21 – 22 Matth. 21, 23 27 f Vgl. Matth. 21, 25 f — 32 ff Vgl. Matth, 21, 28 ff) [*](4 ἀποκρινωμένου H 8 <πάντων> Kl, vgl. lat. 10 εἰδότες] l. ἰδόντες mit lat. ? Kl Koe 32 f <μὴ> . . . μὴ] Kl nach der von Orig. selbst (oben) vorausgesetzten Textgestalt, vgl. S, 587, 1ff) [*](6 ergo R G < B L 7 sunt deiBL 9 10 Sadducaei Kl, vgl. gr. Pharisaei x φ ür τῆς ἐπαπορήσεως las lat. > τῆς ἐπερωτήσεως Diehl Koe, vgl. S. 665, 14 12 [voluerunt] Kl, vgl. gr.) σχομένου ἐργάσασθαι ἐν »ἐν ἀμπελῶνι« καὶ [μὴ] ἐργασαμένου, κοὶ ἐπαγγειλαμένου μὲν μὴ ἐργασαμένου δέ. εἶτα μετὰ ταῦτα λέγει τὴν περὶ τοῦ ἀμπελῶνος παραβολὴν καὶ τῶν ἀποκτεινάντων γεωργῶν τοὺς δούλους καὶ τὸν υἱόν, καὶ τὰ ἑξῆς τούτων περὶ τῶν εἰς τοὺς γόμους κλητῶν ἄλλην παραβολήν. καὶ μετὰ τοῦτο δευτέραν πεῦσιν τὴν περὶ τοῦ κήνσου ἀνέγραψεν ὁ Ματθαῖος, καὶ τρίτην τὴν τῶν Σαδδουκαίων περὶ ἀναστάσεως ἐπαπόρησιν. ἀλλὰ καὶ τετάρτη μετὰ ταύτην ἐπερώτησις γεγένηται ἀπό τινος Φαρισαίου πειράζοντος ἀυτὸν περὶ τοῦ · ποία ἐντολὴ μεγάλη ἐν τῷ νόμῳ ;« τοσούτων δὲ ἐρωτήσεων προσαγομένων αὐτῷ καὶ αὐτὸς »συνηγμένων τῶν Φαρισαίων ἐπηρώτησεν αὐτοὺς« τὰ περὶ τοῦ Χριστοῦ«.

Οἱ Σαδδουκαῖοι μέντοι μέντοι λέγοντες μὴ εἶναι ἀνάστασιν, οὐ <μόνον> τὴν ἐν τῇ συνηθείᾳ τῶν ὀνομαζομένην ἀνάστασιν σαρκὸς ἠθέτουν, ἀλλὰ καὶ παντελῶς ἀνῄρουν τὴν τῆς τῆς οὐ μόνον ἀθανασίαν ἀλλὰ καὶ ἐπιδιαμονήν, οἰόμενοι μηδαμοῦ ἐν τοῖς Μωσέως γράμμασι σημαίνεσθαι τὴν τῆς ψυχῆς μετὰ ταῦτα ζωήν. τὸ δὲ αὐτὸ τοῖς Σαδδου- [*](4 ff Vgl. Matth. 21, 33 ff – 8 ff Vgl. Matth. 22, 1 ff ’ 9 f Vgl. Matth. 22, 15 ff — 11 f Vgl. Matth. 22, 23 ff – 15 Matth. 22, 36 — 19 Vgl. Matth. 41 f — 22 ff Vgl. Orig. hom. 39 in Luc. (IX, 226,5): est haeresis ludaeis, quae dicitur Saddiicaeorum: haec resurrectionem mortuorum negat et putat animam interire cum cofpore nec post mortem sensus ultra residere. Vgl. Π 253, 3 f) [*](15 τεινος H 24 > Kl Koe, vgl. lat.) [*](26/27 > Diehl Koe, vgl. gr.)

καίοις δόγμα περὶ τῆς τῶν ἀνθρώπων ψυχῆς φρονοῦσι μέχρι τοῦ δεῦρο Σαμαρεῖς καὶ οἱ δοκοῦντες ἐξ ἀυτῶν εἶναι νομομαθεῖς καὶ ἕως θανάτου ἀγωνιζόμενοι περὶ τοῦ Μωσέως νόμου καὶ τῆς περιτομῆς. τοῦτο δὲ τό περὶ ἀναστάσεως σημαινόμενον λέγω δέ τὸ παρὰ Σαδδουκαίοις καὶ Σαμαρεῦσιν, <τοῖς> ἀθετοῦσι τὴν τῆς ψυχῆς τοῦτο ζωήν) νοοῦντές τινες <καὶ> τῶν κατὰ τοῦ ἀποστόλου χρόνον Κορινθίων ἐδογμάτιζον μὴ εἶναι ἀνάστασιν, περὶ ὧν ταῦτα γράφει· »εἰ δὲ Χριστὸς κηρύσσεται ἐκ νεκρῶν ὅτι ἐγήγερται, πῶς λέγουσιν ἐν ὑμῖν τινες ὅτι ἀνάστατσις νεκρῶν οὐκ ἔστιν ;« ὅτι δὲ οἱ ἐν Κορίνθῳ λέγοντες μὴ εἶναι ἀνάστασιν νεκρῶν κατὰ τὸ Σαδδουκαίων σημαινόμενον ἠθέτουν τὴν ἀνάστασιν] τὴν ἐπιδιαμονὴν τῆς ψυχῆς, δῆλον ποιεῖ ἐκ τοῦ »εἰ ἐν τῇ ζωῇ ταύτῃ ἠλπικότες ἐσμὲν ἐν Χριστῷ μόνον, ἐλεεινότεροι πάντων ἀνθρώπων ἐσμέν«. ὅπερ ἐπιμελῶς ἐξετάσας ὄψει ὅτι ὁ μέν ἀθετῶν τὴν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ [*](3 ff Vgl. Harnacks Bemerkung iiber die Samaritaner als »die eifrigsten « TU. 42, 4, 86; allerdings hatte H. den falschen Text Σαμαρεῖς καὶ οἰκοδομοῦντες ἐξ αὐτῶν εἶναι νομομαθεῖς κτλ. — 16 I. Kor. 15, 12 — 29 I. Kor. 15, 19) [*](11 <τοῖς> Diehl vgl. lat. 27 τὴν ἀνάστασιν] Κl, vgl. lat. 28 Ποιεῖ + apostolus lat.) [*](13 <καὶ> Koe, 13 apostolorum] lat. ἀποστόλων) πεπιστευμένην ἀνάστασιν νεκρῶν, κἄν ψευδόμενος ἀθετῇ, οὐ πάντως ἐν »τῇ ζωῇ ταύτῃ ἐν Χριστῷ« ἠλπικώς ἐστι »μόνον«. Christo «; ἵνα γὰρ καθ’ ὑπόθεσιν μὴ ᾖ ἀληθὴς ἡ πεπιστευμένη παρὰ τοῖς πολλοῖς ἀνάστασις, οὐκ »ἐν ταύτῃ τῇ ζωῇ« ἤλπικε »μόνον« »ἐν Χριστῷ« ὁ ἐκείνην ἀθετῶν ζώσης τῆς ψυχῆς, οὐκ ἐκεῖνο μὲν ἀπολαμβανούσης τὸ σῶμα ἐνδυομένης δὲ αἰθέριόν τι καὶ κρεῖττον. ἀλλ’ οὐδὲ »ἐλεεινότεροι πάντων ἀνθρώπων ἐσμέν«, εἰ τὴν μὲν ψυχὴν λέγοιμεν ζῆν καὶ ὑπάρχειν, τὸ δὲ σῶμα τοῦτο μὴ περιτιθεῖμεν αὐτῇ μηδὲ λέγοιμεν ἀπολαμβάωειν αὐτό. Ἔτι δὲ εἰς κατασκευὴν τοῦ πρὸς τὸ σημαινόμενον τοῦτο μάλιστα ἵστασθαι τὸν ἀπόστολον ἐν τῇ πρὸς Κορινθίους προτέρᾳ συγχρησόμεθα καὶ τῷ εἰ ὅλως νεκροὶ οὐκ ἐγείροντια, τί καὶ βαπτίζονται ὑπέρ αὐτῶν ; τί καὶ ἡμεῖς κινδυνεύομεν πᾶσαν ὥραν ;« καὶ τῷ »εἰ κατὰ ἀνθρωπον ἐθρηιομάχησα ἐν Ἐφέσῳ, τί μοι τὸ ὄφελος; εἰ νεκροὶ οὐκ ἐγείρονται, φάγωμεν κοὶ πίωμεν, αὔριον γὰρ ἀποθνῄσκομεν«. ἔστω γὰρ τὸ νομισθὲν παρὰ τοῖς πολλοῖς ἀληθὲς εἶναι μὴ εἶναι ἀληθὲς τὸ περὶ τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν, πῶς τούτῳ ἀκολουθεῖ τὸ μάτην ἡμᾶς κινδυνεύειν [*](5. 10 Vgl. I. Kor. 15, 19 — 15 Ι. Κορ. 15, 19 — 20 ff Hier. in Matth. 181 hunc locum plenius in extrema parte primae epistulae ad Corinthios Paulus apostolus exsequitur — 24 I. Kor. 15, 29 f — 27 I. Kor. 15, 32) [*](18 περιτιθεῖμεν (od. περιτιθείημεν) Kl περιτεθείη μὲν MH ) [*](1 f — inmortalem] spricht κἂν— ἀθετῇ ? sonst ücke Kl Koe) ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῶν ψυχῶν ἡμῶν ἀγωνιζομένους ; πῶς δὲ οὐδὲν ὄφελος τῷ διὰ Χριστὸν θηριομαχήσαντι *** οἰκονομουμένῃ κατ’ ἀξίαν, τό δὲ πρότερον σῶμα μὴ ἀπολαμβάνοι; πῶς δὲ ἀκολουθεῖ τῷ μὴ εἶναι σαρκὸς ἀνάστασιν τὸ »φάγωμεν καὶ πίωμεν αὔριον γὰρ ἀποθνῄσκομεν«; οὐ ταῦτα δέ φαμεν ἀπιστοῦντες τῷ ἐν Ἡσαΐᾳ γεγραμμένῳ τοῦτον τὸν τρόΠον · »ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ θεοῦ« ἢ τῷ ὑπὸ τοῦ Ἰὼβ λεγομένῳ · »ὅτι ἀένναός ἐστιν ὁ ἐκλύειν με μέλλων ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ ἀναστῆσαι στῆσαι τὸ δέρμα μου τὸ ἀνατλοῦν ταῦτα«. οὐκ ἀπιστοῦμεν δὲ οὐδὲ τῇ ἀποστολικῇ φωνῇ λεγούσῃ · »ζῳοποιήσει τὰ θνητὰ ὑμῶν σώματα διὰ τὸ ἐνοικοῦν αὐτοῦ πνεῦμα ἐν ὑμῖν«. ἀλλ' ὅση δύναμις καθαίρωμεν τὸ ἐν τῇ ἐκκειμένη λέξει τοῦ εὐαγγελίου σημαινόμενον ἀπὸ τῆς ἀνάστασις φωνῆς, διὸ παρεθέμετθα καὶ τὰ ἀπὸ τῆς προτέρας πρὸς Κορινθίους ῥητά.

Προσῆλθον οὖν τῷ Ἰησοῦ Σαδδουκαῖοι, οἵτινες ἔλεγον μὴ εἶναι ἀνάστασιν, ἀνάστασιν δέ τὴν (ὡς ἀποδεδώκαμεν) κατ’ κοὶ ἐπηρώτησαν ἡμῶν τὸν κύριον [*](7 I. Kor. 15, 32 — 11 Jes. 40, 5 — 13 Hiob 19, 25 f (var. lect. : ἀνατλοῦν) — 17 öm. 8, 11 — 20 f Vgl. Orig. tom. II, XXXII in Joh. (IV, 90, 7): τῇ τοῦ λόγου καθαίροντος πᾶσαν τὴν σημαίνουσαν φωνήν.) [*](3 *** Hu; Diehl Koe änzen > 5 μὴ <Μ a 18 ἡμῶν Μ 19 ἡμῖν Μ 20 καθαίρομεν H 22 ἀπὸ] ἐπὶ Koe 23 διὸ καὶ παρεθέμεθα τὰ H)

λέγοντες· Μωσῆς εἶπεν· ἐόν τις ἀποθάνῃ μὴ ἔχων τέκνα, ἐπιγαμβρεύσει ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ἀναστήσει σπέρμα τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ. 30. ἄξιον οὖν εἰς τοῦτό μοι δοκεῖ παραθέσθαι τὴν Μωσέως λέξιν, εἰς ἥν ἀνέφερον Σαδδουκαῖοι τὰ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ γεγραμμένα ὑπ’ αὐτῶν εἰρῆσθαι. ἔχει οὖν οὕτως ἐν τῷ Δευτερονομίῳ τὸ ῥητόν · »ἐὰν δὲ κατοικήσωσιν ἀδελφοὶ ἐπὶ τὸ αὐτό, καὶ ἀποθάνῃ εἶς ἐξ αὐτῶν« καὶ τὰ ἑξῆς [*](12 ff Deut. 25, — 10 — 28 v. 7 Schluß fehlt auch in Hss der LXX) [*](3 ἐπιγαμβρεύση H a 5 ἀναστή H 7 τὴν] ipsam lat. <αὐτὴν> τὴν Koe) [*](15 ei G c L < G a B 16 foris] fris L 19 et Koe, vgl. LXX ut habitet G L 30 si] B in ras. <G a ille G c. r. 31/32 accedens] et accedens B) εως του »οἶκος τοῦ ὑπολυθέντος τὸ ὐπόδημα«. τούτου δὴ τοῦ ῥητοῦ οἱ Σαδδουκαῖοι, ὡς τὴν ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως μὴ ἔχοντες, φαύλως ἀκούσαντες κοὶ μηδέν θεοῦ ἄξιον ἐνθυμηθέντες εἰς τὸν ἐκκείμενον νόμον, ᾠήθησαν ἀκολουθεῖν τῷ εἶναι ἀνάστασιν τὸ καὶ τὸν ἄνδρα ἄνδρα πόλιν ἔσεσθαι ἀνατάντα ἄρρενα μόρια ἔχοντα, καὶ τὴν γυναῖκα γυναῖκα ἀναστήσεσθαι σῶμα γυναικεῖον περικειμένην. καὶ ταπεινῶς ὑπολαμβάνοντες λέγεσθαι τὰ περὶ ἀναστάσεως ἐκ τοῦ ταῦτα αὐτοῖς νομίζειν ἀκολουθεῖν, πλάσαντές τινα μῦθον τὸν περὶ ἑπτὰ ἀδελφῶν γαμησάντων μίαν γυναῖκα, ἐΠηπόρουν τίνος ἂν γένοιτο γυνὴ τοιαύτη ἀναστᾶσα, φθάσασα ἅπαξ ἑπτὰ χρηματίσαι ἀνσρῶν γυνή. ἐδύνοντο δὲ καὶ χωρὶς τοῦ τοιούτου πλάσματος ἐπαπορῆσαι ἐκ τῶν πολυγάμων γυναικῶν, τάχα δέ κοὶ πολυγάμων ἀνδρῶν. καὶ ὁ σωτὴρ ἡμῶν ἀποκρινόμενος αὐτοῖς τὸ μὲν βούλημα τοῦ κατὰ Μωσέα νόμου οὐ διηγήσατο, ὡς οὐκ ἀξίοις γνώσεως τηλικούτου μυστη- [*](22 ff Orig. hom. 39 in Luc. (IX, 226, 8 f) : composuerwit Jahidatn mulieris septem virorum. Vgl. Hieron. in Matth. 180 A: istiusmodi fingunt fabulam; Π 253, 4 ff.) [*](13 ff frei behandelt im lat.; Koe vermutet Lücke hinter ᾠήθησαν) [*](15 > Kl 16 et mulier < G in ras. 9 litt. 17 ut] et) ῥίου· μόνον δὲ ἁπ<λῶς ἀπ> εφήνατο λέγων καὶ τὰς θείας γραφὰς ἀπαγγέλλειν περὶ τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως ὅτι ἐκεὶ μή εἰσι γόμοι, ἀλλὰ γίνονται οἱ ἐκ νεκρῶν ἀνιστάμενοι ὡς οἱ ἐν τῷ οὐρανῷ ἄγγελοι, καὶ ὥσπερ οἱ ἐν τῷ οὐρανῷ ἄγγελοι οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμοῦνται, οὕτω (φησὶ) κοὶ οἱ ἀπὸ τῶν νεκρῶν. ἐγὼ δ’ οἶμοι διὰ τούτων δηλοῦσθαι ὅτι οὐ μόνον κατὰ τὸ μὴ γαμεῖν καὶ τὸ μὴ γαμεῖσθαι ὡς οἱ ἐν τῷ οὐρανῷ ἄγγελοι γίνονται οἱ καταξιούμενοι τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ μετασχηματιζόμενα αὐτῶν τὰ σώματα» τῆς ταπεινώσεως« γίνεσθαι τοιαῦτα, ὁποῖά ἐστι τὰ τῶν ἀγγέλων σώματα, αἰθέρια καὶ αὐγοειδὲς φῶς.

Ξενίζον δέ τι τοὺς πολλοὺς τῶν πιστευόντων δόγμα ζητήσαι τις ἄν, τάχα μὲν καὶ πολλαχόθεν σαφῶς δ’ ὅτι καὶ ἐντεῦθεν ἐπαπορῶν, εἰ ὥσπερ εἰσὶν οἱ ἀνιστάμενοι ἐκ νεκρῶν ὡς οἱ ἄγγελοι ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ τάγμα τι ἀγγέλων, μεταβάλλοντες ἐξ ἀνθρώπων, οὕτως καὶ ἄλλοι ἐν τῷ οὐρανῷ ἄγγελοι, ἄνθρωποί ποτε ὄντες καὶ καλῶς ἀγωνισάμενοι ἐν ἀνθρώπου σώματι, γεγόνασιν ἐν τῷ οὐρανῷ ἄγγελοι ὥς τινες ἕτεροι πρὸ αὐτῶν. ὁ δέ τὸ ξενίζον τοῦτο δόγμα ζητῶν ἐκ τῆς προκειμένης λέ- [*](17 f Vgl. Phil. 3, 21) [*](1 ἁπ<λῶς ἀπ> εφήνατο Kl, vgl. lat. 2/3 ἀπαγγέλλειν υ ἀπαγγέλειν M H 27 οἱ Η 28 τάγμα τι Diehl τάγματι Μ H 34 δὴ Η a) [*](5 resurrexerunt L 17 transformabuntur x* transformabunt ρ)

ξεως, τάχα δὲ καὶ ἀλλαχόθεν, ὁράτω περιαθρήσας ὅλην τήν τε γραφὴν καὶ τὴν ἀκολουθίαν τῶν πραγμάτων, κοὶ τί ἕπεται τῷ ταῦτα τιθέντι, <καὶ> σκοπείτω εἰ χρὴ παραδέξασθαι τοιοῦτον λόγον ᾦ ἕπεται τοιαῦτα ἅτινα δηλοῦται ἐκ τοῦ »ἀγγέλους κρινοῦμεν« καὶ τοῦ »εἰς ἅ ἐπιθυμοῦσιν ἄγγελοι παρακύψαι«. εἰ δέ καὶ τὴν Ἰούδα προσοῖτό τις ἐπιστολήν, ὁράτω τί ἕπεται τῷ λόγῳ διὰ τὸ »ἀγγέλους τε τοὺς μὴ τηρήσαντας τὴν ἑαυτῶν ἀρχὴν ἀλλὰ ἀπολιπότας τὸ ἴδιον οἰκητήριον εἰς κρίσιν μεγάλης ἡμέρας δεσμοῖς ἀϊδίοις ὑπὸ ζόφον τετήρηκεν«. ὁράτω δὲ ὁ τὰ τοιαῦτα τολμῶν ζητεῖν, πῶς αὐτῶν δεῖ ἀκούειν τῶν ἐν Γενέσει γεγραμμένων ὅτι »ἰδόντες οἱ υἱοὶ τοῦ θεοῦ τὰς θυγατέρας τῶν ἀνθρώπων ὅτι καλαί εἰσιν, ἔλαβον ἑαυτοῖς εἰς γυναῖκας ἀπὸ πασῶν ὧν ἐξελέξαντο«. σαφῶς δὲ τὰ κατὰ τὸν τόπον ἐπαπορῆσαι καὶ τὴν ἀκολουθίαν αὐτῶν ἐπισκοπῆσαι καὶ χάρτῃ πιστεῦδαι τὴν τῶν τηλικούτων σαφήνειαν, μήποτε οὐκ ἀσφαλὲς ᾖ· ἀρκεῖ γὰρ καὶ ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις ἡμᾶς ἐπὶ τοσοῦτον παρακεκινδυνευκέναι.

Οὐκ ἄκαιρον δέ νομίζω ἅπαξ ἐκθεμένους τὴν λέξιν τοῦ νόμου ἀπὸ τοῦ Δευτερονομίου, ἰδεῖν [*](7 I. Kor. 6, 3 — 8 I. Petr. 1, 12 – 9 f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 5 »der Judasbrief wird nur einmal « — 11 Jud. 6 — 19 Gen. 6, 2) [*](2 περιαθροίσας Μ 4 <καὶ> Κοe 19 οἱ Μ 32 τὴν] <αὐτὴν> τὴν Koe, vgl. lat.)

ὀποῖόν γέ ἐστιν αὐτοῦ τὸ βούλημα. ζητητέον οὖν ἐν αὐτῷ τίς ἡ μία γυνὴ καὶ τίνες οἱ δύο ἄνδρες οἱ ἀλλήλων ἀδελφοί, <ὧν> πρότερον γαμῶν ὁ ἕτερός <ἐστι> τὴν οὐ καρποφορῶν δέ ἐξ αὐτῆς, δεύτερον δέ γαμῶν ὁ τοῦ τεθνηκότος ἀδελφὸς καὶ γεννῶν παιδίον ἐξ ὀνόματος τοῦ τετελευτηκότος. καὶ μετὰ ταῦτα ζητήσεις τίς ἐστιν ὁ μὴ βουλόμενος »λαβεῖν τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ ἑαυτοῦ« καὶ διὰ τοῦτο ἐναντίον τῆς γερουσίας« ὑπολυόμενος »τὸ ἔν ὑπόδημα« καὶ ἐμπτυόμενος εἰς τὸ πρόσωπον« ὑπὸ τῆς γυναικὸς καὶ ἀναβάσης »ἐπὶ τὴν πύλην« κοὶ λεγούσης · »οὐ θέλει ὁ ἀδελφὸς τοῦ ἀνδρός μου ἀνασῆςσαι τὸ ὄνομα τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ ἐν Ἰσραήλ«. ζητηθείη δ’ ἄν ἐν τῷ τόπῳ καἰ τίς ἡ γερουσία καὶ ἡ πύλη ἐφ’ ἥν ἀναβαίωει »ἡ γυνὴ« λέγουσα τὰ γεγραμμένα. ὅτι μὲν οὖν σεμνόν τι εἶναι καὶ αἰδοῦς ἄξιον χρὴ πεπεῖσθαι πάντα νόμον ἐπαγγελλόμενον εἶναι θεοῦ ἢ μὴ ὄντα σεμνὸν μὴ εἶναι νόμον θεοῦ, πᾶς ὁ μὴ πάντη ἀσύνετος ὁμολογήσαι ἄν · εἰ δὲ εὑρίσκομεν ἡμεῖς τὸ τοῦ νόμου τούτου σεμνὸν καὶ αἰδέσιμον ἢ μή, πρῶτον μὲν ὁ θεὸς ἄν εἰδείη καὶ ὁ Χριστὸς αὐτοῦ, μετὰ δὲ ταῦτα καὶ ὁ κατὰ τὴν [*](10. 21 Vgl. Deut. 25, – 12 ff Vgl. Devit. 25,9 — 16 Deut. 25, 7 — 32 ff Zu dem Agraphon vgl. Harnack TU. 42, 4, 40) [*](1 ὁποῖόν γέ Koe, vgl. lat. ὡς οἷόν τε MH 4/5 <ὦν> . . . <ἐστι> Diehl Koe, vgl. lat. 6 δεύτερον Kl, vgl. S. 674, 18 δεύτερος Μ H 15 καὶ <H 20 καὶ 2 + quae lat. 25 ἐπαγγλόμενον Μ 30 ὁ <H) [*](3 <qui> Koe, vgl. pit] lat. las λαβὼν Diehl < GL) γραφὴν ὀνομαζόμενος δόκιμος τραπεζίτης καὶ εἰδὸ)ς »πάντα« δοκιμάζειν τὸ μὲν »καλὸν« κατέχειν, ἀπέχεσθαι δὲ παντὸς εἴδους πονηροῦ«. φέρε οὖν τό προκείμενον πρόβλημα νομικὸν διηγήσασθαι θέλοντες, ἐπικαλσάμενοι τὸν εἰπόντα · »φυέγξομαι προβλήματα ἀπ’ ἀρχῆς«, εἴπωμεν »καλὸν« μέν εἰ <κατέχομεν> τὰ ὑπ’ αὐτοῦ διδόμενα, εἰ δέ μή γε τὰ ὑποπίπιοντα ἡμῖν εἰς τὸν τόπον · κρινεῖ δέ ὁ ἐντυγχάνων τοῖς λεχθησομένος.

Δοκεῖ δή μοι κατὰ μίαν διήγησιν γυνὴ εἶναι ἡ τοῦ ἀυθρώπου ψυχη, γαμουμενη προτερον μὲν τῳ τοῦ νόμου γράμματι καὶ μὴ τεκνοῦσα ἐξ αὐτοῦ, δεύτερον δὲ τῷ πνευματικῷ νόμῳ καὶ ἀπὸ τούτου καρποφορῦσα καὶ γεννῶνσα καὶ μὴ ἀφισταμένη ἐν τῷ γεγεννημένῳ τῆς Πρὸς τὸν ἀποθανόντα αὐτῇ νόμον γράμματος τιμῆς. καὶ τάχα ἑκάστη ἡ ἐσομένη μακαρία ψυχὴ καὶ τροπικῶς <λεγομένη> γυνὴ πάντως πρότερον κατὰ τὰς εἰσαγωγὰς τῷ τοῦ νόμου γράμματι, ὃς ἀποθνῄσκει προκοπτούσης τῆς γυναικὸς ψυχῆς, ἵν’ αὐτὴ τοῦ σεμνοτέρου καὶ τεκνοποιοῦ ἐπιτύχῃ γόμου, ὅτε »σωθήσεται διὰ τῆς τεκνογονίς«, ἐπὰν τὰ τέκνα μείνῃ ἐν πίστει καὶ ἀγάπῃ κοὶ ἁγιασμῷ μετὰ σωφροσύνης«, νης«, οὐ σωθησομένη πρὸ τῆς τεκνογονίας ἢ χωρὶς αὐτῆς. τέκνα [*](2 ff. 9 Vgl. I. Thess. 5, 21 f — 8 Ps. 77, 2 — 30 I. Thn. 2, 15) [*](3 μὲν] + πρόβλη 9 κατέ χομεν> Kl 25 <λεγομένη> Diehl Koe 28 προκοπτούσης + ad maiora lat. S. 676, 22 f) [*](ist zu gr. Ζ. 23 — 28 parallel lat. S. 676, 18 — 26?)

δὲ τῆς γυναικὸς ταύτης ψυχῆς ψυχῆς ἀπὸ τοῦ δευτέρου ἀνδρός, τοῦ πνεευματικοῦ νόμου, τὰ κατ’ αὐτόν ἐστιν ἔργα. ἀδελφοὶ δὴ <δύο> καὶ μιᾶς διανοίας γεννώμενοι οἱ νόμοι * * *, οἵτινες ἀεὶ κατοικοῦσιν »ἐπὶ τὸ αὐτό«· οὐ γὰρ κεχώρισται ὁ οἶκος αὐτῶν ἀπ’ ἀλλήλων, ἀλλ’ »ἀδελφοί« εἰσι κοὶ ἀμφότεραι αἱ ἐκδοχαὶ ὡς ἐν οἴκῳ ἑνὶ τῷ περιέχοντι αὐτοὺς γράμματι. [*](6 f. 26 Vgl. Deut. 25, 5) [*](4 δὴ <δύο> Kl Koe, vgl. lat. MH 5 *** Koe, vgl. lat, 6 ἀεὶ Kl, vgl. lat. Ζ. 11 καὶ Μ Η 9 ἀδελφοί Diehl ἀμφότεροι Μ H 10 ἐνὶ Koe, vgl. lat. τινὶ Μ H) [*](25 f non eff icitur f oris uxor alterius y* efficitur uxor fratris alterius non L 31 accipit B) καὶ ὅρα εἰ μὴ τοῦτο δηλοῦσθαι δύναται ἐκ τοῦ »ἄν δέ κατοικῶσιν ἀδελφοὶ ἐπὶ τό αὐτό«. εἶτα ἑξῆς ἐστι · κοὶ ἀποθάνῃ εἷς ἐξ αὐτῶν, σπέρμα δὲ μὴ ᾖ αὐτῷ«, ἅ κατὰ δύναμιν διηγησάμην. ἴδωμεν δέ καὶ τὸ οὐκ ἔσται ἡ γυνὴ τοῦ τεθνηκότος ἔξω ἀνδρὶ μὴ ἐγγίζοντι«, καὶ τίς μὲν γυνὴ ψυχὴ παραβαίνει τοῦτον τὸν νόμον τίς δὲ τηρεῖ. ὡς ἐν τοιούτοις δὴ τόποις ὑπολαμβάνω μετὰ τὸν θάνατον τῆς κατὰ τὸ γράμμα ἐκδοχῆς τοῦ νόμου καὶ τὴν ἀνατροπὴν αὐτῆς τὴν μέν τινα ψυχὴν ποιοῦσαν παρὰ τὴν θείαν ἐντολήν, γυναῖκα πρότερον γενομένην τοῦ τεθνηκότος καὶ ἐκείνῳ πιστεύσασαν, ἐΜ πάντη γίνεσθαι τοῦ νόμου »ἀνδρὶ μὴ ἐγγίζοντι«, ὅτε παραδέχεται λόγον αὐτὸν <μὴ> *** τῇ ἐκδοχῇ τοῦ γράμματος, [*](3 f Vgl. Gal. 2, 16; öm. 3, 20 – 9. 30 Deut. 25, 5) [*](9 ἄν] ἐὰν LXX 18 ὡς] ὢν vgl. etwa S. 500, 1 Elt 32 <μὴ> vgl. lat. 33 *** Kl Koe, vgl. lat.) [*](1 quia y* <L | priori R G c 19 accipit B 23 et <L 24 spiritaliori] spiritali G 25 qui] quod B 26 mysteria altiora L 30 foris y* <L) ἀλλὰ πάντη ἀλλότριον (τοιαῦται δέ εἰσιν αἱ τῶν ἑτεροδόξων ψυχαί, αἷς καὶ ἡ ἐγδοχὴ τοῦ κατὰ τὸν νόμον γράμματος ἐτελεύτα, καὶ οὐκ ἐβουλήθησαν τῷ <ἀεὶ> »ἐπὶ τὸ αὐτὰ« ἐκείνῳ οἰκοῦντι γαμηθῆναι πνευματικῷ νόμῳ̣, ἀλλά τινι »ἔξω« ἀμφοτέρων τούτων λόγῳ καὶ μηδαμῶς»ἐγγίζοντι«κοινωνῆσαι). ἑτέραν δὲ ψυχὴν 〈γυναῖγα εἶναι τὴν〉 κατὰ θεὸν βιοῦσαν ἀποθανόντος καὶ ἀνατραπέντος τοῦ προτέρου ἀνδρός, οὐ βουλομένην »ἔξω« γενέσθαι καὶ »ἀνδρὶ μὴ ἐγγίζοντι«, ἀλλὰ γαμουμένην τῷ ἀδελφῷ τοῦ τετελευτηκότοσ καὶ »ἐπὶ τὸ αὐτὸ« αὐτῷ οἰκήσαντι, ὅτε »ὁ ἀδελφὸς τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς εἰσερχεται πρὸς αὐτὴν« καὶ γίνεται ἔνδον τῆς ψυχῆς αὐτῆς καὶ λαμβάνει »αὐτὴν ἑαυτῷ εἰς γυναῖκα« καὶ συνοικεῖ αὐτῆ τῇ ψυχῇ ἐπὶ μακα- [*](5ff. 18ff. 28ff Vgl. Deut. 25, 5 — 6 Vgl. Kom. 7, 14) [*](2f so Μ H, soweit in Μ die letzten Zeilen auf fol. 106r noch zu lesen sind 2 αἱ] omnes lat. 5 <ἀεὶ> Koe, vgl. lat. u. S. 675, 6 1.5 〈γυναῖκα εἶναι τὴν〉 Diehl, vgl. S. 676, 28 17 ἀνδρός] lege lat. 22 τετελευτηκότος + legis lat. 23 Ὅτε] wie S. 676, 31 ὅτι Μ lat. las τότε 24 τοῦ + mortui lat. 29 ἐπὶ Τ omni lat.) [*](5 noluerunt x* voluerunt ρ | verbo] lat. las λόγῳ st. νόμῳ 13 veteri G c B) ρισμῷ αὐτῆς, ἅτε κατὰ τὸ βούλημα τοῦ θεοῦ γαμουμένης τῷ δευτέρῳ καὶ πνευματικῷ νόμῳ. »τὸ δὲ παιδίον ὃ ἐὰν τέκῃ« καὶ γεννήσῃ ἡ συνοικήσασα τῷ δευτέρῳ καὶ πνευματικῷ ἀδελφῷ ψυχὴ γυνή. καθίσταται »ἐκ τοῦ ὀνόματος« τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ »τοῦ τετελευτηκότος«, τος«, καὶ γίνεται οὐκ ἐκ τοῦ προτέρου μὲν ὁμώνυμος δὲ τῷ προτέρῳ· ὄνομα γὰρ τῷ γεννήματι ἐκ τοῦ πνευματικοῦ νόμου ἐσιὶ τὸ ὄνομα τοῦ τετελευτηκότος, ἐπεὶ κἀκεῖνος ἐκαλεῖτο νόμος 〈νόμος〉 θεοῦ, καὶ οὐ χρή γε ἐξαλείφεσθαι ἀπὸ τοῦ διορατικοῦ καὶ ἀληθῶς Ἰσραὴλ »τὸ ὄνομα« τοῦ ἀποθανόντος ἀνδρός, κἂν αὐτὸς ἐξαλειφθῇ.

Ταῦτα μέν οὖν ἐκ μέρους εἰρήσθω περὶ τοῦ νόμου. θεοῦ δέ ἡμῖν πάλιν ἢ καὶ μᾶλλον χρεία, ἐν Χριστῷ φωτίζοντος τὸν νοῦν ἡμοῖν πρὸς θέαν τῶν ἑξῆς. »ἐὰν γὰρ »μὴ βούληται (φησὶν) ὁ ἄνθρωπος λαβεῖν τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, καὶ ἀναβήσεται ἡ γυνὴ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ ἐπὶ τὴν πύλην ἐπὶ τὴν γερουσίαν καὶ ἐρεῖ« τὰ ἐπιφερόμενα. καὶ πρῶτόν γε πορατήρει ὅτι, ἐς [*](3 Vgl. Röm. 7, 14 — 3ff. 19 Vgl. Deut. 25, 6 — 18 Vgl. Register — 26 Deut. 25, 7) [*](4 γενήσῃ M a | ἡ Hu καὶ Μ H 16 〈νόμος〉 Koe, vgl. lat. 17 ἀπὸ] ὑπὸ H 26 γὰρ] autem lat.) [*](1 illi x* illius ρ 9/10 mortui fratris G 13 dei x* < μ 17 del<eri deb>etur Diehl, vgl. gr. 18 omnibus operibus y* omni opere L 30 dici G a B L de eo R G c)

ὅσον <μὲν> καὶ ἡ γυνὴ ἐποίει τὸ τοῦ νόμου προστεταγμένον, καὶ ὁ ἀνὴρ εἰσιὼν πρὸς αὐτὴν συνῴκει αὐτῇ καὶ ἐτέκνου ἐξ αὐτῆς, ἄνθραπος οὐκ εἴρητο ἀλλὰ »ἀδελφὸς« ἀνδρὸς τῆς γυναικός· ὅτε δέ οὐ βούλεται »λαβεῖν τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ« καὶ »οὐ θέλει ἀναστῆσαι τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ τὸ ὄνομα ἐν Ἰσραήλ«, καὶ καλούμενος ὑπὸ τῆς γερουσίας »τῆς πόλεως« λέγει· »οὐ βούλομαι λαβεῖν αὐτὴν« καὶ ἀτιμοῦται ὑπολυόμενος »τὸ ὑπόδημα« καὶ ἐμπτύεται »εἰς τὸ πρόσωπον« ἀπὸ τῆς γυναικὸς καὶ μετονομάζεται, ἶνα »τὸ ὄνομα αὐτοῦ« ᾖ »[ὁ] οἶκος τοῦ ὑπολυθέντος τὸ ὑπόδημα«, τότε <οὐκέτι ἀδελφὸς ἀλλ’> λέγεται · οἱονεὶ γὰρ διὰ μέν τῆς τηρήσεως τοῦ νόμου ἐλέγετο αὐτῷ τὸ »ἐγὼ εἶπα· θεοί ἐστε <καὶ υἱοὶ> ὑψίστου <πάντες>«· τοῦ τὰ ἐναντία τῷ νόμῳ ποιεῖν οἱονεὶ ἐλέγχεται ὑπὸ τοῦ λόγου φάσκοντος πρὸς αὐτόν· »ὑμεῖς δέ ὡς ἄνθρωποι ἀποθνῄσκετε«. καὶ Πρόσχες εἰ δύνασαι νοῆσαι [*](5 Vgl. Deut. 25, 5 — 7f Deut. 25, 7 — 11 ff Vgl. Deut. 25, 8 — 10 — 19 Vgl. Deut. 25, 7 — 22 Ps. 81, 6 — 26 Ps. 81, 7) [*](1 <μὲν> Koe, vgl. lat. 15 ὑπὸ 17 ὁ] Kl, vgl. LXX u. S. 683, 17 19 <οὐκέτι — ἀλλ’> Kl Koe, vgl. lat. 19 f λέγεται ἀνος H 22 f <καὶ υἱοὶ> ὑ. <πάντες> Koe, vgl. lat. 23 ἐστε Μ | ὑψίστου] < H 25 νόμου Μ) [*](21 quis y* < L 24 <legem> Diehl, vgl. gr. 30 heresiarcus S. 682, 12 BL) μετὰ τὸν θάνατον τῆς ἐκδοχῆς τοῦ γράμματος εἶναι ἄλλην <τινὰ> τοῦ νόμου διημαρτημένην καὶ οὐ πνευματικὴν οὐδὲ ἀνεπίληπτον, πλὴν τὴν γένεσιν ἔχουσαν <ἐκ νόμου> ἡμαρτημένην μὲν ἀπὸ δὲ ἀφορμῆς τῶν ἐν τῷ νόμῳ γεγραμμένων ἀρχομένην, καὶ οὐ βουλομένην »ἀναστῆσαι τὸ ὄνομα τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ« καὶ τιμῆσαι τὸ ὄνομα τοῦ νόμου. οὐ βούλεται δὲ ἡ τοιαύτη ἐκδοχὴ παραλαβεῖν τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ φυχήν· οὐδέ γὰρ Βέλει καρποφορῆσαι ἐπὶ τῷ δοξάσαι τὸ ὄνομα τοῦ τεθνηκότος ἀδελφοῦ. διὸ ἡ γυνὴ οὐ κάτω ἕστηκεν ἡ ἑτοίμη τιμῆσαι τὸν πρότερον ἄνδρα αὐτῆς, ἀλλὰ ἀναβαίνει »ἐπὶ τὴν πύλην« καὶ τὴν εἴσοδον τῆς πόλεως ἑαυτῆς ἔχουσαν καὶ »γερουσιαν«. καὶ νοείσθω ταῦτα γινόμενα κατὰ τὴν ἐκκλησίαν καὶ τὴν εἰς αὐτὴν εἰσαγωγὴν καὶ εἴσοδον.

Ἐλέγχει οὖν ἡ γυνὴ τὸν μὴ βουλόμενον ἄνδρα καρποφορῆσαι τὸν τοιόνδε λόγον ·Λαὶ λέγει· οὐ θέλει ὁ αδελφὸς τοῦ ἀνδρός μου ἀναστῆ- [*](10. 20ff Vgl. Deut. 25, 7 — 22 Ps. 117, 20 — 30 Deut. 25, 7) [*](2 <τινὰ> Diehl Kl Koe, vgl. 4 οὐ] οὐδὲ H 5 ἔχουσa Μ | <ἐκ νόμου〉 Kl Koe, vgl. lat. 8 ἀρχομένην ΚΙ, vgl. lat. ἐρχομένην Μ H 10 βουλόμενος Koe, vgl. lat. 15 φυχήν + rectam lat. 19 οὐτῆς < M 21 Koe ἐχούσης Μ H 29 —31 ἄνδρα — μου < H 29 <κατὰ> τὸν Koe, vgl. lat.) [*](3 et non] neque G 16 reparandum] l. honorandum ? Diehl, vgl. gr. 22/23 vgl. gr. S. 685, 17f 29—31 quod — dicet y* dicens L)

σαι τὸ ὄνομα τοῦ ἀδελφοῦ οὐτοῦ ἐν Ἰσραήλ«. εἶτα »ἡ γερουσία τῆς πόλεως« ἐκείνης ἐξετάζουσα τὸν τοιοῦτον ἄνδρα πυνθάνεται εἰ ἀληθῶς οὐ βούλεται. ἀποκριναμένου δέ ἐκείνου τὸ μὴ βούλεσθαι, προσέρχεται αὕτη πρὸς τὸν μὴ βουληθέντα ἐξαναστῆσαι σπέρμα τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ, καὶ ἐπὶ τῆς γερουσίας ἐλέγχει αὐτὸν καὶ ἀτιμάζει ὑπολύουσα »τὸ ὑπόδημα αὐτοῦ τὸ ἕν«. καὶ σκόπει ἐν τούτοις διὰ τὸ »λῦσαι τὸ ὑπόδημα ἐκ τῶν ποδῶν σου« εἰρημένον πρὸς Μωσέα καὶ Ἰησοῦν καὶ τὸ »<οὗ> οὐκ εἰμὶ ἐγὼ ἄξιος ἵνα λύσω τὸν ἱμάντα τοῦ ὑποδήματος αὐτοῦ«, γεγραμμενον εν τῳ κατὰ Λουκᾶν καὶ <ἐν τῷ> κατὰ Μᾶρκον καὶ ἐν τῷ κατὰ Ἰωάννην, μήποτε οὐ ταὐτόν ἐστι τό λῦσαι τὸ ὑπόδημα τῷ ὑπολῦσαι· οὐ γὰρ ὑπολύσασθαι κελεύεται Μωσῆς ἢ Ἰησοῦς, οὐδὲ Ἰωάννης περὶ τοῦ σωτῆρος ὠνόμασε τὸ ὑπο| <λῦσαι [*](5 Vgl. Deut. 25, — 22 Vgl. Deut 25, 9 — 24 Ex. 3, 5; Jos. 5, 15 — 26 Luc. 3, 16; Marc. 1, 7; Joh. 1, 27) [*](26 <οὗ> Kl, vgl. lat. 30 <ἐν τῷ> Koe 36 ὠνόμασαι Ηa | ὑπο<λῦσαι ἀλλὰ τὸ> ΚΙ vgl. lat. ) [*](6 si vere Ga B L se habereH abere Gc 16 fuit] sunt B 19/20 <convincit et> Diehl Koe, vgl. gr.) ἀλλὰ τὸ> λῦσαι. οὗτος οὖν ὁ νομῶν οὔτε ἐξ ὅλων ὑπολέλυται οὔτε πάντη τῇ ὑποδέσει κεκόσμηται, ἀλλ᾿ ἐξ ἡμισείας ἑκάτερον ἔχει. διὸ ἐμπτύει »εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ« ἡ ἐπὶ τῆς γερουσίας ἐλέγξασα αὐτὸν γυνή · ἐμπτύει γὰρ πᾶσα ψυχὴ τῷ οὐ τεκνοποιοῦντι οὐδὲ καρποφοροῦντι λόγῳ, καὶ διὰ τῆς ἀνατροπῆς ὑπολύει αὐτὸν ἐν οἷς πταίει καὶ »ἀποκριθεῖσα« λέγει ὅτι »οὕτως ποιήσουσι τῷ ἀνθρώπῳ ὃς οὐκ οἰκοδομεῖ τὸν οἶκον τοῦ ἀδελφοῦ αυτου«. καὶ πρόσχες Πόλιν ἐνταῦθα ὅτι [*](26f Vgl. Jac. 1, 18? — 28 Deut. 25, 9 17 ἡ KI, vgl. lat. κα M H 19 ἐμπτύειν γὰρ <δοκεῖ> Koe, vgl. lat.) [*](9f arguitum y | convicium G 11 verisimili x* verisimiHs μ | quo fuerat calciatus x* quod fuerat calciatum μ 12 lieresiarcus B L 16 *** Kl, vgl. gr. | expuet G 18 eum] ipsum L 28 dicit R G dicet B L) δεύτερον τὸ ἄνθρωπος ὠνόμασται ἐπὶ τοῦ ἁμαρτάνονιος, νῦν δ᾿ ἤδη καὶ μὴ οἰκοδομοῦντος »τὸν οἶκον τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ«. πᾶς οὖν ὁ βλέπων τοῦτον τὸν ἄνθρωπον ὑπολυόμενον ἀπὸ γυναικὸς καὶ ἐμπτυόμενον καὶ ἀκούων αὐτῆς λεγούσης· »οὕτω ποιήσουσι τὸν εἶκον θρώπῳ, ὃς οὐκ οἰκοδομεῖ τὸν οἶκον τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ«, »πάντα πρὸς οἰκοδομὴν« τοῦ ἀδελφοῦ ποιείτω· εἰ γὰρ μὴ οἰκοδομήσαι »τὸν οἶκον τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ« 〈νόμου〉, ὑπολυθήσεται »τὸ ἓν ὑπόδημα« καὶ ἐμπτυσθήσεται καὶ »τὸ ὄνομα« παντὸς τοῦ τοιούτου »ἐν Ἰσραὴλ« παρὰ <πᾶσι> τοῖς ὁρῶσι »κληθήσεται οἶκος τοῦ ὑπολυθέντος τὸ ὑπόδημο«.

Ἰδωμεν δἐ καὶ δευτέραν εἰς τὸν ἐκκείμενον τόπον διήγησιν, καὶ ἔστωσαν δύο νόμοι ἀδελφοί, καθ᾿ οὓς ὁ μὲν τηρήσας τὸν πρότερον οὐκ ἦν »ἄνομος θεοῦ«, ὁ δὲ τὸν δεύτερον φυλάσσων ἐστὶν »ἔννομος Χριστοῦ«. καὶ νόει μοι κατὰ τὴν Χριστοῦ παρουσίαν τεθνηκένοι τὸν πρότερον νόμον, ἄνθρωπον τῆς τῶν ἀνθρώπων ψυχῆς, ἐπεὶ μὴ »δεδόξαστοι τὸ δεδοξασμένον ἐν τούτῳ τὸ μέρει« πρότερον »ἕνεκεν τῆς ὑπερβαλλούοης δόξης« τῆς κατὰ [*](1. 3. 8. 12 Deut. 25, 9 — 10 Vgl. I. Kor. 14, 26 — 15ff Deut. 25, 10 — 23 Vgl. I. Kor. 9, 21 — 28 II. Kor. 3, 10) [*](1 τὸ Kl ὁ ὡς Μ H 13 〈νόμου〉 Kl Koe, vgl. lat. 13/14 ὑπολυθήσεται + similiter lat. 17 <πᾶσι> Diehl, vgl.lat. | ὁρῶσι + eum la,t. 20 τόπον] νόμον H 27 ἄνθρωπον] 1. ἄνδρα ? Kl, vgl. Röm. 7, 2: κύριον ? Koe, vgl. Röm. 7, 1) [*](7 audixe G a B L audit sibi R G c 11 autem] enim Koe, vgl. gr. 15 eius] univis cuiusque Diehl, vgl. gr.)

τὸ δεύτερον· δεύτερον δὲ νόμον τοῦ Χριστοῦ, ἀδελφὸν ὄντα τοῦ προτέρου καὶ διὰ Μωσέως καὶ υἱὸν τοῦ αὐτοῦ λόγον, ὃς καὶ τὸν πρότερον ἐγέννησε. κατοικούντων οὖν τούτων τῶν δύο ἀδελφῶν ἐπὶ τὸ αὐτὸ« μάλιστα κατὰ τὴν παρουσίαν ἀπέθανεν ὁ εἷς ἐξ αὐτῶν καὶ οὐκ ἦν αὐτῷ σπέρμα. ἀλλὰ ἡ γυνὴ τοῦ τεθνηκότος μετὰ τὸν θάνατον τοῦ προτέρου ἀνδρός, ἡ ὑπὸ νόμον φυχή, οὐ γίνεται »ἔξω ἀνδρὶ μὴ ἐγγίζοντι«· ἐγγίζει γὰρ ἀνήρ, ὁ τοῦ εὐαγγελίου νόμος, ὡς ἀδελφὸς τοῦ ἀνδρὸς τεθνηκότος τῷ προτέρῳ νόμῳ, καὶ εἰσέρχεται πρὸς τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ. οἷον ὡς ἐπὶ παραδείγματος ἰδέ μοι τὴν Παύλου ψυχὴν »ὑπὸ νόμον«, εἶτα διὰ Χριστὸν ἐξαγοράσαντα αὐτὸν ἀπὸ τοῦ νόμου γενομένην ὑπὸ τὸ εὐαγγέλιον. καὶ ὅρα εἰ μὴ ἀπέθανεν ὁ ἀνὴρ τῆς Παύλου φυχῆς, καὶ οὐδὲν ἧττον ἀποθανόντος ἐκείνου ἡ γυνὴ τοῦ τεθνηκότος οὐ γέγονεν »ἔξω«, ὡς οἴονται οἱ ἀπὸ τῶν αἱρέσεων, οὐδέ »ἀνδρὶ μὴ ἐγγίζοντι«. ὁ γὰρ »ἀδελφὸς τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς« εἰσῆλθε πρὸς αὐτὴν καὶ ἔλαβεν »αὐτὴν ἑαυτῷ εἰς γυναῖκα« καὶ συνῴκησεν αὐτῇ, καὶ γέγονεν ὁ καρπὸς καὶ τὸ γέννημα κοὶ τὸ παιδίον« καὶ τὸ τεχθέν ἐκ τοῦ ὀνόματος τοῦ τετε- [*](6ff. 16. 25ff Vgl. Deut. 25, 5 — 19 Vgl. I. Kor. 9, 20 — 20 Vgl. Gal. 3, 13 — 32 f Vgl. Deut. 25, 6) [*](1 τὸ] τὸν H 2/3 προτέρου <τοῦ θεοῦ> καὶ διὰ Μωσέως <νόμου> 7 <Χριστοῦ> παρουσίαν Koe 13 < Μ 21 γενομένην Kl γενόμενον Μ 33 τελευτηκότος Μa) λευτηκότος«. κατὰ γὰρ τὸν πνευματικὸν νόμον τὸ εὐαγγέλιον ὀνομάζει πάντα, καὶ οὐκ ἐξήλειπται τὸ ὄνομα τοῦ τετελευτηκότος, ὅτε ἐλήλυθεν ὁ νόμος τοῦ εὐαγγελίου· παρὰ γὰρ τῷ ἀληθινῷ Ἰσραὴλ τηρεῖται καὶ τὸ ὄνομα τοῦ προτέρου. τίς δέ μετὰ ταῦτα ὁ μὴ βουλόμενος ἄνθρωπος »λαβεῖν τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ ἑαυτοῦ« ἢ ὁ ἐν ταῖς αἱρέσεσι λόγος, μὴ βουλόμενος τὴν τιμήσασαν φυχὴν τὸν Πρότερον ἄνδρα καὶ τὴν μνήμην τοῦ προτέρου ἀνδρὸς παραδέξασθαι; καθ’ οὗ ἀναβαίνει ἡ γυνὴ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ »ἐπὶ τὴν πύλην«, περὶ ἧς λέλεκται τὸ »αὕτη ἡ πύλη τοῦ κυρίου, δίκαιοι εἰσελεύσονται ἐν αὐτῆ« καὶ ἀναβαίνει »ἐπὶ τὴν γερουσίαν« καὶ διαμαρτύρεται περὶ τοῦ μὴ βου- λομένου »ἀναστῆσαι σπέρμα τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ ἐν Ἰσραὴλ« μηδέ τιμῆσαι τὸν τοῦ θεοῦ διὰ Μωσέως νόμον. ἐπὰν οὖν »ἡ γερουσία« πύθηται τοῦ τοιούτου ἀνθρώπου εἰ ἀληθῆ περὶ αὐτοῦ λέγει ἡ γυνὴ καὶ οὐ βούλεται ἐξαναστήσαι σπέρμα τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ, τότε προσέρχεται »ἡ γυνὴ« τοῦ τεθνηκότος »ἐναντίον τῆς γερουσίας« κοὶ ὑπολύει τὸ ὑπόδημα τὸ ἔν ἀπὸ τοῦ ποδὸς αὐτοῦ«, ἵνα κἂν ᾖ ὑποδεδεμένος τὸ Χριστοῦ ὄνομα, ὑπολελυμένος τε ᾖ τὸ τοῦ θεοῦ ὄνομα καὶ διὰ τοῦτό γε οὐκ ἐνδόξως οὐδὲ ἀληθῶς τὸ Χριστοῦ φορῶν ὄνομα. ἐμπτύει δέ κοὶ »εἰς τὸ πρόσωπον« τοῦ τοιούτου [*](9f. 16. 19f Vgl. Deut. 25, 7 — 17 Ps. 117, 20 — 24 Vgl. Deut. 25, 8 — 29 ff Vgl. Deut. 25, 9) ἡ γυνὴ καὶ ὀνειδίζει ὡς ἀνθρώπῶ αὐτῷ, καὶ οὐ βουληθέντι θεοποιηθῆναι ἐκ τοῦ καρποφορῆσαι· καί φησιν οὕτω παντὶ ἔσεσθαι τῷ μὴ οἰκοδομήσαντι »τὸν οἶκον τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ«, τοῦ εὐαγγελικοῦ λόγου, ὃς νομικός ἐστι καὶ προφητικός. καὶ ἄΠο ὄνομα οὐχ ἕξει ὁ μὴ οἰκοδομῶν τὸ ὄνομα αὐτοῦ παρὰ τοῖς Ἰσραηλίταις ἢ τοῦτο ὅτι »οἶκός« ἐστιν οὗτος τοῦ ὑπολυθέντος τὸ ὑπόδημα«. πᾶς οὖν ὁ ἐν αἱρέσεσι, πάλιστα τοῖς διακοπτούσαις τὴν θεότητα καὶ τὸν νόμον ἀπὸ τοῦ εὐαγγελίου χωριζούσαις, καλινδούμενος »οἰκός« ἐστι »τοῦ ὑπολυθέντος ὑπόδημα«, ἐμπτυόμενος »εἰς πρόσωπον« κοὶ ὑπολυόμενος »τὸ ἔν ὑπόδημα«.

Καὶ τρίτην δέ τοιαύτην ὑπόνοιαν εἰς τὸν τόπον ἐξεδεξάμεθα, ἣν διὰ βραχέων ἐροῦμεν. γυνὴ μέν ἡ σοφία εἴρηται διὰ τὸ »ταύτην ἐζήτησα νύμφην ἀγαγέσθαι ἐμαυτῷ«, <ἣν> καὶ ἐρᾶν δεῖ κατὰ τὸν εἰπόντα Σολομῶνα· »'εράσθητι αὐτῆς, καὶ τηρήσει σε«, ἀνὴρ δέ αὐτῆς ὁ σοφός. ἐὰν οὖν ὁ σοφὸς μὴ γεννήσας τινὰς ἐκ τῆς σοφίας ἀπαλλαγῇ τοῦ βίου, ὁ κατοικήσας μετ’ αὐτοῦ ἀδελφὸς καὶ ἐν τοῖς αὐτοῖς ἀναπαυσάμενος λόγοις πρεσβευέτω τῶν αὐτῶν, ἵνα γεννηθῇ ἐκ τῆς σοφίας ὁ κλέος περιποιήσων τῷ ἀπαλλαγέντι τῆς συμβιώσεως <τῷ> τὸν [*](5. 16 Vgl. Deut. 25, 9 — 8 Vgl. Deut. 25, 10 — 10 Deut. 25, 10 — 23 Sap. Sal. 8, 2 — 26 Prov. 4, 6) [*](7 ὃς Koe ὁ Μ H | προφητικός] πρὸ H 25 <ἣν> ΚΙ 35 <τῷ> Koe)

παραστῆσαι. εἰ δὲ μὴ βούλοιτο πρεσβεῦσαι ὁ καταλειπόμενος ἀδελφὸς τῶν λόγων, ἀτιμασθήσεται ὑπὸ τῆς σοφίας ἐξ ἡμισείας αὐτὸν ὑπολυούσης· οὔτε γὰρ οὐχ ὑπολυθήσεται ὁ τοιοῦτος οὔτε τελείως ὑπολυθήσεται. εἰς δὲ κατασκευὴν τοῦ τὸν νόμον ἄνδρα λέγεσθαι κατὰ τὴν γραφὴν γυναικὸς τῆς φυχῆς, παραθησόμεθα τὰ ἀπὸ τῆς πρὸς Ῥωμαίους οὕτως ἔχοντα· »ἢ ἀγνοεῖτε, αδελφοί, γινώσκουσι γὰρ νόμον λαλῶ, ὅτι ὁ νόμος κυριεύει τοῦ ἀνθρώπου ἐφ’ ὅσον χρόνον ζῇ;« καὶ τὰ ἐξῆς γενομένην ἀνδρὶ ἑτέρῳ«. si fuerit cuni altero «. εἴρηται δὲ πλείονα ἡμῖν εἰς τὸν τόπον διηγουμένοις τὸ χωρίον του<τὶ> τῆς πρὸς Ῥωμαίους ἐπιστολῆς ἐν τοῖς εἰς αὐτὴν ἐξηγητικοῖς.

ταῦτα μέν, εἰ καὶ μετὰ παρεκβάσεως λελέχθαι δοκεῖ, εἰρήσθω εἰς σαφήνειαν τοῦ παρὰ Μωσεῖ νόμου, οὗ μνησθέντες οἱ Σαδδουκαιοι ἐΠύθοντο τοῦ σωτῆρος λέγοντες τὸ Μωσῆς ειπεν· ἐάν τις ἀποθάνῃ μὴ ἔχων τεκνα [*](12 öm. 7, 1 —3 — 25 ff Vgl. Comm. in ep. ad. Rom. VI, 7 (Lomm. 7, 27ff)) [*](1 μὴ < Μ 4/5 ἀπολυούσης Μa w. e. sch. 8 — 11 ückenhaft Kl Koe, vgl. lat. 26 του<τὶ> Diehl) [*](11 nubet G 18 vir <y 22 libera R liberata x 24 altero] alio B 29/30 manifestandam L)

καὶ τὰ ἑξῆς.

Φέρε δὲ μετὰ ταῦτα τὰ ἄλλα τοῦ εὐαγγελίου ἐξετάσωμεν τὰ ἀπὸ τοῦ ἦσαν δὲ παρ’ ἡμῖν ἑπτὰ ἀδελφοί· καὶ ὁ πρῶτος γήμας ἐτελεύτησε καὶ τὰ ἑξῆς. ὁ μὲν Ἡσαΐας ἐν τῇ προφητείᾳ φησίν· »'επιλήψονται ἑπτὰ γυναῖκες ἀνθρώπου ἑνὸς λέγουσαι· τὸν ἄρτον ἡμῶν φαγόμεθα καὶ τὰ ἱμάτια ἡμῶν περιβαλούμεθα· πλὴν τὸ ὄνομα τὸ σὸν κεκλήσθω ἐφ’ ἡμᾶς, ἄφελε τὸν ὀνειδισμὸν ἡμῶν«. οἱ δὲ προσελθόντες Σαδδουκαῖοι τῷ σωτῆρι τὸ ἀνάπαλιν τῇ προφητείᾳ φασὶ περὶ ἀνδρῶν ἑπτὰ γαμησάντων μίαν γυναῖκα. πλάσμα δὲ δοκεῖ μοι εἶναι τὸ πρόβλημα αὐτῶν, προθεμένων διὰ τοῦ πλάσματος τὸν περὶ ἀναστάσεως ἀθετῆσαι λόγον καὶ οἰηθέντων ἀκολουθεῖν τῇ ἀναστάσει τὸ ἕκασον τῶν ἀνισταμένων τὴν αὐτὴν ἔχειν σχέσιν πρὸς οὓς εἶχεν ἐν τῷ βίῳ τούτῳ, ἵν᾿ ὁ μὲν ἀνὴρ ἀπολάβῃ καὶ τὴν γυναῖκα μετὰ τὸ τυχεῖν ἀναστάσεως, ὁ δέ πατὴρ μείνῃ ἐν τῇ σχέσει τῇ πρὸς τὸν υἱὸν καὶ ὁ ἀδελφὸς πρὸς τὸν ἐδελφον. ἠγνόουν δέ ἄρα ὅτι ὁ δημιουργὸς πάντα ποιῶν πρὸς τὸ χρήσιμον, ὅπου μὲν γένεσίς ἐστι καὶ φθορά, [*](8 Jes. 4, 1 — 17ff Vgl. Hieron. in Matth. 180 B: turpitudinem fabulae opponunt, ut resurrectionis denegent veritatem; Π 253, 7) [*](10/11 φαγόμεθα . . . περιβαλούμεθα Kl, vgl. LXX φαγώμεθα . . . περιβαλόμεθα Μ H 26 τὸ ΚΙ τοῦ Μ H) [*](22 putantes x* putaverunt ρ)

πεποίηκεν ἀναγκαιως τας τοιαυτας σχέσεις, ἶν’ ὁ μέν τις ᾖ ἀνὴρ διὰ γυναικὸς διακονούμενος παίδων γενέσει, οἱ δὲ γεννώμενοι σχῶσί τι ἐκ τῆς διὰ τῶν αὐτῶν γενέσεως συγγενές, ὄντες ἀδελφοί· γενέσεως δέ ἔργον ἦν καὶ πατὴρ κοὶ υἱὸς καὶ μήτηρ καὶ θυγάτηρ. εἰ οὖν ἐν τῇ μακαριότητι οἱ γέρως ἀξιούμενοι διὰ τὸν ἐνεστηκότα αἰῶνα ἐν ᾧ καλῶς ἐβίωσαν ἐν ἐκείνῃ ἔσονται τῇ ζωῇ, καὶ οὐδεὶς τῶν μὴ ἀγωνισαμένων ἐνταῦθα καταξιοῦται τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως, δηλονότι ὧν ἐνταῦθα διὰ γένεσιν χρεία ἦν, ταῦτα οὐκ ἔσται ἐκεῖ. οὐδέν γὰρ παρέλκον ὁ θεὸς ποιεῖ οὐδὲ μάτην τι παρ’ αὐτῷ γίνεται. ἐχρῆν δὲ ὁρᾶν <τότε> τοὺς τὸ ἀκόλουθον αὐτῶν τῇ ὑπονοίᾳ περὶ τοῦ ἕκαστον ἀπολήψεσθαι τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα, ὅτι πόλιν ἐκεῖ τεκνογονίαι καὶ παίδων γενέσεις καὶ θάνατοι· εἰ δὲ ταῦτα καὶ νόσοι, εἰ δὲ γενέσεις καὶ νηπιότητες καὶ προβάσεις ἀπὸ νηπιότητος ἐπὶ τὸ συμπληροῦσθαι <τὴν> δφιάλεκτον καὶ ὕστερον τὸν καὶ ἐν τῇ συμπληρώσει τοῦ λόγου κακίαν, καὶ μόλις ποτὲ πόλιν ἀρετὴν ἐν ὀλίγοις τοῖς ζητοῦσιν αὐτὴν εὑρίσκεσθαι.

[*](30f Vgl. Matth. 7, 14)[*](5 γεννέσεως Ha γεννήσεως Hu 14 ὧν Hc (Ha?) ὧ Μ 19 <τότε> Kl Koe, vgl. lat. 23 ἐκεῖ + nuptiae lat. 28 <τὴν> Diehl)[*](19 Ι. debuerant ? Kl. vgl. gr. 21 ff lat. frei 22 ibi <B)

Τούτων δέ τί ἂν εἴη ματαιότερον; κοὶ βέλτιόν γέ ἐστι μὴ εἶναι ἀνάστασιν τοῦ τοιαύτην εἶναι ὁποίαν ὑπενόουν οἱ Σαδδουκαῖοι, ὑπολαμβάνοντες ἀκολουθεῖν τῇ ἐκ νεκρῶν ἀναστάσει τὸ ἀπολαμβάνειν ἕκαστον τὴν γυναῖκα · ᾧ ἀκόλουθον ἦν καὶ ἕκαστον τῶν εἰρημένων ἔσεσθαι. εἴπερ οὖν καινὸς αἰών ἐστιν ἐλπιζόμενος κοὶ ὡς ὠνόμασεν Ἡσαΐας) »οὐρανὸς καινὸς καὶ γῆ καινὴ« καὶ ὡς ἐν τῷ εὐαγγελίῳ γέγραπται »ποτήριον« κοινῆς διαθήκης, ἀπὸ ἀμπέλου οἶμαι καινῆς, ἑτεροῖα δεῖ εἶναι πάντα τὰ τῆς ἐκεῖσε ζωῆς καὶ ἀληθῶς μακάρια. ὥσπερ δέ, ὡς ὁ λόγος ἀπέδειξεν, ἠκολούθησε τῷ εἶναι γυναῖκα καὶ ἄνδρα τὸ ἔσεσθαι κοὶ τέκνα πατέρων καὶ ἀδελφοὺς ἀδελφῶν καὶ μητέρος τῶν γεννωμένων, οὕτω μήποτε ἀκολουθεῖ τῷ μὴ εἶναι γυναῖκα ἢ ἄνδρα τὸ μηκέτι ἔσεσθαι πατέρα καὶ μητέρα καὶ ἀλλήλων τινὰς ἀδελφούς, τάχα οὐ περὶ μελλόντων μόνον ἀλλὰ κοὶ τῶν παρεληλυθότων. ἐκεῖ γὰρ οὐκέτι τοῦ κατὰ σάρκα γένους ἔσται μνήμη παρὰ τοῖς εὐλόγως ἀκούουσι τοῦ »μὴ μνημονεύετε τὰ πρῶτα, καὶ τὰ ἀρχαῖα μὴ συλλογίζεσθε· ἰδοὺ ποιῶ καινὰ πάντα«. καὶ κατὰ τοῦτο ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι οὐ χρηματίσει πατὴρ τοῦ Ἀβραὰμ ὁ Θάρρα οὐδὲ τοῦ Ἰσμαὴλ καὶ τῶν ἀπὸ Χεττού- [*](11 Vgl. Jes. 66, 22 — 13 Vgl. Luc. 22, 20; I. Kor. 11, 25 — 29 Jes. 43, 18f) [*](10 ἐλπιζόμενος + καὶ γῆ κοινὴ ρ 23 ἔσεσθαι <τέκνα καὶ> Diehl 34 τοῦ Kl τῶ MH 35 κοὶ] ἢ Koe) [*](1 et + in R G 2 est ut nec] ne B)

ρας ὁ Ἀβραάμ, τάχα δὲ οὐδέ τοῦ Ἰσαάκ· »τὰ γὰρ ἀρχαῖα παρῆλθε« καὶ τότε λεχθήσεται τὸ »ἰδοὺ γέγονε κοινὰ πάντα«. εἰ δέ ἐστιν ἄλλως τις παρὰ »τὸ κατὰ σάρκα« ἀδελφὸς καὶ ἑτέρως παρὰ τὰ ἐν γενέσει Πράγματα πατὴρ καὶ υἱός, οὐκέτι διὰ γυναικὸς οὐδέ δι᾿ ἀσχημόνων μερων του σωματος, ἀλλὰ ἀνάλογον τῷ καὶ τὸν σωτῆρα υἱὸν εἶναι τοῦ θεοῦ, ἐπιστήσει ὁ δυνάμενος τὰ τηλικαῦτα ὀρθῶς ζητεῖν χωρήσας »τὸ πάντα« ἐρευνῶν »πνεῦμα, καὶ τὰ βάθη τοῦ θεοῦ«.

Ἐγὼ δέ οὐ μόνον ἐπὶ τούτων τὸ ἑτεροῖον καὶ ὥσπερ ὁμώνυμον παραλαμβάνω, λέγω τὰ ἀδελφοῦ κοὶ πατρὸς καὶυἱοῦ, ἀλλὰ καὶ περὶ γυναικὸς καὶ ἀνδρός. ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει τῶν νεκρῶν ἀληθὲς καὶ τὸ οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμίζονται, ἀλλ᾿ εἰσὶν ὡς οἱ ἄγγελοι ἐν τῷ οὐρανῷ, ἀληθὲς δὲ καὶ τὸ ὡς ἐν παραβολῇ εἰρημένον περὶ ἑτεροίου παρὰ τοὺς ἐπὶ γῆς γάμους ἐν τῷ »ὡμοιώθη ἡ βασιλεία οὐρανῶν ἀνθρώπῶ βασιλεῖ, ὅστις ποιῶν γάμους τῷ υἱῷ αὐτοῦ« καὶ τὰ ἑξῆς [*](2f II. Kor. 5, 17 — 5f Vgl. öm. 9 5 — 16 I. Kor. 2, 10 — 31 Matth. 22, 2) [*](5 ἐστιν + ibi lat. | ἄλλος ρ 16 τὸ] τὰ Μ 21 υἱοῦ + secundum inpassibilem spiritum lat. 23 ἀνδρὸς + in spiritus unitate lat. 31/32 τῶν οὐρανῶν] τοῦ θεοῦ Μ) [*](5 est ibi aut B L aestimabitur R G 7 est] esse R G 19 <fratres et> Diehl, vgl. gr. 23 spiritus unitate B L spiritu unitatis R Gc spiritum unitates Ga)

καὶ ἐν τῷ »τότε ὁμοιωθήσεται ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν δέκα παρθένοις, αἵτινες λαβοῦσαι τὰς λαμπάδας αὐτῶν« καὶ τὰ ἑξῆς. οὐκοῦν ὁ υἱὸς τοῦ βασιλέως ἐν τῇ ἀναστάσει τῶν νεκρῶν γαμεῖ γάμον παρὰ πάντα γόμον, ὃν ὀφθαλμὸς εἶδε καὶ οὖς ἤκουσε »καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου« ἀνέβη· καὶ ἔσται ὁ σεμνὸς καὶ θεῖος ἐκεῖνος καὶ πνευματικὸς γάμος ἐν ἀρρήτοις ῥήμασιν, ἃ μὴ ἔξεστιν ἀνθρώπῳ λαλεῖν. ζητήσει δέ τις εἰ ἀνάλογον τῷ ἐν τῇ ἀναστάσει τῶν νεκρῶν τοῦ νυμφίου γάμῳ εἰσὶ καὶ ἄλλοι γάμοι ἢ ἐν τῇ ἀναστάσει τῶν νεκρῶν μόνος ὁ νυμφίος, καταργήσας πάντα γόμον, γαμεῖ γόμον, οὐχ ὅπου »ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν«, ἀλλ᾿ ὅπου κυριώτερόν ἐστιν εἰπεῖν ὅτι ἐν πνεῦμά εἰσιν ὁ νυμφίος καὶ ἡ νύμφη. ἀλλ᾿ ὅρα μήποτε ὀλίσθῃς ἀκούων τοιούτων λόγων πρὸς τό τὴν περὶ τῶν αἰώνων μυθοποιίαν, ἀρρένων καὶ θηλειῶν, παραδέξασθαι κατὰ τοὺς ἀναπλάσαντας τὰς συζυγίας αὐτῶν οὐδαμῶς <οὔσας οὐδ’> ὑπὸ τῶν ἱερῶν γραμμάτων δηλουμένας.

Ἐπεὶ οὐδεμιᾶς τροπολογίας δεῖται τὸ πύσμα τῶν Σαδ- [*](1 Matth. 25, 1 — 7f Vgl. I. Kor. 2, 9 — 11f Vgl. II. Kor. 12,4 — 19f Vgl. Matth. 19, 5 Parr. — 24ff Vgl. dazu in Joh. tom. II, 24 (IV, 81, 1ff)) [*](9 ἔσται Koe, vgl. lat. ἔστιν Μ H 11/12 ῤήμασιν + constitutae lat. 17 ὁ] 1 χς? Kl, vgl. lat., doch lafit gr. auch Ζ. 15 Christi aus 21 ὅτι < Μ 25 (!) Hu 28 <οὔσας οὐδ’> Diehl Kl Koe, vgl. lat.) [*](7 videt . . . audit y 18ff lat. ungenau Koe 20 duo μ duos x 23 aceipiens Diehl, vgl. gr. audiens x 29 <sanctis> Diehl, vgl.)

δουκαίων περὶ τῶν ἑπτὰ ἀδελφῶν ἐσχηκότων μίαν γυναῖκα, φέρε κατανοήσωμεν τοὺς τοῦ σωτῆρος περὶ ταῦτα λόγους, ἐν οἷς φησι · πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς μηδὲ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ. ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμίζονται, ἀλλ᾿ εἰσὶν ὡς οἱ ἄγγελοι ἐν τῷ οὐρανῷ. πρὸς τοῦτο δέ ζητήσει τις τοιαῦτα· ὁ λέγων σωτὴρ τοῖς Σαδδουκαίοις· πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς μηδέ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ ἐμφαίνει κατὰ τὰς γραφὰς παρίστασθαι τὸ ἐν τῇ ἀναστάσει τῶν νεκρῶν μὴ εἶναι γόμους, ἅτε τῶν ἀνθρώπων <ὁμοιωθ>ησομένων τοῖς ἐν ἀγγέλοις παρ’ οἷς οὐκ ἔστι γόμος. ποία οὖν γραφὴ δηλοῖ ὅτι ἐν τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμίζονται; καὶ ποῦ τοῦ νόμου ἢ τῶν προφητῶν μανθάνομεν περὶ τῶν ἀναστησομένων ὅτι ἔσονται ὡς οἱ ἐν τῷ οὐρανῷ ἄγγελοι; σαφῶς γὰρ τοιαῦτα ἐν τῇ | παλαιᾷ γραφῆ οὐχ εὑρίσκομεν. κατὰ μὲν τὸν Λουκᾶν τοῦτο οὐ ζητηθήεται, ἀναγράψαντα τὸν σωτῆρα εἰρηκέναι· »οἱ υἱοὶ τοῦ αἰῶνος τούτου γεννῶσι καὶ γεννῶνται, γα- [*](32 Luc. 20, 34 (var. lect.)) [*](15 τὰς] quibusdam lat. 17 f ἀνθρώπων <ὁμοιωθ>ησομένων Kl, vgl. und Hu ἀναστησομένων M H 21 γραφὴ ἐν τῇ ἀναστάσει δηλοῖ ὅτι Ηa) [*](4 <in> Koe, vgl. gr. 6 l. <enim> ? Kl, vgl. 11/12 indicat + enim GL 12 quibusdam] lat. las τινὰς st. τὰς ? 15 similitudinem μ) μοῦσι καὶ γαμίσκονται« καὶ <τὰ> ἑξῆς καὶ μὴ εἰπόντα ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ τι πρὸς τοὺς Σαδδουκαίους καὶ περὶ τοῦ ἐν ταῖς γραφαῖς ταῦτα δηλοῦσθαι. κατὰ δέ τὸν Ματθαῖον ζητηθείη ἂν, ὁμοίως δέ κοὶ κατὰ τὸν Μᾶρκον· κατ᾿ αὐτὸν γὰρ ἀποκριθεὶς ὁ Ἰησοῦς εἶπε τοῖς Σαδδουκαίοις· »οὐ διὰ τοῦτο πλανᾶσθε μὴ γινώσκοντες τὰς γραφὰς μηδὲ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ; ὅταν γὰρ ἐκ νεκρῶν ἀναστῶσιν, οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμίσκονται, ἀλλ᾿ εἰσὶν ὡς οἱ ἄγγελοι οἱ ἐν τοῖς οὐρανοῖς«.

Ἔκαστος μέν οὖν τῶν ἐπιστησάντων τῇ ἐπαπορήσει ἡμῶν ζητείτω ἀπὸ τῶν γραφῶν παριστάμενα τὰ ὑπὸ τοῦ σωτῆρος εἰρημένα περὶ τῶν μετὰ τὴν ἀνάστασιν. ἡμεῖς δὲ τοιαῦτα φήσομεν ὅτι περιέχουσι ταῦτα αἱ γραφαὶ οὐκ αὐτολεξεὶ οὐδ’ ὥστε τοῖς τυχοῦσι νοηθῆναι, ἀλλ᾿ ἐν τροπολογίᾳ. »σκιὰν γὰρ ἔχων ὁ νόμος τῶν μελλόντων ἀγαθῶν« καὶ νομοθετήσας τινὰ περὶ γυναικῶν καὶ ἀνδρῶν καὶ δηγησάμενος γάμους δικαίους, οὐ περὶ τούτων προηγουμένως λέγει ἂ ἐκ τῆς Προχείρου λέξεως ἐκλάβοι τις ἄν. ἀλλὰ περὶ ὧν καὶ ἡμεῖς προαπεφήναμεν παραθέμενοι τὰ περὶ [*](9 Marc. 12, 24f — 26 Hebr. 10, 1 — 32ff Vgl. S. 628, 18ff) [*](1 <τὰ> Lo) [*](15 poterit μ potuerit x 21 l. dicemus ? Kl, vgl. gr. 22 tamen] autem y 27 dicens] 1. docens ? Kl 29 <iustas> Diehl, vgl. gr. 32 <B)

τοῦ γόμου τοῦ σωτῆρος <καὶ ἐκκλησίας> ἐσομένου ἐν τῷ αἰῶνι. οἷον <εἰ> »Ἀβραὰμ δύο ἔσχεν, ἴνα ἐκ τῆς παιδίσκης καὶ ἔνα ἐκ τῆς ἐλευθέρας. καὶ ὁ μὲν ἐκ τῆς παιδίσκης κατὰ σάρκα γεγέννηται, ὁ δὲ ἐκ τῆς ἐλευθέρας διά τῆς ἐπαγγελίας«, οὐ πάντως στῆναί με δεῖ ἐπὶ τοῦ αἰσθητοῦ γάμου τῆς ἐλευθέρας καὶ τῆς πρὸς τὴν παιδίσκην κοινωνίας· ταῦτα γάρ ἐστιν ἀλληγορούμενα«. ἀλλ᾿ εἰ καὶ ἕνεκεν τούτου καταλείψει ἄνθρωπος τὸν πατέρα καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ προσκολληθήσεται πρὸς τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, κοὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν«, οὐχ οὕτως ἀκουστέον τοῦ λεγομένου ὡς οὐδὲν μυστήριον δηλοῦντος · »τὸ« γὰρ »μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστὶ« κοὶ ὡς Παῦλός φησιν) »εἰς Χριστὸν καὶ εἰς τὴν ἐκκλησίαν« ἀναφερόμενον. καὶ πρὸ βραχέος δὲ ἐκθέμενοι τὸ περὶ τῆς γαμουμένης τῷ ἀδελφῷ τοῦ τετελευτηκότος ἀνδρὸς αὐτῆς ὡς ἐδυνήθημεν ἐξητάσαμεν τὸ βούλημα τοῦ νόμου. εἰσὶ δὲ κοὶ ἄλλοι μυρίοι περὶ γυναικὸς καὶ ἀνδρὸς νόμοι ὡς περὶ τοῦ βιβλίου τοῦ ἀποστασίου καὶ περὶ τῶν δύο γυναικῶν ἑνὶ ἀνδρὶ γινομένων, μιᾶς μὲν ἀγα- [*](3 Gal. 4, 22f — 11 Vgl. Gal. 4, 24 — 12 Gen. 2, 24 Parr. — 19f Eph. 5, 32 — 23ff Vgl. S. 672, 31ff — 30 Vgl. Deut. 24, 3 — 31 Vgl. Deut. 21, 15) [*](1 <καὶ τῆς ἐκκλησίας> Koe, vgl. lat. 3 <εἰ> Kl, vgl. Ζ. 12 6 Ma H 13 καταλήψει H 23 βραχέως υ | τὸ ΚΙ τὸν Μ H 29 νόμοι] lat. las τόποι) [*](2 illo <B) πωμένης ἑτέρας δὲ μισουμένης, καὶ περὶ τῆς γαμουμένης αἰχμαλώτου τῷ αὐτῆς ἐρασθέντι, γαμουμένης δέ μετὰ τὸ ξύρασθαι καὶ ἐν πενθικοῖς κλαῦσαι τὸν πατέρα καὶ τὴν μητέρα αὐτῆς), ὧν ἕκαστος τὸ σεμνὸν καὶ θεῖον ἔχει ἐν τῇ εὑρισκομένῃ ἀληθινῇ τροπολογίᾳ. εἴ τις οὖν ἀναγινώσκων τὸν νόμον καὶ τὰ περὶ γάμων γυναικῶν καὶ ἀνδρῶν διεξερχόμενος οἴεται μηδὲν πλέον τῶν ὑπὸ τοῦ γράμματος σημαινομένων *** δήλοῦσθαι, πλανᾶται μὴ εἰδὼς τὰς γραφὰς μηδέ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ.

Ζητήσαι δ’ ἂν τις εἰ <τὸ> πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς λεγόμενον τοῖς Σαδδουκαίοις, μὴ προσιεμένοις ἄλλην γραφὴν ἢ τὴν νομικήν, ἀναφορὰν ἔχει καὶ ἐπὶ ἑτέρας παρὰ τὸν Μωσέως νόμον γραφάς. ὁ μέν οὖν τις φήσει κατ’ αὐτὸ τοῦτο ἐγκαλεῖσθαι τοὺς Σαδδουκαίους ὅτι μὴ προσιέμενοι τὰς ἑξῆς τῷ νόμῳ γραφὰς πλανῶνται μὴ εἰδότες αὐτός. ἕτερος δέ ἐρεῖ· ἀρκεῖ πρὸς τὸ τὴν [*](2 Vgl. Deut. 21, 11 — 13) [*](4 πενθικοῖς <λόγοις> Koe 7 + loctis lat., vgl. S. 695, 29 8 ἔχει <περὶ γάμων> Koe, vgl. lat. 13 *** Diehl Kl, vgl. lat. 20 <τὸ> Kl, vgl. lat. 21 μὴ] καὶ Μ 26 κατ ΚΙ, vgl. lat. καὶ Μ H 28 τὰς] ceteras lat. 32 αὐτὰς] scripturas lat.) [*](12 uxorum <prosequitur> ? vgl. gr. 14 [in eis] Kl, vgl. gr. 27 in < y 29 f lat. las τὰς ἑξῆς τοῦ νόμου γραφὰς ? Diehl Kl 33 dicet Koe, vgl. gr. dicit x)

πλάνην ελέγχεσθαι τῶν Σαδδουκαίων τὸ μὴ εἰδέναι αὐτοὺς τὰς κατὰ Μωσέα γραφὰς τῷ μὴ ἐκλαμβάνειν τὸν ἐν ταύταις θεῖον νοῦν. δύο μέντοιγε πράγματά φησι μὴ εἰδέναι τοὺς Σαδδουκαίους, ἔν μέν τὰς γραφάς, ἕτερον δέ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ, ἀφ᾿ ἧς δυνάμεως τὰ τῆς ἀναστάσεως γίνεται καὶ ἡ κοινὴ ἐν αὐτῇ ζωή. δύναται δέ τις <λέγειν> τὸ μηδὲ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ εἰδέναι λέγεσθαι τοὺς Σαδδουκαίους ἀναρέρειν ἐφ’ ἑαυτὸν τόν σωτῆρα· ἐπείπερ Χριστὸς θεοῦ δύναμίς ἐστι καὶ θεοῦ σοφία, καὶ ἠγνόουν αὐτὸν οἱ Σαδδουκαῖοι, ὡς μὴ εἰδότες τὰς περὶ αὐτοῦ γραφὰς μηδὲ οἶα διακονήσεται τῇ ἐκ νεκρῶν ἀναστάσει τῶν σωθησομένων. ὁ δὲ μὴ ἀρεσκόμενος τῷ διὰ τῆς τροπολογίας λύεσθαι τὸ περὶ τοῦ πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς μηδέ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ ἐπηπορημενον, δυεῖν θάτερον ποι<εῖν δε> ήσει, ἢ ἀπιστήσει τοῖς ἐκκειμένοις ῥητοῖς ὡς οὐ καλῶς ἀναγεγραμμένοις, τῷ μὴ ἂν τὸν σωτῆρα τὰ μὴ γεγραμμένα εἰρηκέναι ὡς γεγραμμένα, ἢ τολμήσει ἀπιστῆσαι ὡς οὐκ ἀληθεύσαντι τῷ Ἰησοῦ. [*](14 Vgl. I. Kor. 1, 24; dazu Π 254, 2) [*](10 <λέγειν> Koe, vgl. lat. 13 ἐπ᾿ οὐτὸν 1 HvL, doch s. Ζ. 10! 29 ποι<εῖν δε>ήσει Koe, vgl. lat. 30 ῥητοῖς + Christi lat.) [*](9ff lat. frei 9/10 atitem < L 31ff lat. verstand falsch oder hatte Kickenhafte Vorlage Koe) καὶ τρίτος δ’ ἂν τις, ἐπὶ τοὺς ἀποκρύφους καταφεύγων λόγους, | ἔνθα δοκεῖ σαφέστερον τὰ περὶ τῆς μακαρίας γεγράφθαι ζωῆς, φήσει ἐπ᾿ ἐκείνους τὴν ἀναφορὰν εἶναι τῶν ἐνταῦθα γεγραμμένων ἐν τῷ πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφάς. καὶ ὅρα εἰ μὴ πάντοθεν ἀτόποις περιπεσεῖται διὰ τό φεύγειν τὴν προπολογίαν. εἴτε γὰρ τῇ γραφῇ ἀπιστεῖ, παρὰ τὸν ἐκκλησιαστικὸν ποιήσει λόγον· εἴτε τῷ Ἰησοῦ, ὡς κατὰ σάρκα Ἰουδαῖος τὸ τοιοῦτο ποιήσει · εἴτε ἐπὶ τοὺς ἀποκρύφους <λόγους> οὐκ ἐπὶ ὁμολογούμενον πρᾶγμα παρὰ τοῖς πεπιστευκόσιν ἐλεύσεται. διόπερ ἐμοὶ οὐκ ἄλλως φαίνεται δύνασθαι λύεσθαι τὸ πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς μηδὲ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ· ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει οὔτε γα. μοῦσιν οὔτε γαμίσκονται ἢ διὰ τῆς ἀνάλογον κειμένης ἀλληγορίας παρὰ τῷ ἀποστόλῳ ἐν τῇ πρὸς Γαλάτας ἐπιστολῇ περὶ παιδίσκης καὶ ἐλευθέρας, ἀποδοθησομένης καὶ εἰς τὰς λοιπὰς γραφὰς ἔνθα περὶ ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς λέλεκταί τι. καὶ ὥσΠερ πλανῶνται οἱ διὰ τό μὴ τροπολογεῖν τὰ προφητικὰ οἰόμενοι μέλλειν ἡμᾶς [*](28. 29 Vgl. Gal. 4, 22) [*](16 τὸ τοιοῦτο] τοῦτο H 17 <λόγους> Diehl Kl Koe 21 λύεσθαι Mc λυθήσεσθαι (?) Ma <H) [*](3 videbitur R 9/10 <in inpossibilia> Diehl, vgl. gr. 26 quis x* qui μ) μετὰ τὴν ἀνάστασιν ἐσθίειν καὶ πίνειν σωματικὰ βρώματα <καὶ πόματα>, ἐπεὶ <καὶ> αἱ λέξεις <προφητικῶν> γραφῶν τοιαῦτα οὕτως καὶ καῖ περὶ γάμων γεγραμμένα καὶ ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν τηροῦντες ἐπὶ τοῦ ῥητοῦ καὶ οἰόμενοι συνουσίαις ἡμᾶς καὶ τότε χρήσεσθαι, δι᾿ ἃς οὐδὲ σχολάζειν ἐστὶ »τῇ προσευχῇ« δυνατὸν ἐν μολυσμῷ πως ὄντων καὶ ἀκαθαρσίᾳ τινὶ τῶν χρωμένων ἀφροδισίοις.

Μετὰ ταῦτα ζητῶ πότερον τὸ πλανᾶσθε μὴ μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς μηδὲ τὴν δύναμιν τοῦ θεοῦ ἐπὶ μόνον ἀναφέρεται τὸ ἐν γὰρ τῇ ἀνστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμίσκονται ἢ καὶ ἐπὶ ἀλλ’ εἰσὶν ὡς οἱ ἄγγελοι ἐν τῷ οὐρανῷ. οὐ γὰρ εὑρίσκω, ποῦ τῆς γραφῆς λέγονται οἱ σωθησόμενοι εἶναι ὡς ἄγγελοι | ἐν τῷ οὐρανῷ· εἰ μὴ ἄρα τις καὶ τοῦτο φήσει δηλοῦσθαι ἐν τῷ »σὺ δὲ ἀπελεύσῃ πρὸς τοὺς πατέρος σου μετ εἰρήνης, τραφεὶς ἐν γήρᾳ καλῷ« καὶ <τῷ »προσετέθη πρὸς τὸν αὐτοῦ« [*](9f Vgl. I. Kor. 7, 5 — 24 Gen. 15, 15 — 27 Gen. 25, 8 u. ö.) [*](2/3 <καὶ πόματα> ΚΙ, vgl. lat. 3 <καὶ> Diehl Kl Koe, vgl. 4 <προφητικῶν> Koe, vgl. lat. | + quaedam lat. 8 συνουσίαις] carnalium nuptiarum lat. | χρήσεσθαι υ χρήσασθαι H χρῆσθαι Μ — 23 οὐ — οὐρανῷ < H 27 <τῷ — ἢ> ΚΙ Koe, vgl. lat.) [*](3 potus R B L potos G post μ 5 quidam R Gc | sic x* sicut μ 18 ex eo ? Koe 23 lat. las καὶ τοῦτο <κατὰ τροπολογίαν νοήσας> Koe)

τῷ »προσετέθη πρὸς τὸ γένος αὐτοῦ«. ἢ τῷ ἐν Δευτερονομίῳ λεγομένῳ περὶ ἀνθρώπου ὡς τεταγμένου ὑπὸ θεοῦ ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς · ἑαυτῷ δὲ τὴν λέξιν τηρήσας εὑρήσεις. ἑξῆς τούτῳ ἔστιν ἰδεῖν τὸ περὶ τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν οὐκ ἀνέγνωτε τὸ ῥηθὲν ὑμῖν ὑπὸ τοῦ θεοῦ λέγοντος· ἐγώ εἰμι ὁ θεὸς Ἀβραάμ καὶ ὁ θεὸς Ἰσαὰκ Λ·αὶ ὁ θεὸς Ἰακώβ; οὐκ ἔστιν ὁ θεὸς θεὸς νεκρῶν ἀλλὰ ζώντων. καὶ εἰς τοῦτο δὲ φήσομεν ὅτι μυρία δυνάμενος περὶ τοῦ ὑπάρχειν τὴν μέλλουσαν ζωὴν τοῖς ἀνθρώποις παραθέσθαι ἀπὸ προφητῶν ὁ σωτήρ, τοῦτο ου πεποιηκεν, διὰ τὸ τοὺς Σαδδουκαίους μόνην προσίεσθαι τὴν Μωσέως γραφήν, ἀφ᾿ ἧς ἐβουλήθη αὐτοὺς συλλογισμῷ δυσωπῆσαι τοιοῦτό τι δηλοῦντι· ὁ θεὸς εἶπε Μωσεῖ· ἐγώ εἰμι θεὸς Ἀβραάμ καὶ θεὸς Ἰσαάκ καὶ θεὸς Ἰακώβ«, ἡνίκα ἐπὶ τῆς βότου ἐχρημάτισεν αὐτῷ. ἤτοι οὖν ὁ θεὸς θεὸς ὄντων ἐστὶν ἢ θεὸς οὐκ ὄντων. ἀλλ᾿ ἄτοπον λέγειν ὅτι ὁ θεὸς ὁ εἰπών· <»ἐγώ εἰμι> ὁ ὤν«, »τοῦτό μοί [*](1 Gen. 35, 29 — 2 Vgl. Deut. 4, 32 — 13ff Vgl. Hieron. in Matth. 180E: ad comprobandam resurrectionis veritatem multo aliis manifestioribus exemplis ivti potuit — 20 ff Vgl. Hieron. in Matth. 181 B: hi quinque tantum lihros Mosi recipiebant, prophetarwn vaticinia respuentes; stulttim ergo erat inde proferre testimonia etc. — 24 Ex. 3, 6 — 30 f Ex. 3, 14. 15) [*](2 τῶ ἐν ~ H 6 τοῦτο Μ 31 <ἐγώ εἰμι> Kl, vgl. lat u. LXX) [*](11 sed deus G L 29 [est] Kl, vgl. gr | dixit L) ἐστιν ὄνομα«, τῶν οὐδαμῶς ὄντων θεός ἐστιν. εἰ δέ τοῦτο ἄτοπον, ὄντων θεός ἐστι καὶ ζώντων καὶ ὑφεστηκότων καὶ αἰσθανομένων τῆς χά- χάριτος, ἧς αὐτοῖς ὁ θεὸς ἐδωρήσατο. θεὸν ἑαυτὸν ἀναγορεύων αὐτῶν καὶ λέγων· »τοῦτό μού ἐστι μνημόσυνον αἰώνιον«. ζῶσιν ἄρα αἰσθανόμενοι τοῦ θεοῦ καὶ τῆς χάριτος αὐτοῦ ὁ Ἀβραάμ καὶ ὁ Ἰσαάκ καὶ ὁ Ἰακὼβ <καὶ> καθ’ ἕκαστον αὐτῶν χρηματίζει θεός· οὐ γὰρ γέγραπται· »ἐγὼ θεὸς Ἀβραὰμ« καὶ Ἰσαάκ καὶ Ἰακώβ, ἀλλ᾿ »ἐγώφ εἰμι θεὸς Ἀβραάμ καὶ θεὸς Ἰσαάκ καὶ θεὸς Ἰακώβ«. καὶ οὕτως γε ἀνέγραψαν Ματθαῖος καὶ Μᾶρκος καὶ Λουκᾶς, ἵν᾿ οἶμαι) παραστήσωσι τοῖς προσέχουσι τῇ ἀναγνώσει ὅτι καθ’ ἕκαστον αὐτῶν ὁ θεὸς θεός ἐστι, τοῦτ’ ἐξαίρετον αὐτοῖς χαριζόμενος. οὐ γὰρ ἦσαν ὅμοιοι τοῖς Ἑβραίοις, ἶνα συλληπτικῶς ὥσπερ ἐκείνων οὕτω καὶ τούτων ὁ θεὸς λέγηται. [*](10 Ex. 3, 15 — 18f Ex. 3, 6 — 20 Ex. 7, 16 — 23f Vgl. Matth. 22, 32 Marc. 12, 26; Luc. 20, 37) [*](1 ὄνομα + seinpiternum lat. 8 ἦς] οἷς Μ 14 <καὶ> . . . χρημα- τίζει ΚΙ Koe χρηματίζων Μ H) [*](1 [si] Kl, vgl. gr. 6 <extant et> Koe, vgl. gr. 22 me + ad te Gc gehört hinter gr. Ζ. 31 26 perfectissimi Diehl Kl Koe perfectissime x) επ εκεινων μὲν γὰρ γεγραπται· »ο θεὸς τῶν Ἐβραίων ἀπέστειλέ με«, ἐπὶ δέ τούτων κατὰ ἕνα, ἵνα παραστήσῃ ὁ λόγος ὅτι εἷς Ἀβραάμ ἰσότιμος ὅλῳ ἔθνει Ἑβραίων ἐστίν · οὐ γὰρ ἐπίσης ἐστὶν ὁ θεὸς θεὸς Ἀβραάμ καὶ θεὸς Ἑβραίων. τὸ δ’ ὅμοιον ἐρεῖς καὶ περὶ τοῦ θεὸν αὐτὸν εἶναι τοῦ Ἰσαάκ καὶ θεὸν τοῦ Ἰακὼβ ὡς θεὸν τῶν Ἑβραίων. τοιαύτης δὲ τιμῆς ἠξιῶσθαι νομίζω καὶ τὸν Ἠλίαν, διὸ ἀναγέγραπται ἐν τῇ τετάρτῃ τῶν Βασιλειῶν· »ὁ θεὸς Ἡλιοῦ«.

Τοῦ μέν οὖν Ἀβραάμ θεὸς μόνον ἦν ὁ θεός, ὁμοίως δέ καὶ τοῦ Ἰσαάκ καὶ τοῦ Ἰακώβ. τοῦ δὲ κρείττονος αὐτῶν σωτῆρος ἡμῶν οὐ μόνον θεός ἐστιν ὁ θεός, ἀλλὰ καὶ πατήρ. διὸ καλῶς λέγεται παρὰ τῷ ἀποστόλῳ· » εὐλογητὸς ὁ θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ«. οὗτος δὴ Ἰησοῦς Χριστός, οὗ »εὐλογητὸς ὁ θεὸς καὶ πατήρ«, ἐχαρίσατο τοῖς γνησίοις αὐτοῦ μαθηταῖς τὸ τὸν αὐτὸν εἶναι αὐτῶν οὐ μόνον θεὸν ἀλλὰ καὶ πατέρα. φησὶ γὰρ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν πρὸς τὴν Μαριάμ· »μή μου ἅπτου, οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα προς τὸν πατερα μου · πορεύου δέ πρὸς τοὺς ἀδελφούς μου καὶ εἰπέ αὐτοῖς · ἀναβαίνω πρὸς τὸν [*](6 Ex. 7, 16 — 15 (lat.) Ex. 3, 6 — 18 IV. Regn. 2, 14 — 25. 28 II. Kor. 1, 3 — 34 Joh. 20, 17) [*](12 δὲ H 19 μὲν <M) [*](17 habebant B L Pasch 37 ascendo] vado G)

πατερα μου καὶ πατερα υμων καὶ θεόν μου καὶ θεὸν ὑμῶν«. ἐγὼ δ’ οἶμαι ὅτι τότε καὶ τῷ Ἀβραὰμ καὶ τῷ Ἰσαάκ καὶ τῷ Ἰακὼβ ἐχαρίσατο, ἵνα μηκέτι μόνον θεὸς ᾖ αὐτῶν ὁ θεὸς ἀλλ᾿ ἤδη καὶ πατήρ. ὁ δέ Λουκᾶς προσέθηκε τῷ »οὐκ ἔστιν ὁ θεὸς θεὸς νεκρῶν ἀλλὰ ζώντων«, κειμένῳ καὶ παρὰ Ματθαίῶ καὶ Μάρκῳ, τὸ »πάντες γὰρ αὐτῷ ζῶσιν«. ὅπερ ἦν οὐχ ὁ τυχὼν ἔπαινος τῶν πατριαρχῶν, ἅτε τοῦ τηλικούτου σωτῆρος ἡμῶν μαρτυροῦντος αὐτοῖς οὐ μόνον ὅτι ζῶσιν, ἀλλὰ καὶ ὅτι ο ζῶσι θεῷ ζῶσι καὶ οὐκ ἄλλῳ τινί. τοῦτο δὲ τὸ »πάντες γὰρ αὐτῷ ζῶσι« καλὸν παντὶ τρόπῳ ἀσκεῖν ἡμᾶς καὶ ἀναλαβεῖν, ἵνα πάντες μηδενὶ ἄλλῳ ἢ τῷ θεῷ ζήσωμεν ἐν Χριστῷ. τὴν δὲ ἐν βραχυλογίᾳ ἀπόδειξιν ἐκ τῶν Μωσέως γραμμάτων, τοῖς μόνα ἐκεῖνα παραδεχομένοις ὡς θεῖα περὶ τοῦ ζῆν τοὺς πατριάρχας, ἀκούσαντες οἱ ὄχλοι ἐξεπλήσσοντο, τὴν διδαχὴν ἀποδεχόμενοι τοῦ σωτῆρος σοφωτάτην καὶ δυναμένην τοὺς δυσπίστως ἔχοντας ἐπιστρέφοι πρὸς αὐτόν.

[*](7 Luc. 20, — 9 Vgl. Matth. 22, 32; Marc. 12, 27 — 10. 17 Luc. 20, 38 — 14 f Vgl. Gal. 2, 19. 20 (u. Luc. 20, 38))[*](5 μηκέτι Mc H μὴ Ma 8 2 < Μ 14 ὁ ζῶσιν Μ 17 αὐτῶν 18 ἡμᾶς καὶ Diehl ~ Μ H 21 ζήσομεν Μ ζῆ<ν σπουδά>σωμεν Diehl, vgl. lat. 30 αὐτόν + τέλος τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου H)[*](20 ut Ga B L et R Gc 21 <in Christo> Diehl Kl, vgl. gr.)