In Jeremiam (Homiliae 1-11)
Origen
Origenes. Origenes Werke, Vol 3. Klostermann, Erich, editor. Leipzig: Hinrichs, 1901.
Τὸ ὅμοιον εὑρήσετε καὶ ἐπὶ τῶν κατὰ τὸν Ἱερεμίαν. ἀναγέγραπται ὁ χρόνος τῆς προφητείας αὐτοῦ, πότε ἤρξατο καὶ μέχρι πότε προεφήτευσεν. εἶτα ὁ ἐντυγχάνων, ἐὰν μὴ προσέχῃ τῇ ἀναγνώσει μηδὲ ἐζετάςῃ τὸ βούλημα τῶν γεγραμμένων ἀναγνωσμάτων, ἐρεῖ ὅτι ἱστορία ἐστὶν καὶ ἀναγέγραπται, πότε ἤρξατο προφητεύειν Ἱερεμίας καὶ μέχρι πόσου προφητεύσας χρόνου κατέληζε προφητεύων. τί οὖν πρὸς ἐμὲ αὕτη ἡ ἱστορία; ἀνέγνων, ἔμαθον ὅτι ἤρξατο προφητεύειν »ἐν ἡμέραις Ἰωσίου τοῦ υἱοῦ Ἀμὼς βασιλέως Ἰούδα ἕως] ἔτους τρισκαιδεκάτου ἐν τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ«· εἶτα »ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Ἰωακεὶμ υἱοῦ Ἰωσίου βασιλέως Ιοδυδα« προφητεύων »ἕως τῆς συντελείας τοῦ ἑνδεκάτου ἔτους Σεδεκίου υἱοῦ Ἰωσίου βασιλέως Ἰούδα«. καὶ ἔμαθον ὅτι κατὰ τρεῖς βασιλεῖς ἡ προφητεία αὐτοῦ συνεξέτεινεν »ἕως τῆς αἰχμαλωσίας Ἱερουσαλὴμ ἐν τῷ πέμπτῳ μηνί«. τί οὖν διὰ τούτων διδασκόμεθα, ἐὰν προσέχωμεν τῇ ἀναγνώσει;
κατεδίκασεν ὁ θεὸς τὴν Ἱερουσαλὴμ διὰ τὰ ἁμαρτήματα αὐτῆς, καὶ ἦσαν κριθέντες εἰς Αχμαλωσίαν ἐγκαταλειφθῆναι. ὅμως ὁ φιλάνθρωπος θεὸς ἐνεστηκότος τοῦ καιροῦ πέμπει καὶ τοῦτον τὸν προφήτην ἀνωτέρω τρίτης βασιλείας τῆς ἐπὶ τῆς αἐχμαλωσίας, ἵν᾿ οἱ βουλόμενοι κατανοήσαντες μετανοήσωοι διὰ τοὺς προφητικοὺς λόrους. ἐζαπέσταλκε προφήτην προφητεύειν καὶ ἐπὶ τοῦ δευτέρου μετὰ τὸν πρῶτον βασιλέα καὶ έπὶ τοῦ τρίτου μέχρι τῶν χρόνων αὐτῆς τῆς αἰχμαλωσίας. ἐδίδου γὰρ ἀνοχὴν ὁ μακρόθυμος θεὸς καὶ πρὸ μιᾶς ἡμέρας, ὡς ἔστιν εἰπεῖν, τῆς αἰχμαλωσίας, προτρέπων μετανοεῖν τοὺς ἀκούοντας, ἵνα παύσηται τὰ τῆς αἰχμαλωσίας σκυθρωπά· ὅθεν γέγραπται ὅτι »ἕως τῆς αἰχμαλωσίας Ἱερουσαλὴμ προεφήτευοεν Ἱερεμίας ἕως τοῦ πέμπτου μηνός<. ἤρξατο ἡ καὶ ἔτι προεφήτευεν οἱονεὶ λέγων· αἰχμάλωτοι γεγόνατε, κἂν οὕτω μετανοήσατε· μετανοησáντων γὰρ ὑμῶν οὐ προκόφει τὰ τῆς αἰχμαλωσίας, ἀλλὰ τὸ ἔλεος τοῦ θεοῦ ἐπισταθήσεται ὑμῖν. ἔχομεν οὖν χρήσιμον ἀπὸ τῆς ἀναγραφῆς ἐχούσης τοὺς χρόνους τῆς προφη- [*](2 Gen. 19, 12. — 4 Vgl. Tit. 3, 4. — 20 —29 Vgl. Hier. Comm. 837.) [*](3 ἕπονται] ἕψονται Blass | 3 ἑαυτῶν τε ἅμα καὶ Blass AVilamowitz nach Η: suam pariter et | 7 μὴ] < | 8 μηδὲ] et H; beide Negationen verwirft auch Hu | 9 ἱστορία ἐστὶν καὶ ἀναγέγραπται] historia superscripta est Η | 12 ἕως SH aus Ζ. 15. 17 eingedrungen | 16 καὶ] + legens Η (vgl. Ζ. 11) | 34 τῆς προφητείας Co propJtetiae Η τῆς προφητεύει S τίς Προφητεύει S üngere Corr.)
Τοιαῦτα καὶ περὶ ἡμᾶς ἐστιν. ἐὰν ἁμαρτάνωμεν, αἰχμάλωτοι καὶ ἡμεῖς μέλλομεν γίνεσθαι. τὸ γὰρ »παραδοῦναι τὸν τοιοῦτον τῷ σατανᾷ« οὐδὲν διαφέρει τοῦ παραόοῦναι τοὺς ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ τῷ Ναβουχοδονόσορ· ὡς γάρ ἐκείνῳ παρεδίδοντο διὰ τὰς ἁμαρτίας, οὕτω τῷ σατανᾷ παραδιδόμεθα διὰ τὰς ἁμαρτίας ὅντι Ναβουχοδονόσορ. καὶ »οὓς παρέόωκα τῷ σατανᾷ, ἵνα παιδευθῶσι μὴ βλασφημεῖν‘ φησὶ περὶ ἄλλων ἁμαρτωλῶν ὁ ἀπόστολος.
ὅρα οὖν πηλίκον κακόν ἐστι τὸ ἁμαρτάνειν, ἵνα παραόοθῶσι τῷ σατανᾷ αἰχμαλωτίζοντι τὰς ψυχὰς τῶν ἐγκαταλειπομένων μένων ὑπὸ θεοῦ, οὐκ ἀναιτίως δὲ οὐδὲ ἀκρίτως ἐγκαταλιπόντος θεοῦ, οὓς ἐγκατέλιπε· ἐπὰν γὰρ πέμψῃ τὸν ὑετὸν ἐπὶ τὸν ἀμπελῶνα, ὁ δὲ ἀμπελὼν φέρῃ ἀντὶ σταφυλῆς ἀκάνθας, τί ποιήσει ὁ θεὸς ἢ >ταῖς νεφέλαις ἐντελεῖται τοῦ μὴ βρέξαι ὑετὸν> ἐπὶ τὸν ἀμπελῶνα; ἐπίκειται διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν καὶ ἡμῖν αἰχμαλωσία καὶ μέλλομεν παραδίδοσθαι, ἐὰν μὴ μετανοῶμεν, τῷ Ναβουχοδονόσορ καὶ τοῖς Βαβυλωνίοις, ἵνα ἡμᾶς σπαράξωσιν οἱ νοητοὶ Βαβυλώνιοι. ἐπικειμένων τούτων οἱ λόγοι τῶν προφητῶν, οἱ λόγοι τοῦ νόμου, οἱ λόγοι τῶν ἀποστόλων, οἱ λόrοι τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ λέγουσιν ἡμῖν περὶ μετανοίας, παρακαλοῦσιν ἡμᾶς εἰς ἐπιστροφήν· ἐὰν ἀκούσωμεν, πιστεύωμεν τῷ εἰρηκότι· »μετανοήσω κἀγὼ περὶ πάντων τῶν κακῶν ὡν ἐλάλησα τοῦ ποιῆσαι αὐτοῖς«. ταῦτα μὲν εἰς τὸ προοίμιον.
Μετὰ δὲ τὸ προοίμιον γέγραπται ὅτι ἐγένετο λόγος κυρίου πρὸς αὐτόν«, δῆλον ὅτι τὸν Ἱερεμίαν. τί δὲ λέγει ὁ λόγος τοῦ κυρίου πρὸς αὐτόν; ἐξαίρετον παρὰ τὸ εἰρημένον πρὸς τοὺς λοιποὺς προφήτας. τοῦτο γὰρ πρὸς οὐδένα εὕρομεν τῶν προφητῶν εἰρημένον. Ἀβραὰμ προφήτης ἐχρημάτισεν ἐν τῷ »προφήτης ἐστὶ καὶ προσεύξεται περὶ σοῦ«, καὶ οὐκ εἶπεν πρὸς αὐτὸν ὁ θεός· »πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε, καὶ πρὸ τοῦ σε ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίακά σε«. ἀλλὰ ὑστερόν ποτε ἡγιάσθη ὁ Ἀβραάμ, ὅτε ἐξῆλθεν ἐκ τῆς γῆς αὐτοῦ καὶ ἐκ τῆς συrγενείας αὐτοῦ καὶ ἐκ [*](4—9 Vgl. Hom. 18, 14, Fragm. 125 in C u. ö. — 4 I Kor. 5, 5. — 5 Jerem. 34, 5 u. ö. — 8 I Tim. 1, 20. — 13 ff. Vgl. Jes. 5, 4—6. — 22 Jerem. 18 — 29 Vgl. Philo qu. rer. div. her. I, 510 Μ — Gen. 20, 7. — 33 Vgl. Gen. 12, 1.) [*](8 παρέδωκα nach Η: tradidi παρέδωκε S (Hom. 18, 14: παρέδωκα) | 11/12 οὐκ ἀναιτίως δὲ οὐ u. θεοῦ οὓς ἐχκατέλιπε S and. Hand w. e. seh. | 13 φέρει S* φέρῃ S1 | 22 πιστεύωμεν Co πιστεύομεν SH | 27 ἐξαίρετον] vgl. S. 4, 3 9, 12; oft mit τι verbunden: in Matth. Tom. 13, 2 (Lo 3, 212), Exhort. 14 (Orig. I, 14, 7).)
Οὐκ ἀγνοοῦμεν ὅτι ταῦτα ἀναφέρουσί τινες ὡς μείζονα Ἱερεμίου ἐπὶ τὸν σωτῆρα καὶ κύριον ἡμῶν· καὶ ἰστέον ὅτι τὰ μὲν πολλὰ αὐτῷ συνᾴδει καὶ δύναται ἀναφέρεσθαι ἐπὶ τὸν σωτῆρα, ἃ παραθήσομαι· ὀλίγα δέ τινα τῶν εἰρημένων πρὸς τὸν Ἱερεμίαν θλίβει τὸν λόγον, οὐ δυνάμενα ὡς πρὸς τοὺς πολλοὺς ἐφαρμόσαι τῷ σωτῆρι. τίνα οὐν ἐστι τὰ ἐφαρμόζοντα τῷ σωτῆρι; »πρὸς πάντας οὓς ἐὰν ἐξαποστείλω σε πορεύσῃ, καὶ κατὰ πάντα ὅσα ἐὰν ἐντείλωμαί οοι λαλήσεις. μὴ φοβηθῇς ἀπὸ προσώπου αὐτῶν, ὅτι μετὰ σοῦ εἰμι τοῦ ἐζαιρεῖοθαί σε, λέγει κύριος«. οὔπω ταῦτα ἂν πρὸς τὸν σωτῆρα δόξειαν ἀναφέφεσθαι, τά ἑξῆς δὲ »καὶ ἐξέτεινε κύριος τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρός με καὶ ἥφατο τοῦ στόματός μου, καὶ εἶπεν κύριος πρός με· ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου. ἰδοὺ καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν« θλίβει τὴν περὶ τοῦ Ἱερεμίου ἑρμηνείαν ποῖα ἔθνη ἐξερρίζωσε, ποίας κατέστρεψε βασιλείας; γέγραπται γάρ’ »ἰδοὺ καθέστακά σε σήμερον έπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν«. ποίαν δὲ εἶχεν ἐξουσίαν ὁ Ἱερεμίας εἰς τὸ »ἀπολλύειν«, ὅπερ εἴρηται ὡς πρὸς Ἱερεμίαν έν τῷ »καὶ ἀπολλύειν«; τίνας δὲ τοσούτους ᾠκοδόμησεν Ἱερεμίας, ἴνα λέγηται »καὶ οἰκοδομεῖν«; Ἱερεμίας φησίν· »οὐκ ὠφέλησα, οὐδὲ ὠφέλησέ με οὐδείας«. πῶς οὐν δέδοται αὐτῷ τὸ »οἰκοδομεῖν καὶ καταφυτεύειν‘; πῶς ἐπὶ τὸν Ἱερεμίαν ἐφαρμόσει τὸ »καταφυτεύειν«; ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἀναφερόμενα οὐ θλίβει τὸν ἑρημνεύοντα, ὅτι ὁ Ἱερεμίας ἐν τούτοις σύμβολον τοῦ σωτῆρός ἐστιν. τὰ δὲ παρατεθηοόμενα πάνυ θλίβει καὶ τὸν πάνυ συνετώτατον βουλόμενον δεῖξαι, πῶς καὶ ταῦτα δύναται ἁρμόζειν ἐπὶ τὸν σωτῆρα· »καὶ εἶπα· ὁ ὢν δέσποτα κύριε, ἰδοὺ οὐκ [*](6 ff. Vgl. Hier. Comm. 837: Quidam hunc locum super Salvatore intelligunt. — 20 ff. Vgl. Hom. 14, 5, in Matth. Tom. 12, 9 (Lo 3, 144): Καὶ οἱ φάσκοντες δὲ ὅτι Ἱερεμίας εἴη ὁ Ἰησοῦς . . . . τάχα ἐκ τῶν εἰρημένοιν ἐν ταῖς ἀρχαῖς τοῦ Ἱερεμίου ἐκινήθησαν, οὐ πληρωθέντων μὲν ἐν τῷ προφήτῃ τότε κτλ. — 25 Jerem. 15, 10.) [*](14 ἂν ἐναργῶς Diels Wilamowitz ofiose Η (= ἀγρῶς Ru) | 19 ff. (bis Hom. 1, 7 oder weiter?) Hierzu Fvagm. 2 in C: Ταῦτα — κρείττονα | θλίβει — ἑρμηνείαν nach H: de Hieremia difflcilem faciunt interpretationcin.)
Οὐχ ἁρμόζει οὖν ταῦτα ἐπὶ τὸν σωτῆρα. ἐκεῖνα δ᾿ οὐ δοκεῖ δυσωπεῖν ἐπὶ τὸν σωτῆρα. εἰπεῖν δὲ ὅτι ταῦτα μὲν ἐπὶ τὸν Ἱερεμίαν ἀναφέρεται, ἐκεῖνα δὲ ἐπὶ τὸν σωτῆρα, οὐ χαλεπόν. ὁ μέντοι εὐγνώμων πάνυ θλιβήσεται ἐν τῷ τόπῳ, ορῶν ὅτι τὸ διακόψαι ἐν εἱρμῶ λόγων λόγους εἰρημένους εἴτε πρὸς τὸν Ἰερεμίαν εἴτε πρὸς τὸν σωτῆρα, καὶ λέγειν ταῦτα, <ἐπεὶ ἐλάττονά ἐστι τῷ Χριστῷ ἀλλὰ τῷ Ἱερεμίᾳ ἁρμόζειν, καὶ ταῦτα, ἐπεὶ μείζονά ἐστιν Ἱερεμίου, οὐ τῷ Ἱερεμίᾳ ἀλλὰ τῷ Χριστῷ ἁρμόζειν, ἀγνωμόνων ἐστίν. ὅλος οὖν ἐπὶ τὸν Ἱερεμίαν ἀναφερέσθω ; καὶ ταῦτα τὰ δοκοῦντα εἶναι μείζονα Ἱερεμίου ἑρμηνευέσθω.
πᾶς ὁ λαβὼν λόγους ἀπὸ θεοῦ καὶ ἔχων τὴν χάριν τῶν οὐρανίων λόγων, ἔλαβεν αὐτοὺς ἐπὶ τῷ »ἔθνη καὶ βασιλείας ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν«. ἀλλὰ »ἔθνη καὶ βασιλείας‘ ἐὰν λέγηται »ἐκριζοῦν« πᾶς ὁ λαβὼν λόγους ἀπὸ θεοῦ, μὴ σωματικῶς μοι νόει τὰ ἔθνη καὶ τὰς βασιλείας, ἀλλὰ κατανοήσας τὰς ἀνθρωπίνας ψυχὰς βασιλευομένας ὑπὸ τῆς ἁμαρτίας κατὰ τὸ εἰρημένον παρὰ τῷ ἀποστόλῳ· »μὴ οὐν βασιλευέτω ἡ ἁμαρτία έν τῷ θνητῷ ἡμῶν σώματι«, βλέπων δὲ καὶ τὰ πολλὰ εἴδη τῶν ἁμαρτημάτων, τροπολόγει καὶ τὰ ἔθνη καὶ τὰς βασιλείας, τὰ φαῦλα τὰ ἐν ταῖς ψυχαῖς τῶν ἀνθρώπων ὄντα, ἅτινα ἐκριζοῦται καὶ κατασκάπτεται ὑπὸ τῶν δεδομένων ειτε Ἱερεμίᾳ εἴτε ᾡτινιοῦν λόγων τοῦ θεοῦ. καὶ δύναται καὶ τὰ πρῶτα, τὰ θλίβοντα ὡς πρὸς τὸν σωτῆρα, ἐφαρμόσαι τῷ Ἱερεμίᾳ καὶ τὰ δεύτερα τῷ εἰδότι τροπολογεῖν ἐφαρμόσαι τῷ Ἱερεμία.
Ἐρεῖ μοί τις τῶν ἀκουόντων· γύμνασον καὶ τὸν ἄλλον λόγον καὶ ὅλα πειράθητι παραστῆσαι τὰ γεγραμμένα ἀρμόζοντα τῷ [*](1 Vgl. I Kor. 1. 24. — 2 Vgl. Kol. 2, 9. — 22 Vgl. de or. 25, 1 (Orig. II, 357, 19) u. ö. — 23 Röm. 6, 12.) [*](1 ἐστὶν] est . | 3 οὖν] huic Η | 4 τῷ σωτῆρι] < Η | 5 αὐτὸ οὐ Blass | 6 ὅτι] + ὥς Blass | 7 αὐτό] αὐτόν Co, Η w. e. seh. | 8 δ᾿ οὐ δοκεῖ δυσωπεῖν nach Η: autem facili intellectu . . referuntur | 9 εἰπεῖν Hu Dicere Η εἶπον S | 13 ἐπεὶ — Χριστοῦ mit Η: quoniam minora sunt | 16 ὅλως V | 25 τροπολόγει Co allegorizet Η τροπολογεῖ S | 26 τὰ] ς· τὰ S κατὰ τὰ Hu nach Η: per | 28 καὶ2 übergesch. S1 30 ἐφαρμόσαι τῷ Ἱερεμίᾳ streicht Wilamowitz | 32 ἁρμόζοντα τῷ σωτῆρι] super salvatore, quasi de eo (od. deo) sint scripta H.)
Ἀλλ᾿ ἐρεῖ τις· εἰ καὶ δύνασαι ἐπὶ τὸν σωτῆρα αναγαγεῖν τὸ [*](10 II Kor. 13, 1 (vgl. Deut. 19, 15 Matth. 18, 16). — 14 Vgl. II Kor. 13, 1. — le Jes. 7, 16. — 18 Jes. 7, 14. — 20 Jes. 7, 16. - 22 Vgl. Phil. 2, 7 Luk. 2, 52. - 24 Vgl. Luk. 2, 52. - 25 ff. Vgl. Phil. 2, 7. - 28 Vgl. Luk. 2, 52. — 29 Jes. 7, 16.) [*](9 καὶ τὸ mit H: et hoc quod dictum est | 11 ἢ Co quam Η μὴ S | 16 ἄπιθι πονηρία S | 22 ἑαυτόν] + formam servi accipiens Η | 30 ἄπιθι πονηρία S (vgl. Ζ. 16) | καὶ ἃ mit Η: et ea quae τοῦτο Co | 32 εἰ καὶ mit Η: etiamsi εἶτα S εἰ Co.)
»μὴ λέγε ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι ὅτι πρὸς πάντας οὓς ἐὰν ἐξαποστείλω σε πορεύσῃ‘. οὕτως ἐκτείνει τὴν χεῖρα, ἅπτεται τοῦ στόματος αὐτοῦ, δίδωσιν αὐτῷ λόγους, καὶ δίδωσιν αὐτῷ λόγους διὰ τὰς βασιλείας, ἵν᾿ ἐκριζώσῃ χρείαν δὲ εἶχεν ἐκριζούντων λόγων, ὅτε ἦν »ἐν τῷ πατρί«, οὐ εἶχε κατασκαπτόντων λόγων καὶ καθαιρούντων τὰ χείρονα· οὐδὲν γὰρ ἠν ἄξιον κατασκαφῆς ἐκεῖ, οὐδὲν ἦν ἄξιον ἐκριζώσεως. μέγα ἐστιν, ὡς τὸ οὐκ οἶδα ὑμᾶς, ὅτι ἐργάται ἐστὲ ἀνομίας«, οὕτως ὑπὸ τοῦ σωτῆρος λεγόμενον διὰ τὸ ὑπερβάλλον μέγεθος τῆς δόξης αὐτοῦ, ἴσον δυνάμενον τῷ οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν ἀνθρώπινα τὸ »οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν«.
Εἴτε δὲ πρὸς τὸν Ἱερεμίαν εἴτε πρὸς τὸν σωτῆρα λέγεται· »πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε«, ἀναγνοὺς τὴν Γένεσιν καὶ τηρήσας τὰ εἰρημένα περὶ τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου εὑρήσεις, ὅτι ἡ γραφὴ πάνυ διαλεκτικώτατα οὐκ εἶπεν ὅτι πρὸ τοῦ με ποιῆσαί σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε. ὅτε μὲν γάρ ὁ »καὶ [*](1 Vgl. Joh. 1, 1. 2. — 6. 21 Vgl. Joh. 14, 10. 11. — 10 Vgl. Kol. 1, —11 Vgl. Hebr. 9, 26. — 24 Vgl. Matth. 7, 23 Luk. 13, 27. — 25 Vgl. Eph. 1, 19 II Kor. 3, 10. — 31 Vgl. Gen. 1, 26. — 32 ff. Vgl. in Gen. Hom. 1, 13 (Lo 8, 121): Non enim . . . . factus esse corporalis horao dicitur, sed plasmatus . . . . Is autem, qui ad imaginem Dei factus est et ad similitudinem, interior homo noster est etc., u. ö.) [*](12 καὶ Co et Η | 15 u. 16 τοῦ θεοῦ] < Η, nach Hu mit Recht | 17 εἰμι1] + καὶ εἶπε κύριος πρός με Co | μή — εἰμι mit Η: Noli divcre: Juvenis ego sum | 19/20 δίδωσιν — λόγους2] ut det eiverha Η | 21 τῷ] vgl. Ζ. 6 | 23 ἐκριζώσεως] + Sed nunc accipit (od. accepit) ijarva, desercns maiora paid isper Η vielleicht richtig.)
»Πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί οε«. εἰ πάντας ἠπίστατο ὁ κύριος [†πρὸς τὸ »οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν« ἐπεὶ πάντας ὁ κύριος λεκτέον γάρ], οὐκ ἂν ὡς ἐξαίρετον ἔλεγε τῷ Ἱερεμίᾳ τὸ καὶ ἐπίσταμαί οε«. οὐκοῦν τοὺς διαφέροντας ἐπίσταται ό θεός, τοὺς ἀξίους τῆς γνώσεως αὐτοῦ ἐπίσταται ό θεός, καὶ »ἔγνω κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ«, τοὺς δὲ ἀναξίους οὐκ ἐπίσταται ό θεὸς, ὡς οὐδὲ ό σωτὴρ γέγων· »οὐδέποτε ἔγνων ὑμᾶς«. ἡμεῖς ἄνθρωποι ὄντες, ὅσον προκόπτομεν, κρίνομέν τινα ἄξια ὄντα τοῦ ἐπίστασθαι ἡμᾶς αὐτά· καί τινα οὐδὲ ἀκούειν θέλομεν, ἵνα μὴ αὐτὰ ἐπιστώμεθα μηδὲ εἰδῶμεν, τινὰ δὲ θέλομεν ἐπίστασθαι. τί δὲ ὁ τῶν ὅλων θεός; θέλει ἐπίστασθαι τὸν φαραώ, θέλει ἐπίστασθαι τοὺς Αἰrυπτίους, οὐκ εἰσὶ δὲ ἄξιοι τῆς ἐπιστήμης τοῦ θεοῦ· Μωσῆς δὲ ἄξιος, καὶ ἕκαστος τῶν προ- φητῶν τηλικοῦτος. πολλά σε δεῖ κατορθῶσαι, ἵνα ὁ θεὸς ἄρξηταί σε ἐπίστασθαι. τὸν μὲν γὰρ Ἱερεμίαν πρὸ τοῦ πλάσαι ἐν καοιλίᾳ< ἠπίστατο· ἄλλον δὲ ἄρχεται ἐπίστασθαι τριάκοντα ἔτη γεγονότα, ἄλλον τεσσάρακοντα ἔτη γεγονότα.
Λόγοι εἰσὶν ἀπόρρητοι, περὶ μὲν οὖν τοῦ σωτῆρος οὐ ζητούμενοι, περὶ δὲ τοῦ Ἱερεμίου τοῖς ὦτα ἔχουσιν ἐπιστάσεως δεόμενοι. [*](1 Vgl. Gen. 1, 26. — 2/3 Vgl. Gen. 2, 7.— 4/5 Vgl. Gen. 2,8.15.—5 Vgl. c. Cels. 4, 37 (Orig. I, 307, 25): περὶ διαφορᾶς ποιήσεως καὶ πλάσεως. — 9 Vgl. Gen. 2, 7. (Cat. Cram. IV, 14, 27ff.): τοιοῦτος ἦν Μωϋσῆς καὶ οἱ προφῆται....καὶ εἴτις παρ᾿ αὐτοῖς τούτοις παραπλήσιος. — 27 Vgl. Matth. 11, 15.) [*](5 ὅρα Co ὁρᾶν S intelligere H (l. intellege?) | 6 καὶ πλάσεως nach H: et plasmationis und c. Cels. (s. ob.) | εἴτε πρὸς τὸν1] πρὸς τὸν εἴτε S | 8 γίγνεται S | 11/12 πρὸς—γάρ] > Η w. e. sch. | 12 οὐκ ἂν] quomodo H | 18 ἐπιστώμεθα Hu ἐπιστάμεθα S | 19 τί δὲ nach H: quid arbitraris εἰ δὲ S | 21 θεοῦ] + sed ipsi faciunt ut ignorentur H, wohl Ausschmückung | 21/22 καὶ—τηλικοῦτος] Η scit prophetas et si quis H | 25 ἄλλον Ru nach H: alium.)
πῶς λέγει· »πρὸ τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε, καὶ πρὸ τοῦ σε ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡλιακά δε«; ὁ θεὸς ἐαυτῷ ἁγιάζει τινάς. τοῦτον οὐ περιέμεινεν, ἵνα ἐλθόντα εἰς γένεσιν ἁγιάσῃ, ἀλλὰ πρὶν ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἤδη ἡγίασεν. ἐὰν ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἀναφέρῃς, οὐ χαλεπὸν εἰπεῖν, ὅτι πρὶν ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίασται. ἐπὶ τὸν σωτῆρα ἐὰν ἀναφέρῃς, οὐ ·μόνον πρὶν ἐξελθεῖν ἡγίασται, ἀλλὰ καὶ ἔτι πρότερον ἡγίασται. οὑτος δὲ ὁ Ἱερεμίας πρὶν ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίασται.
»προφήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε«. ἐπὶ τοῦ Ἱερεμίου ἐὰν ἀναζητήσῃς τὸ »προφήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε«, τήρησον ἐν τοῖς ἑξῆς, ὅτι κελεύεται προφητεῦσαι »ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη«, καὶ ἔστι προγραφή· »Ἃ προεφήτευσεν Ἱερεμίας ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη« τῇ »Αἰλὰμ«, »τῇ Δαμασκῷ«, »τῇ Μωάβ«. καὶ ἔχομεν, ὅτι »προεφήτευσεν ἐπὶ πάντα τά ἔθνη«, ὡς πρὸς τὸ ῥητὸν ὅτι »προφήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε« πρὸς ἐκεῖνον. ἐὰν δὲ πρὸς ἀναγωγήν , ἐὰν μὲν ἐπὶ τοῦ Ἱερεμίου, προειρήκαμεν, ἐὰν δὲ ἐπὶ τοῦ σωτῆρος, τί δεῖ καὶ λέγειν; οὑτος ἀληθῶς ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη προεφήτευσεν· ἔστι γὰρ ὥσπερ ἄλλα μυρία οὕτως καὶ προφήτης. ὥς ἐστιν ἀρχιερεύς, ὥς ἐστι σωτήρ, ὥς έστιν ἰατρός, οὕτως καὶ προφήτης. Μωσῆς γοῦν προφητεύων περὶ αὐτοῦ οὐχὶ προφήτην μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐξαιρέτως εἶπεν εἰπών· »προξήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν ὑμῶν ἀναστήσει ὑμῖν κύριος ό θεὸς ὡς ἐμέ, αὐτοῦ καὶ ἔσται, ὃς ἂν μὴ ἀκούσῃ τοῦ προφήτου ἐκείνου ἐξολοθρευθήσεται ἐκ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ«. οὑτος οὖν έστιν ὁ καὶ προφήτης »εἰς ἔθνη« τεθειμένος καὶ ἔλαβε χάριν ἀπὸ θεοῦ ἐκχυθεῖσαν ἐν τοῖς χείλεσιν αὐτοῦ, ἴνα μὴ μόνον, ὅτε παρῆν τῷ οώματι, ἀλλὰ καὶ νῦν, ὅτε πάρεστι δυνάμει καὶ τῷ πνεύματι, προφητεύῃ »ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη«, ὥστε ἀπὸ πάντων τῶν Μνῶν ἀνύειν αὐτοῦ τὴν προφητείαν καὶ ἕλκειν ἀνθρώπους ἐπὶ σωτηρίαν.
»Καὶ εἶπα· ὁ ὤν δέσποτα κύριε, ἰδοὺ οὐκ ἐπίσταμαι λαλεῖν ὅτι νεώτερος ἐηώ εἰμι. καὶ εἶπε κύριος πρός με· μὴ λέγε ὅτι νεώτερος ἐγώ εἰμι, ὅτι πρὸς πάντας οὓς ἐὰν ἐξαποστείλω σε πολλάκις εἴπομεν, ὅτι ἔστι κατὰ τὸν ἔσω ἄνθρωπον εἶναι παιδίον, κἂν ἐν γεροντικῇ τις ᾖ ἡλικίᾳ σώματος· ἔστι δέ ποτε κατὰ τὸν ἔξω [*](5 Vgl. Hier. Comm. 837. — 10 Vgl. Jerem. 25, 14. — 11—13 Jerem. 25, 14 30, 12. 31, 1. — 15 Vgl. Jerem. 25, 14. — 19 Deut. 18, 15. 19. 20 vgl. Act. 3, 22. 23. — 23 Vgl. Psal. 44, 3. — 25 Vgl. Jerera. 25, 14. — 31 Vgl. in Psal. 37 Hom. 4, 3 (Lo 12, 212 f.): videamus, ne forte sint aliquae aetates interioris hominis nostri . . . . Unde et interdum ad vires jam matura aetate dicitur, quia pueri sunt, et aliis, quia senes, et aliis, quia juvenes etc., u. ö.) [*](10 ὅτι] cum Η (= ὅτε) | τοῦ Ἱερεμίου] vgl. Ζ. 8 de Jeremia Η τὸν ιερεμίαν S Ι 20 ὑμῶν nach Η: vestris | 25 προφητεύῃ Ru προφητεύει S | 30 οὓς ἐὰν Lo quoscumque Η.)
»Ὅτι μετὰ σοῦ εἰμι τοῦ ἐξαιρεῖσθαί σε, λέγει κύριος. καὶ ἐξέτεινε κύριος τὴν χεῖρα αὐτοῦ πρός με, καὶ ἥψατο τοῦ στόματός μου, καὶ εἶπε κύριος πρός με«. τήρει διαφορὰς Ἱερεμίου καὶ Ἡσαΐου. ὁ Ἡσαΐας [*](4 Vgl. Eph. 4, 13. — 9 Matth. 13, 57. — 10 ff. Vgl. in Joh. Tom. 13, 55 (Br I, 313), in Luc. Hom. 33 (Lo 5, 210) u. in Matth. Tom. 10, 18 (Lo 3, 49): ἃ πέπονθεν Ἱερεμίας ἐν τῷ λαῷ . . . . Ὅσα δὲ καὶ ὑπὸ τοῦ τότε βασιλέως τοῦ Ἰσραὴλ πέπονθεν, ἐν τῇ προφητείᾳ αὐτοῦ ἀναγέγραπται. — 14 f. Vgl. Jerem. 45, 6 44, 21. — 17 Act. 7, 52. — 18 Vgl. II Tim. 3, 12. — 20 Vgl. I Petr. 4, 12? — Vgl. I Petr. 2, 19. — 23 Matth. 5, 11. 12.) [*](6 ἐὰν nach S. 4, 12 ἂν S | 10 οὗ Hu nach H: cujus rei | 15 ἕνα ἄρτον nach LXX cod. 88 vgl. auch H: panem, τ`` [??] ἀρτίων S μόλις ἄρτον Co | 19 πάντως SH πάντας? Blass vgl. II Tim. 3, 12 | 21 πάντα] + quae (od. quae eis) praecepta sunt H.)
Τίς οὕτως μακάριός ἐστιν ὡς τὰς βασιλείας πολλὰς οὔσας, ἃς >δείκνυσιν ὁ διάβολος<, βασιλείας οὔσας δυνάμεων ἀντικειμένων, βασιλείας κατὰ τὰς ἁμαρτίας, ἐκριζοῦν τοῖς διδομένοις ὑπὸ τοῦ θεοῦ λόγοις; γέγραπται γάρ· »ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου. ἰδοὺ καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν«. ὥσπερ δὲ βασιλεῖαί εἰσιν, οὕτως καὶ ἔθνη οὐδὲ δύναται λέγεσθαι βασιλεία εἰ μὴ ἡ ἔχουσα ὑφ᾿ ἑαυτὴν ἔθνη. οἷον, βασιλεία ἐστὶ τῆς πορνείας, ἔθνη τῆς πορνείας ἑκάστη πορνεία†. μία βασιλεία ἐστὶ αὐτὸ τὸ γενικὸν ἁμάρτημα τῆς πλεονεξίας καὶ τῆς ἀποστερήσεως, καὶ εἰσὶ πολλαὶ βασιλεῖαι ἐν τοῖς πολλὰ εἴδη ἔχουσιν ἁμαρτημάτων. [*](1 Jes. 6, 5. — 3 Vgl. Jes. 6, 5. — 3 ff. Vgl. in Lev. Hom. 9, 7 (Lo 9, 354): quibus solis se mundum non esse profitetur. Ex quo ostenditur, quo usque ad verbum tantummodo peccatum ejus inveniretur, in facto vero vel opere nullo peccaverit, u. ö. Hier. Comm. 838: Notandum quod hic manus mittatur Dei . . . . in Isaia autem . . . . mittitur unus de Seraphim, qui non manu, sed forcipe et carbone tangat os ejus etc. — 5 Jes. 6, 7. — 7 Vgl. Jes. 6, 6. — 14 Vgl. Matth. 4, 4. — 22 Vgl. in Luc. 4, 5 (Cat. Cram. II, 36, 5ff.): »Βασιλείας κόσμου«, φησὶ, τὸν [l. τῶν] κοσμικῶν ἀνθρώπων, τίνα τρόπον οἱ μὲν βασιλεύονται ὑπὸ πονηρίας, οἱ δὲ βασιλεύονται ὑπὸ φιλαργυρίας, οἱ δὲ ὑπὸ κενοδοξίας, de princ. 4, 17 (Lo 21, 439. 511).) [*](5 τὸ δὲ ἓν] neque unum H; hiernach Hu: μηδὲ ἓν, Blass: οὐδὲ ἕν; aber man müsste dann auch bei Orig. etwas freier behandelt zu sein, während H in der Übers. wie im Comm. genauer ausmalt | 6 ἐπεὶ δὲ] mit H: autem quia (od. quia iam) ἐπειδὴ S | 13—S. 14, 30 Hierzu Fragm. 3 in C: Μακάριον—ποιήσω | ὡς Hu nach H: ut ὃς S Co (der vorher οὗτος liest) | ἃς] + Christo H | 18 ἐκριζοῦν Lo eradicare H | 18/19 οὐδὲ —ἔθνη nach H: Nec potest aliquod regnum dici, nisi quod sub se continet nationes | 19/20 βασιλεία2—ἐστὶν] S w. e. sch. lückenhaft regnat fornicatio in homine peccatore, necesse est ut regnum fornicationis habeat gentes suas H | 21 αὐτὸ τὸ mit H: Ipsum illud | 21/22 ἀποστερήσεως — ἁμαρτημάτων] fraudis, quo vix aliquis immunis est, habet regnum suum, et sub regno uno multas possidet gentes, per plurimas scilicet species avaritiae.)
»Ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν«.
ἔστι τις οἰκοδομὴ τοῦ διαβόλου, ἔστι τις οἰκοδομὴ τοῦ θεοῦ. ἡ »ἐπὶ τὴν ἄμμον« οἰκοδομὴ τοῦ διαβόλου ἐστίν, ἐπ᾿ οὐδενὶ γὰρ ἐστήρικται ἑδραίῳ καὶ βεβαίῳ καὶ ἡνωμένῳ· ἡ δὲ οἰκοδομὴ ἡ »ἐπὶ τὴν πέτραν« τοῦ θεοῦ ἐστιν. ὅρα τί λέγεται τοῖς τοῦ θεοῦ· »θεοῦ γεώργιον, θεοῦ οἰκοδομή ἐστε«. οἱ λόγοι τοίνυν τοῦ θεοῦ »ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας« εἰσίν, »ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν«. ἐὰν ἐκριζωθῇ μέν, μὴ ἀπόληται δὲ τὸ ἐκριζωθέν, ἔστι τὸ ἐκριζωθέν. ἐὰν κατασκαφῇ μέν, οἱ λίθοι δὲ τῆς [*](7 Matth. 15, 13. — 9 Vgl. Matth. 15, 19. — 12 Matth. 13, 28. — 13 Vgl. Matth. 13, 25. — 15 Vgl. Eph. 4, 27. — Vgl. Matth. 13, 25 Matth. 15, 13. — 17 Vgl. Eph. 4, 27. — 20 ff. Vgl. in Ezech. Hom. 1, 12 (Lo 14, 25f.): Benignus est Deus, dans sermones ad eradicandum etc. — 22 Vgl. Matth. 3, 2 usw. — 24—27 Vgl. Matth. 7, 24. 26. — 28 I Kor. 3, 9.) [*](1—4 εἶτα—ὀργήν] et ob id H | 3 τῆς1 V τὴν S | 8 ἐν vgl. S. 36, 21/22 | τῆς ψυχῆς vermutet Hu | 10 πορνεῖαι mit C: μοιχεῖαι, πορνεῖαι καὶ τὰ λοιπά und H: fornicationes τὸ ἐκριζωθέν nach H: adhuc permanet quod evulsum est.)
Ἀλλ’ οὐκ ἐν τούτοις ἵστανται οἱ λόγοι τοῦ θεοῦ, ἐπὶ τῷ »ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν«. ἔστω γὰρ ἐκρεριζωμένα ἀπ' ἐμοῦ τὰ φαῦλα, κατασκαφέντα τὰ χείρονα, τί μοι ὄφελος, ἐὰν μὴ ἀντὶ τῶν ἐκριζωθέντων καταφυτευθῇ τὰ κρείττονα; τί μοι ὄφελος, ἐὰν μὴ ἀντὶ τούτων ἀνοικοδομηθῇ τὰ διαφέροντα; διὰ τοῦτο οἱ τοῦ θεοῦ λόγοι ποιοῦσι πρῶτον ἀναγκαίως τὸ »ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν, μεθ’ ἃ τὸ »οἰκοδομεῖν καὶ καταφυτεύειν«. καὶ ἀεὶ ἐν τῇ γραφῇ τετηρήκαμεν τὰ σκυθρωποφανῆ, ἵν' οὕτως όνομάσω, Πρῶτα ὀνομαζόμενα, εἶτα τὰ δοκοῦντα εἶναι ἱλαρὰ δεύτερα λεγόμενα. »ἐγὼ ἀποκτενῶ καὶ ζῆν ποιήσω«. οὐκ εἶπεν· »ἐγὼ ζῆν ποιήσω«, μετὰ τοῦτο· »ἀποκτενῶ« · ἀμήχανον γάρ, ὃ πεποίηκε ζῆν ὁ θεός, ὑπ' αὐτοῦ ἢ ὑπ' ἄλλου τινός. ἀλλ’ ἀλλ' ἀποκτενῶ καὶ ζῆν ποιήσω«. τίνα ἀποκτενῶ; Παῦλον τὸν προδότην, Παῦλον τὸν διώκτην· »καὶ ζῆν ποιήσω«, ἵνα γένηται »Παῦλος ἀπόστολος Ἰησοῦ χρι- [*](5 Vgl. Matth. 3, 12. — Vgl. Matth. 13, 30. — 9 Lev. 14, 40 f. — 10 Psal. 18, 42. — —16 Vgl. Matth. 13, 25 u. 30, — 18ff. Vgl. c. Cels. 4, 1 (Orig. I, 271, 17). — 24ff. Vgl. Hom. 16, 6. — 27—31 Deut. 32, 39. — 31 Vgl. II Kor. 1, 1 u. ö.) [*](5 δεσμάς2] ΗCo; doch vgl. Manich. ap. Epiph. 66,65 | 10 ὁμοίως τῷ Hu juxta quod scriptum est Η ὁμοίως τὸ S | 11/12 Subversum est aliquid, lapides quoque ipsi qui destructi sunt conterantur, ne . . . . assumi valeant Η | 11 τι Blass vgl. Η δέ S | 12 τὴν streicht Blass | 15 τοῦτο] + jubet Dominus Η | κατακαύσατε Co H κατακαύσαται V καταπαύσατε S | 16/17 Η kennt nur ein ἀπόληται w. e. seh. | 24 τὸ »οἰκοδομεῖν mit Η: aedificant (vgl. S. 4, 24. 26 geg. S. 15, 14) | 27/28 οὐκ — ἀποκτενῶ mit Η: Νοn dixit (+ prius Vall.) Ego uiuificabo, et postca, oceidam.)
Οὐκοῦν ἀπὸ σκυθρωποτέρων μὲν φωνῶν, ἀναγκαίων δὲ ἄρχεται οἶον »ἀποκτενῶ« εἶτα ἀποκτείνας »καὶ ζῆν ποιήσω· πατάξω, κἀγὼ ἰάσομαι«· »ὅν γὰρ ἀγαπᾷ κύριος παιδεύει, μαστιγοῖ δὲ πάντα υἱὸν ὃν παραδέχεται«. πρῶτον πατάσσει καὶ μετὰ τοῦτο ἰᾶται· »αὐτὸς γὰρ ἀλγεῖν ποιεῖ καὶ πάλιν ἀποκαθίστησιν«. οὕτω δὲ καὶ ἐνθάδε· »καθέστακά σε σήμερον ἐπὶ ἔθνη καὶ βασιλείας, ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν καὶ ἀνοικοδομεῖν καὶ καταφυτεύειν«. πλὴν πρῶτόν ἐστιν ἐκεῖνα τὰ φαῦλα ἀφαιρεθῆναι ἀφ’ ἡμῶν. οὐ δύναται εἰς τόπον τῆς οἰκοδομῆς τῆς φαύλης οἰκοδομεῖν ὁ θεός. »τίς γὰρ μετοχὴ δικαιοσύνῃ καὶ ἀνομίᾳ; τίς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος«; δεῖ τὴν κακίαν ἐκ βάθρων ἐκριζωθῆναι, δεῖ τὴν οἰκοδομὴν τῆς κακίας καταναλωθῆναι ἀπὸ τῆς ψυχῆς ἡμῶν, ἵνα μετὰ ταῦτα οἱ λόγοι τοῦ θεοῦ οἰκοδομῶσι καὶ φυτεύωσι· οὐ δύναμαι γὰρ ἄλλως νοῆσαι τὰ γεγραμμένα· »ἰδοὺ δέδωκα τοὺς λόγους μου εἰς τὸ στόμα σου«. τί ποιοῦσιν οἱ λόγοι; »ἐκριζοῦν καὶ κατασκάπτειν καὶ ἀπολλύειν«. λόγοι ἐκριζοῦσιν »ἔθνη«, λόγοι [*](1ff. Vgl. c. Cels. II, 24 (Orig. Ι, 153, 25 f.): τοῦ μὲν »ἐγὼ ἀποκτενῶ« δοκοῦσιν ἀκηκοέναι καὶ πολλάκις ἡμῖν αὐτὸ ὀνειδίζουσι, τοῦ δὲ »ζῆν ποιήσω« οὐδὲ μέμνηνται, in Luc. Hom. 16 (Lo 5, 142 f.): contra Conditorem latrant, et hinc inde de veteri testamento, quae non intelligunt testimonia congregantes, simplicium corda decipiunt. Aiunt enim: ecce, Dens legis et prophetariim, videte qualis sit. „Ego, — inquit, — „occidam, et ego vivere faciam: percutiam, et ego sanabo ‘‘ Audiunt „occidam", et non audiunt: „vivificabo": audiunt: „percutiam", et audire contemnunt: „et ego sanabo". Vgl.inMatth.Tom. 15, 11(Lo3,349), in Jerem. Hom. 12, 5 usw. — 3 Deut. 32, 39. — 6 Vgl. öm. 6, 4. — 9 Vgl. Deut. 32, 39. — 10 Hebr. 12, 6. — 11 Hiob 5, 18. — 12 ff. Vgl. in Jos. Hom. 13, 3. 4 (Lo 11, 121): et sicut dicebamus tunc, cum Jeremiam dissereremus, quia acceperat verba in os suum, quibus subverteret et aedificaret, evelleret et plantaret: ita . . . . Necessarium ergo et primum hoc opus Verbi Dei est, plantam eradicare peccati . . . . Secundi jam operis est plantare etc., in Num. Hom. 13, 2 (Lo 10, 145 f.). — 16 II Kor. 6, 14.) [*](3 νόμου] + et Prophetarum Η | λέγει Co dicit Η λέγοι S | 4 ἐπαγγελίαν] adnuntiationem Η ἀπαγγελίαν S | 4/5 οὐ βλέπεις . . . . ἢ οὐχ ὁρᾷς] non advertentes . . . . non considerantes Η | 15 ἀφαιρεθῆναι (vgl. Hu) nach H: auferantur ῥηθῆναι S | 17 τίς] aut (od. et) quae Η | 19 οἱ — ἄλλως (z. Τ. mit Blass) nach H: sermones Dei aedeficent atque plantent. Possumus siquidem et aliter οἱ λόγοι οἰκοδομηθῶσιν· οὐ δύναμαι γὰρ ὅλως S.)