Adversus Hermogenem

Tertullian

Tertullian. Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera, Pars III (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 47). Kroymann, Emil, editor. Prague, Vienna, Leipzig: F. Tempsky, G. Freytag, 1906.

Ergo, inquis, si tu ideo praeiudicas ex nihilo facta omnia, quia non sit manifeste relatum de materia praecedenti factum quid, uide ne diuersa pars ideo contendat ex materia omnia facta, quia proinde non aperte significatum sit ex nihilo quid factum. plane retorqueri quaedam facile possunt, non statim et ex aequo admitti, ubi diuersitas causae est. dico enim, etsi non aperte scriptura pronuntiauit ex nihilo facta omnia, sicut nec ex materia, non tantam fuisse necessitatem aperte significandi de nihilo facta omnia, quanta esset, si ex materia facta fuissent, quoniam, quod fit ex nihilo, eo ipso, dum non ostenditur ex aliquo factum, manifestatur ex nihilo factum, et non periclitatur, ne ex aliquo factum existimetur, quando non demonstretur, ex quo sit factum. quod autem ex aliquo fit. nisi hoc ipsum aperte declaratur ex aliquo factum illud, dum ex quo factum sit ostenditur, periclitabitur primo uideri ex nihilo factum, quia non editur, ex quo sit [*]( 5—6] Iob. 1, 1. 7] Ioh. 1, 3. ) [*]( 4 qua F 19 ex aequo R, ex quo P (corr. R) NF 23 eo ipso PN, ipsum F 24 manifestatur PN, manifestatum eat F 26 sit-factum om. NF 28 (non) ostenditur Rig )

150
factum, dehinc etsi ea sit condicione, ut non possit (non factum) uideri ex aliquo, proinde periclitabitur ex alio longe factum uideri quam ex quo factum est, dum non proponitur, unde sit factum. ita si ex nihilo deus cuncta fecit, potuit scriptura non adiecisse illum ex nihilo fecisse. ex materia eum fecisse omni modo debuit edixisse, (si sci)licet ex materia fecisset; quia illud in totum habebat intellegi, et si non significaretur, at istud in dubio, nisi significaretur.

Atque adeo spiritus sanctus hanc scripturae suae rationem constituit, ut, cum quid ex aliquo fit, et quod fit et unde fit referat. fruticet, inquit, terra herbam foeni, seminantem semen secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. et factum est sic. et produxit terra herbam foeni seminantem semen secundum genus, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. et rursus: et dixit deus: producant aquae repentia animarum uiuarum et uolatilia uolantia super terram per firmamentum caeli. et factum est sic. et fecit deus cetos magnos et omnem animam animalium repentium, quae produxerunt aquae secundum genus ipsorum. item post: et dixit deus: producat terra animam uiuam secundum genus, quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus ipsorum. si ergo ex iam factis rebus alias res [*]( 11] Gen. 1, 11. 12. 18] Gen. 1, 20. 21. 23] Gen. 1, 24. ) [*]( 1 ut non possit <non factum) uideri scripsi: nt non possit <non) uideri Rig, ut omnino possit uideri Oehlerus 4 fecit, potuit scripsi. fecisse potuit F, fecisse non potuit PN (probat non Eng, qui post fecisse (l. 5) signum interrogationis ponit) 5 adiecisse F, adiecisset PN 6 <si sci)licet Eng: licet PNF, si et Urs 7 in totum Urs: in toto PNF 8 at-significaretur om. F 10 aliquo R, aliquo quo PN, alio quo F 11 fruticet Pam: fructificet PNFOehlerus 14 verba factum est sic-in similitudinem his in P comparent, sed ita, ut secundo loco pro in similitudinem scriptum sit: secundum genua 20 deus F, deos Puulgo, om. N 23 uiuam NF, uiuentem Puulgo )

151
deus proferens ostendit per prophetam et dicit, quid unde protulerit, — quamquam possimus (unde)unde illas prolatas aestimare, dumne ex nihilo; iam enim facta erant quaedam, ex quibus prolatae uideri possent —, si tantam curam instructioni nostrae insumpsit spiritus sanctus, ut sciremus quid unde processerit, nonne proinde nos et de caelo et de terra compotes reddidisset significando, unde ea esset operatus, si de aliqua materia origo constaret illorum, ne tanto magis ex nihilo ea uideretur operatus, quanto nihil adhuc erat factum, ex quo operatus uideretur? itaque sicut ea, quae de aliquo prolata sunt, ostendit, unde prolata sint, ita quae non ostendit, unde prolata sint, ex nihilo prolata confirmat. »igitur: in principio deus fecit caelum et terram, adoro scripturae plenitudinem, qua mihi et factorem manifestat et facta; in euangelio uero amplius et ministrum atque arbitrum factoris inuenio, sermonem. an autem de aliqua subiacenti materia facta sint omnia, nusquam adhuc legi. scriptum esse doceat Hermogenis officina. si non est scriptum, timeat uae illud adicientibus aut detrahentibus destinatum.

Sed (et) ex sequentibus argumentatur, quia scriptum sit: terra autem erat inuisibilis et incomposita, nam et terrae nomen redigit (in) materiam, quia terra sit, quae facta est ex illa, et erat') in hoc dirigit, quasi quae semper retro fuerit, innata et infecta, inuisibilis autem et rudis, quia informem et confusam et inconditam uult fuisse materiam. has quidem opiniones eius singillatim reuincam; sed interim uolo sic ei respondere: putemus his articulis materiam demonstrari: numquid tamen, quia erat ante omnia et talis, et ex ea factum [*]( 12] Gen. 1, 1. 19] cf. Apoc. 22, 18-19. 21] Gen. 1, 2. ) [*]( 2 undeunde Urs: unde PNF 3 estimare PF, existimare N (et cod. Diuionensis teste Bigaltio) 4 instructioni scripsi: instructionis PNF 8 ne F, ot PN uulgo 12 lacunam signaui: legens intercidisse puto 13 terram. adoro uulgo 15 factoris Rig (secundum cod. Diuionensem, ut testatur): rectoris PNF 20 et addidi 22 in add. R3, om. PNFH1 27 putemus N, putamus PF 28 et talis, et ex ea factum aliquid scripsi: et talis. id sed ex ea factum aliquid F, et tale aliquid esse ei ea factum PN tmlgo )

152
aliquid scriptura significat? atquin nihil tale significat. fuerit licet materia, quantum sibi libet uel potius Hermogeni: potuit et fuisse et tamen nihil deus ex illa fecisse, uel quia non decebat deum alicuius eguisse, certe quia nec ostenditur quicquam ex materia fecisse. sine causa ergo esset, inquis. non plane adeo sine causa. nam etsi mundus non est factus ex illa, sed haeresis facta est, et quidem hoc impudentior, quod non ex materia facta est haeresis, sed materiam ipsam potius haeresis fecit.

Reuertor nunc ad singulos articulos, per quos putauit significatam esse materiam, et primo de nominibus expostulabo. horum enim alterum legimus, quod est terrae, alterum non inuenimus, quod est materiae. quaero ergo, cum materiae nominatio non extet in scriptura, quomodo ei etiam terrae appellatio adcommodetur in alio iam genere substantiae nota. quo magis materiae quoque nominatio extitisse debuerat consecuta etiam terrae \'appellationem, ut scirem terram commune cum materia esse nomen, ne illud ei soli substantiae uindicarem, cuius et proprium (et) in qua magis notum est, uel ne illud in quamcumque aliam speciem t nec utique omni s> materia communicare possem, si uellem. cum enim non extat proprium uocabulum eius rei, cui commune uocabulum adscribitur, quando non comparet cui adscribatur, cuicumque alii poterit adscribi. ita Hermogenes, et si materiam ostenderet nominatam, deberet eandem probare terram quoque cognominatam, ut ita utrumque illi uocabulum uindicaret.

Vult igitur duas proponi terras in ista scriptura. unam, quam in principio deus fecit, aliam [materiam] ex qua fecit, de qua dictum sit: terra autem erat inuisibilis et rudis. [*]( 29J Gen. 1, 2. ) [*]( 2 libet van der Vliet: licet PNF 11 expoatulando F 14 eitet in scriptura PN, extet scripturae F terrae R, terrena PNF 19 et addidi, proprium, [in] qua magis notum, est Eng notum Rlo, natum PNF 20 verba: nec utique omni materia quid sibi uelint, non intellego 21 materia PNF, materiae R vulgo 23 quando Iun: quanto PNF 27 uult PN, uide F 28 materiam sechm. )

153
utique si quaeram, ei duabus quae cui nomen terrae accommodare debeat, dicetur hanc, quae facta sit, ex illa. ex qua facta est, uocabulum deriuasse, quia ueri similius sit ab origine sobolem potius quam originem a sobole uocitari. hoc si ita est, alia nobis obuoluitur quaestio, an competat terram hanc. quam deus fecit, ex illa, ex qua fecit, cognomentum deriuasse. audio enim apud Hermogenem ceterosque materiarios haereticos terram quidem illam informem et inuisibilem et rudem fuisse, hanc uero nostram uideo et formam et conspectum et cultum a deo consecutam, aliud ergo factam quam erat ea, ex qua facta est. porro aliud facta non potuit cum ea de nomine sociari, a cuius condicione desciuerat. si nomen proprium materiae illius fuit terra, haec, quae non est materia, aliud scilicet facta, terrae quoque non capit nomen, alienum et statu suo extraneum. sed materia facta, id est haec terra, habuit cum sua origine consortium nominis sicut et generis. non adeo. nam et testam, licet ex argilla confectam, iam non argillam uocabo sed testam, et electrum, licet ex auro et argento foederatum, nec argentum tamen nec aurum appellabo sed electrum. a cuius habitu quid diuertit, pariter et a uocatu eius recedit, appellationis sicut et condicionis proprietate. quam autem transierit de statu terrae illius [id est materiae ista terra, uel eo palam est, quod haec apud Genesim testimonium boni accepit: et uidit deus quia bonum, illa autem apud Hermogenem in originem et causam malorum deputatur. postremo si ideo haec terra, quia et illa, cur non et materia haec quoque. quia et illa? immo et caelum et omnia, si ex materia constant, et terrae et materiae uocari [*]( 24] Gen. 1, 10. ) [*]( 1 terrae accomodare debeat, dicetur R3G, terrae accomodari debeat id dicetur N, terrae accomodari (-dare F) id dicetur PFRt 5 obruitur F 9 uideo F, proinde PN uulgo 12 nominatione Rig 15 status sui Lat haec terra Eng: ex terra PNFR1, terra R3 20 quid NFR3, quod PBl 21 (eat et> appellationis sicut et condicionis proprietas fort. et in conditionis F 22 id est materiae seclusi )
154
debuerunt. satis ista de terrae nomine, in quo materiam intellegi uoluit. quod nomen unius elementi omnes sciunt, natura primum, dehinc scriptura docente, nisi si et Sileno illi apud Midam regem adseueranti de alio orbe credendum est, auctore Theopompo. sed et deos multos idem refert.

Nobis autem unus deus et una est terra, quam in principio deus fecit. cuius ordinem incipiens scriptura decurrere primo factam eam edicit, dehinc qualitatem ipsius edisserit; sicut et caelum primo factum professa: in principio deus fecit caelum, dehinc dispositionem eius superducit et separauit inter aquam, quae erat infra firmamentum et quae erat super firmamentum, et uocauit deus firmamentum caelum, ipsum, quod in primordio fecerat. proinde et de homine...: et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit illum, dehinc qualiter fecerit reddit: et finxit deus hominem de limo terrae et adflauit in faciem eius flatum uitae, et factus est homo in animam uiuam. et utique sic decet narrationem inire: praefari primo, postea prosequi; nominare, deinde describere. alioquin uanum, si eius rei, cuius nullam praemiserat mentionem. id est materiae, ne ipsum quidem nomen, subito formam et habitum promulgauit, ante enarrauit, qualis esset, quam an esset ostendit, figuram deformauit, nomen abscondit. at quanto credibilius secundum nos eius rei dispositionem scriptura subiunxit, cuius institutionem simulque nominationem praemisit? quam denique integer sensus est: in principio deus fecit caelum et terram, terra autem erat inuisibilis et rudis; quam deus scilicet [*]( 9] Gen. 1, 1. 11] Gen. 1, 7. 8. 14] Gen. 1, 27. 15] Gen. 2, 7. 22] cf. Gen. 1, 2. 26] Gen. 1, 1. ) [*]( 1 quo R, quod PNF 5 multus P (corr. B) 6 autem om. N terra est F 10 superducit PNFR1, superinducit 123 uulgo 14 lacttnam signaui: primo, quod eam fecit, enarrat supplendum puto, de homine: et fecit, <inquit,) deus hominem Eng 18 praefari primo NF, primo praefari Puulgo 22 enarrauit scripsi: enarrat PNF quam an Rig: antequam an PN, antequam F, ante, quam an Eng 23 deformanit scripsi: deformati PNF, deformat Iun. )

155
fecit, de qua scriptura cum maxime dixerat? nam et \'autem\' ipsum uelut fibula coniunctiuae particulae ad conexum narrationi adpositum est: \'terra autem.\' hoc enim uerbo reuertitur ad eam, de qua supra dixerat, et alligat sensum. adeo aufer hinc \'autem\', et soluta compago est, ut tunc possit de alia terra dictum uideri: terra erat inuisibilis et rudis.

Sed tu supercilia, capitis nutu digiti adcommodato, altius tollens et quasi retro iactans: \'erat\' inquis; quasi semper fuerit, scilicet innata et infecta, et idcirco materia credenda. at ego sine ullo lenocinio pronuntiationis simpliciter respondebo de omni re posse dici \'erat\', etiam de ea, quae facta, quae nata sit, quae aliquando non fuerit et quae materia non sit. omne enim, quod habet esse. (unde) unde habet, siue per initium siue sine initio, hoc ipso, quod \'est\', etiam \'erat\' dicetur. cui competit prima uerbi positio in definitionem, eidem etiam declinatio uerbi decurret in relationem. \'est\' definitionis caput. \'erat\' relationis facit. haec sunt argutiae et subtilitates haereticorum, simplicitatem communium uerborum torquentes in quaestionem. magna scilicet quaestio est, si erat terra, quae facta est. sane discutiendum, an ei competat inuisibilem et rudem fuisse, quae facta est, an ei, ex qua facta est, ut eiusdem sit \'erat\', cuius et quod erat.

Atquin non tantum probabimus istum habitum huic terrae competisse, sed et illi alii non competisse. nam si [*](6] Gen. 1, 2. ) [*]( 1 rnaxime-ipsum om. F dixerat scripsi: et dixerat P (del. litteram t 122), edixerat N (add. t man. libr.), edixerat R uulgo, edisserat Eng nam et autem ipsum, coniunctiua particula, uelut fibula fort. 2 narrationis F 7 sed tu supercilia Oehlerus: sed tu supercilio PN, et supercilio F super- cilia capitis uufyo digiti (intellege: nutui) capitis PN, et capitisF nutu F, et nutu PN digiti PN, et digiti sed tu F 10 respondeo F 13 undeunde Urs: unde PNF siue om. PR1 15 eidem scripsi: eiusdem PNF 16 decnrrit F 17 relationis Iun: relationi PNF haec PNF, haeJS 19 quaeitionem. magna E1, quaestionem magnam. PNFRX 21 ex qaa PF, quae N 22 quod erat scil. inuisibilis ct rudis 24 sed -competisse om. N et om. F )

156
nuda materia deo subiacebat, nullo scilicet elemento obstruente, siquidem nondum quicquam erat praeter ipsam et deum, utique inuisibilis esse non poterat, quia etsi tenebras uolet in substantia fuisse materiae, cui articulo respondere debebimus suo ordine, etiam homini tenebrae uisibiles sunt, — hoc enim ipsum, quod sunt tenebrae, uidetur — nedum deo. et utique, si inuisibilis esset, nullo modo cognosceretur qualitas eius. unde ergo compertus est Hermogenes informem et confusam et inquietam illam fuisse, quae ut inuisibilis latebat? aut si hoc a deo reuelatum est, probare debet. sic et an rudis dici potuerit, expostulo. certe enim rude illud est, quod imperfectum est. certe imperfectum non potest esse nisi quod factum est; quod enim minus factum est, imperfectum (est.) certe, inquis. ergo materia, quae facta non erat in totum, imperfecta esse non potuit; quae imperfecta non fuit. etiam rudis non fuit. initium non habens. quia facta non fuit, caruit et rudimento. initii enim accidens est rudimentum. terra uero, quae facta est, meruit et rudis dici. statim enim ut facta st, habuit imperfectae locum, ante perfectionem,

siquidem omnia opera sua deus consummauit, incultis primo elementis depalans quodammodo mundum. dehinc exornatis uelut dedicans. nam et lumen non statim splendore solis impleuit, et tenebras non statim solatio lunae t.emperauit, et caelum non statim sideribus stellisque signauit, et maria non statim beluis frequentauit, et ipsam terram non statim uaria fecunditate dotauit; sed primo esse ei contulit, dehinc non in uacuum esse suppleuit. sic enim et Esaias: non in uacuum, ait, fecit illam, sed inhabitari. postea ergo quam facta est, futura etiam perfecta, interim erat inuisibilis et rudis, [*](27] Es. 45, 18. ) [*]( 1 materia R, sit materia PNF, sic materia Iun Oehlerus 6 quod sunt om. F uidetur lIra: uidentur PNF 9 inquietam PNF, inconditam Pam. incultam Iun 13 imperfectum (est> B, imperfectum PNF 20 male hoc loco distinguuntur capita 22 lumen PN, lnmine F 24 maria R3, materiam PNFR1 29 perfecta PN, perfectum F )

157
rudis quidem hoc quoque ipso, quod inuisibilis, ut nec uisui perfecta, simul et ut de reliquo nondum instructa, inuisibilis uero, ut adhuc aquis tamquam munimento genitalis humoris obducta, qua forma etiam adfinis eius, caro nostra, producitur. nam et Dauid ita canit: domini est terra et plenitudo eius, orbis terrae, et omnes qui habitant in illo; ipse super maria fundauit eum et super flumina praeparauit eum. segregatis enim aquis in cauatiorem sinum emicantior facta est arida, quae antehac aquis tegebatur. exinde itaque et uisibilis efficitur dicente deo: congregetur aquain congregatione una, et uideatur arida. (uideatur,) inquit, non \'fiat.\' iam enim facta erat, sed, inuisibilis usque tunc, uideri sustinebat. \'arida\' autem, quod erat futura ei diuortio humoris, iam terra: et uocauit deus aridam terram, non materiam. sic et perfectionem postea consecuta desinit rudis haberi, cum pronuntiat deus: fruticet terra herbam foeni seminantem semen secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in similitudinem. item: producat terra animam uiuam secundum genus, et quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus. impleuit igitur ordinem suum scriptura diuina. quam enim praedixerat inuisibilem et rudem, ei et uisionem reddidit et perfectionem. non alias autem materia erat inuisibilis et rudis. ergo (et) materia erit postea uisibilis et perfecta. uolo itaque uidere materiam; uisibilis enim [*]( 5] Ps. 23, 1-2. 10] Gen: 1, 9. 14] Gen. 1, 10. 16] Gen. 1, 11. 20] Gen. 1, 24.. ) [*]( 1 ut nec uisui R, ut ne cui eui PNF 2 simul et ut R, simuletur et ut PN, aimalet et ut F 3 monimento PNF humoris PN, ut moris F 4 obducta PN, abducta F 6 illo scripsi: illa PNF 7 eumeum (M. orMw terrae) PNF, eam-eam R uulgo 8 cauationem sinuum Rig 10 deo PN, domino F 12 uideatQr-sustinebat om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) fiat R, sit N, fit F 14 iam scripri: tamen PNF 16 fruticet Pam: fructicet F, fructificet PN 22 impleuit F, implebit PN 24 alias scripsi: alia PNF 25 et addidi erit PF, erat N 26 itaque PN, ita F )
158
facta est. uolo et perfectam eam recognoscere, ut ex illa etiam foeni herbam et ex illa decerpam lignum fructuosum et ex illa animalia usui meo famulem. sed materia quidem nusquam, terra uero id est haec, coram. hanc uideo, hanc perfruor, ex quo inuisibilis et rudis esse desiit. de qua manifestissime Esaias: haec dicit dominus, qui fecit caelum, iste deus, qui demonstrauit terram et fecit illam. certe eandem demonstrauit quam et fecit. quomodo demonstrauit? utique dicendo: uideatur arida. quare uideri iubet, nisi quia retro non uidebatur, ut sic quoque eam non in uacuum fecisset faciendo uisibilem, et ita habitabilem? et sic per omnia probatur nobis hanc, quam incolimus, eandem et factam esse a deo et ostensam, nec aliam fuisse rudem et inuisibilem quam quae et facta et ostensa est. atque ita: terra autem erat inuisibilis et rudis ad eam pertinet, quam deus cum caelo parauit.

Sic et sequentia coniecturam Hermogenis instruere uidebuntur: et tenebrae super abyssum et spiritus dei super aquas ferebatur, quasi et haec confusae substantiae massalis illius molis argumenta portendant. atquin singillatim definiens tenebras abyssum spiritum dei aquas, nihil confusum nec in confusione incertum aestimari facit tam diuisa relatio certorum et distinctorum elementorum. hoc quidem amplius: cum situs proprios eis adscribit, tenebris super abyssum, spiritui super aquas, negauit confusionem substantiarum, quarum demonstrando dispositionem demonstrauit etiam distinctionem. uanissimum denique, ut materia, quae informis [*]( 6] Ee. 45, 18. 9] Gen. 1, 9. 14] Gen. 1, 2. 18] ib. ) [*]( 1 illa om. F 2 fructum F 8 famnlem F, famulentur PNuulgo 4uero, id est haec scripsi (ae. non alia illa, id est materia): uero haec, id est PNF hanc (altero loco) PN, hacF 6 caelum etterram N 7 fecitPam: facitPNF 11 habitabilem Lat: habilem PNF reliqui 16 parauit scripsi: separauit PNF 19 haec F, hae PN uulgo 20 portendat F 21 spiritum S. spiritus PNF 22 aestimari PN, aestimare F diaisa PN, diuersa F 24 tenebris scripsi: tenebras PNF 25 spiritui scripsi: spiritus PNF, epiritum Pam 26 positionem fort. 27 uaniasimum B3, uanitimum PNFR1 )

159
inducitur, de tot -formarum uocabulis informis adseueretur. non edito, quid sit illud corpus confusionis, [quod] unicum utique credendum est, si informe est. uniforme etenim. quod informe. et informe autem, quod ex uarietate confusum est, unam habeat necesse est speciem, quod non habet, [speciem] dum (nihil) ex multis unam habet speciem. ceterum aut habebat in se species istas materia, de quarum uocabulis intellegenda esset, tenebras dico et abyssum et spiritum et aquas, aut non habebat: si [enim] habebat, quomodo inducitur non habens formas? si non habebat, (unde) agnoscitur?

Sed et illud utique captabitur, de caelo solo et de terra ista scripturam significasse, quod ea in principio deus fecerit, de speciebus autem supra dictis nihil tale, et ideo eas, quae factae non significentur, ad infectam materiam pertinere. respondebimus huic quoque scrupulo. scriptura diuina satis dissereret, si summas ipsas rerum a deo factas commendasset, caelum et terram, habentes utique suggestus suos proprios, qui in ipsis summis intellegi possent. suggestus autem caeli et terrae primo tunc fuerunt tenebrae et abyssus, [et] spiritus et aquae. nam terrae quidem suberant abyssus et tenebrae. si enim abyssus infra terram, tenebrae autem super abyssum, sine dubio et tenebrae et abyssus infra terram. caelo uero spiritus et aquae subiacebant. nam si aquae super terram. quae eam texerant, spiritus autem super aquas, pariter et spiritus et aquae super terram. quae uero super terram, [*](1 adJeueretur, non uulgo 2 quod seclusi 4 informe. et acripsi: informe est PNF confusum est. unam van der Vliet (cuitts interpretaHonem (stud. eccl. p. 80) probare non possum) 5 speciem seclwti 6 nihil addidi habet PN, habeat F (fort. recte, cf. 142,16) 7 intellegenda esset Urs: intellegendae esse PN, intelligendae se F 9 enim Becluri: antem lun Incitur habens formain F 10 unde add. van der Vliet: (quomodo) Urs 12 quod ea in scripsi: quod eam in PN, quo ea F 16 diasereret si sumrnaa NGR3, dissereret summas PBI, diasensi summas F 19 fuerant NF, fuerint P uulgo 20 et seclusi: (el. 160, 21) suberaDt scripsi: suberat PN, superat F 24 quae R*, quale PNFR1 )

160
ea utique infra caelum. et sicut terra abysso et tenebris, ita et caelum spiritui et aquis incubabat et complectebatur. et ita nouum non est, ut id solum, quod continet, nominetur. qua summale, in isto autem intellegatur et quod continetur, qua portionale. ecce, si dicam: \'ciuitas extruxit theatrum et circum; scaena autem erat talis et talis, et statuae super euripum, et oboliscus super omnia ferebatur\': quia non et has species edixerim factas a ciuitate, non erunt ab ea cum circo et theatro? an ideo non adieci factas has quoque species. quia inerant eis, quae facta praedixeram, et inesse quibus inerant intellegi poterant? sed uacet hoc exemplum, ut humanum: aliud de auctoritate scripturae ipsius arripiam. fecit, inquit, deus hominem de terra et adflauit in faciem eius flatum uitae, et factus est homo in animam uiuam. faciem quidem eius hic nominat, sed nec ipsam factam a deo dixit, cutem uero et ossa et carnem et oculos et sudorem et sanguinem postea loquitur, quae nec tunc facta a deo significauit. quid respondebit Hermogenes? numquid et membra hominis ad materiam pertinebunt, quia non nominatim facta referuntur? an et haec in hominis factitatione censentur? proinde membra erant caeli et terrae abyssus et tenebrae, spiritus et aquae. in corporibus enim membra sunt facta, in corporibus et membra sunt nominata. nullum elementum non membrum est eius elementi, quo continetur. omnia autem elementa caelo aut terra continentur.

Haec responderim pro scriptura praesenti, quatenus hic [*](12] Gen. 2, 7. ) [*]( 2 spiritui Bs, spiritus PNFR1 incubabat PF, incumbebat N comte plectebatur Oehlerus: complebatur N, complectebantur P, complectabUltur F 4 quasi summale N 7 oboliscue NF, obeliscus P et om. F 8 ab ea <factae) fort. 10 quia Rig: qua PNF inesse NB3, inestвep.z,WB\\ 11 inerant NR, inerat PF 16 a deo NR, deo PF cutem NGlP. cui tam PFB1 18 significauit PN, significat F 20 in 8. v. P (a m. 1) censentur R3, censetur PNFB1 22 et aquae Ra, ea quae PNFB1 infacta om. P (add. R in mg. ex Htrsaugietvri) enim R3, in Nlf1\'Bl )

161
solorum corporum factitationem commendare uidetur caeli et terrae. sciit esse, qui ultro in corporibus et membra cognoscerent, et ideo compendio usa est prouidit tamen et hebetes et insidiosos, qui dissimulato tacito intellectu ipsis quoque membris uerbum factitationis significatorium exigerent. itaque et propter istos singulas species factas docet aliis in locis. habes Sophiam prior autem abysso genita sum dicentem. ut credas abyssum quoque genitam, id est factam, quia et filios facimus, licet generemus. nihil interest facta an nata sit abyssus, dum initium detur illi,. quod non daretur, si materiae [subiciatur] esset. de tenebris uero ipse dominus per Esaiam: ego, qui struxi lucem et feci tenebras. de spiritu aeque Amos: qui solidat tonitruum et condit spiritum et adnuntiat in homines Christum suum, eum spiritum conditum ostendens, qui in terras conditas deputabatur, qui super aquas ferebatur, librator et adflator et animator uniuersitatis. non .. ut quidam putant, ipsum deum significari spiritum, quia deus spiritus; neque enim aquae dominum sustinere sufficerent. sed eum spiritum dicit, de quo etiam uenti constiterunt, ut ait per Esaiam: quia spiritus a me exiuit, et flatum omnem ego feci. item de aquis eadem Sophia: et quomodo firmos ponebat fontes quae sub caelo. ego eram modulans cum ipso. cum uero et eas species probamus a deo factas, etsi in Genesi tantummodo nominantur sine factitationis mentione, [*]( 7] Proa. 8, 24. 12] Es. 45, 7. 20] Ei. 57, 16. 22] Prone 8, 28. ) [*]( 1 commendare R3, commendari PNF 2 sciit rNGR3, scit FRl, :,viat Oehlerus <fllturos) esse van der Vliet 5 sigmficatorium R3, signiicatorum PNFR1 7 habes R3, habere PNFR1 11 subiciatur seclusi ■< f. 160, 19): subiecta R3uulgo, subiciatur <necesse) esset Eng dominus R3. ad minus PNFR1 14 et adnuntiat-suum fort. delendum suam om, P (add. R ex Hirsaugienai) 16 liberator F 17 lacunam signaui: ..nim credibile intercidisae puto, non iure quidam Eng quidem F 1S significari PNFR1, significans R3 uulgo 22 quomodo (= we;) PNt •cf 145, 9), quom R, cum reliqui 24 uero scripsi: ergo PNF probarnus R, prodamus PNF 25 nominantur P, nominatur NF ) [*]( XXXXVII. Xert. III. ) [*]( 11 )
162
respondebitur fortasse ex diuerso plane factas eas. sed ex materia. ut stilus, quidem Moysei: et tenebrae super aby.ssum et spiritus dei super aquas ferebatur materiam (ipsam)sonet. ceterae uero scripturae quae ex materia factae sunt species in disperso demonstrent. ergo sicut terra de terra, ita et abyssus ex abysso, et tenebrae ex tenebris, et spiritus et aquae ex spiritu et aquis constiterunt? at, sicut supra diximus, non potuit informis fuisse materia, (si) species habebat; *** ut et aliae ex eis sint confectae; nisi quod non aliae, sed ipsae ex semetipsis, - siquidem non capit diuersas fuisse quae iisdem nominibus eduntur — quo iam et operatio diuina otiosa uideri possit, si quae erant fecit, cum generosior esset, quae non erant [facta quam si fierent. igitur ut concludam: aut materiam tunc significauit Moyses scribens: et tenebrae super abyssum et spiritus dei super aquas ferebatur, - at cum hae species alibi postea demonstrantur factae a deo, debuerunt aeque demonstrari ex materia, quam Moyses praemiserat, factae — aut si species istas et non materiam significauit Moyses, ubi materia demonstrata sit quaero.

Sed dum illam Hermogenes inter colores suos inuenit, — inter scripturas enim dei inuenire non potuerit — satis est, quod omnia et facta a deo constat et ex materia facta non constat. quae etiam si fuisset, ipsam quoque a deo factam credidissemus, quia nihil innatum praeter deum praescribentes [*](2} Gen. 1, 2. 14] ib. ) [*]( 2 moysei N, monsei PF, Moysi R uulgo 3 ipsam add. Eng 7 signum interrogationis posui at scripsi: et PNF 8 si add. J23, otn. PNFRa lacunam signaui: (exclusum igitur, si non habebat,) intercidisse puto 9 eis scripsi: ea PNF 10 diuersas R, diuersitas PNF 11 quo scripsi: quod PNF et operatio NF, operatio Puulgo 12 si quae erant Rz. si qua ferant PF, si qua erant N generosior esset Rig: generoaiora esset PNP, generatio sola esset Oehlerus 13 facta quam seclusi (quam deleuit iam Rig) 14 scribens N. scribit PPR1, (cum) scribit R3 uuigo 15 parenthesin indicaui at PNPRI, aut Rauulgo 16 hae R, lias P (corr. R) NF 20 illam NR, illa P (corr. R) F inuenerit fort. 21 potuit Rig, potuerat R3 Gel 23 constat, quae uulgo quae A?, qua PF facta P (corr. R) \' )

163
obtineremus. in hunc usque articulum locus est retractatui, donec ad scripturas prouocata deficiat exhibitio materiae. expedita summa est: nihil inuenio factum nisi ex nihilo, quia quod factum inuenio non fuisse cognosco. etiamsi quid ex aliquo factum est, ex facto habet censum, ut ex terra herba et fructus et pecudes et figuratio hominis ipsius, ut ex aquis natatiles et uolatiles animae. huiusmodi origines [rerum ex his prolatarum] potero materias appellare, sed factas a deo et ipsas.

Ceterum omne ex nihilo constitisse illa postremo diuina dispositio suadebit, quae omnia in nihilum redactura est. siquidem et caelum conuoluetur ut liber, immo nusquam fiet cum ipsa terra, cum qua primordio factum est: caelum et terra praeteribunt, inquit; caelum primum et terra prima abierunt, et locus non est inuentus illis, quia scilicet quod finit et locum amittit. sic et Dauid: opera manuum tuarum caeli; et ipsi peribunt. sed et si mutabit illos uelut opertorium, et mutabuntur, et mutari perire est pristino statui, quem, dum mutantur, amittunt. et stellae quidem de caelo ruent, sicut fici arbor cum ualido commota uento acerba sua amittit, montes uero tamquam cera liquescent a conspectu [*]( ll]Es.34,4. 12] Matth. 24, 35. 13] Apoc. 21,1. 14] Apoc. 20,11. 1-V Ps. 101, 26. 27. 16] Ps. 101, 27. 19] Apoc. 6,13. 21] Pa. 96, r). ) [*]( 1 offendo in uerbis: in hunc-materiae, quippe quae intolerabilem in modum turbent nexum sententiarum. cohaerere ea arctissime cum eis, quae in initio capitis proferuntur, in aperto est. neque tamen quicquam pwaestab.s trampositione. nescio igitur, an et hic duplex agnoscenda sit recetlsio: sed dum illam-potuerit -- in hunc-materiae. articulum F, artilum P (add. R syll. cu) N retractatui NR, retractaui P (in mg. fort.: retractatui) F 3 nisi Oeihlerus: nihil PNF 5 ut ei R, et ex P (corr. R) NF 7 origines i?\\ originis PNFR1 rerum ex his prolatarum seclusi 10 in nihilum R3, ex nihilo PNFRX, ex nihilo (edita in nihilum) Eng 15 finit et locum scripsi: tt finito cum PNRX, et finitio cum F, et finit locum R3 uulgo 16 tuarum R3, suarum PNFR1 sed et scripsi: nam et PNF 17 et mutari scripsi: sed et mutari PNF, sed mutari Pam (sed ut genuinam lectionem corruptelae nam olim adscriptum fu:sBe puto; caret enim sensu illud nam) 18 quem R3, quae PNFR1 20 acerba R3, acerua PNFR1 21 montes R, niojsea PNF liquescent FR, liquescens P (corr. R), liquescet N ) [*]( 11 )

164
domini, cum surrexerit scilicet confringere terram. sed et paludes, inquit, arefaciam, et quaerent aquam nec inuenient; etiam mare hactenus. quae omnia et si aliter putauerit [spiritaliter] interpretanda, non tamen poterit auferre ueritatem ita futurorum, quomodo scripta sunt. si quae enim figurae sunt, ex rebus consistentibus fiant necesse est, non ex uacantibus, quia nihil potest ad similitudinem de suo praestare, nisi sit ipsum, quod tali similitudini praestet. reuertor igitur ad causam, definiens omnia ex nihilo edita (ut) in nihilum peruentura. ex aeterno enim, id est ex materia, nihil deus interibile fecisset. nec ex maioribus minora condidisset cui magis congruat ex minoribus maiora producere, id est ex interibili aeternum, quod et carni nostrae pollicetur, cuius uirtutis et potestatis suae hunc iam arrabonem uoluit in nobis collocasse, ut credamus illum etiam uniuersitatem ex nihilo, uelut emortuam, quae scilicet non erat, in hoc, ut esset, suscitasse.

De cetero uero statu materiae etsi non est retractandum, — prius enim erat, ut eam esse constaret - tamen acsi constiterit, persequendus est ordo, quo magis eam non esse constet, cuius nec reliquus status consistat, simul ut contrarietates suas agnoscat Hermogenes. prima, inquit, facie uidetur nobis corporalis esse materia; exquisita autem ratione recta inuenitur neque corporalis neque incorporalis. quae est ista ratio recta, quae nihil recti renuntiat, id est nihil certi? [*]( 1] Es. 2, 19. 2J Es. 42, 15; 41, 17. 3] Apoc. 21,1. cf. Ps. 65, 6. ) [*]( 2 arefaciam NR, arefaciant P F quaererent P (del. re R) 4 aliter PNF, alter Lat spiritaliter secl. Eng 7 a similitudine P (corr. R) 8 similitudini scripsi: aimilitudine PNF, (de)tali similitudine Eng 9 definiens scripsi: definientem PNF 10 ut addidi nihilum B1 (cf, 208,17), nihilo PNFR1 13 interibili NR, interibilia PF aeternum. quod et carlli nostrae pollicetur, cuius uulgo 14 uirtutid et potestatis suae Urs: uirtutes et potestatis suas PNF 15 illum etiam scrtpsi: etiam illum PNF 17 erat R3, erit PNFR1 18 statu R, status PNF 21 reliquus status R3, reliquo statu PNFR1 22 agnoscat R, agnoscant PNF 25 id est R3, et est PNFR1 )

165
nisi fallor enim, omnis res aut corporalis sit necesse est aut incorporalis, ut concedam interim esse aliquid incorporale, de substantiis dumtaxat, cum ipsa substantia corpus sit rei cuiusque. certe post corporale et incorporale nihil tertium. age nunc sit et tertium, quod illa recta ratio Hermogeniana compererit, quae neque corporalem neque incorporalem materiam facit: ubi est? quale est? quid uocatur? quid describitur? quid intellegitur? (an) tantum hoc ratio renuntiauit, nec corporalem materiam nec incorporalem?

Sed ecce contrarium subicit, aut alia fortasse ratio ei occurrit, ex parte corporalem renuntians materiam et ex parte incorporalem. iam ergo ne neutrum sit, utrumque materia censenda est? erit enim corporalis et incorporalis, aduersus renuntiationem rectae rationis illius, plane rationem non reddentis sententiae suae, sicut nec alia reddit. corporale enim materiae uult esse, de quo corpora edantur, incorporale uero inconditum motum eius. \'si enim\', ait, \'corpus tantummodo esset, nihil ei incorporale appareret, id est motus; si uero in totum incorporalis fuisset, nullum corpus ex ea fieret). quanto haec rectior ratio! nisi quod, si tam rectas lineas ducis, Hermogenes, quam ratiocinaris, pictor te bardior non est. quis enim tibi concedit motum in secundam partem [*]( 1 corporalis sit necesse est aut incorporalis siripsi: corporalis sit necesse est aut corporalis F (aut corporalis del. m. 1), coiporalis sit . necesse est PNH1, corporalis aut incorporalis sit necesse est R3 uulno 4 et om. F 6 quae R3, quod PNFR1 8 an addidi ratio <illa) fort. 10 in contrarium F 12 ne neutrum R3, nene utrum. P, nouue utrum FRI, noie (= nomine) utrum N 14 rectae rationis R3, reparationis PBI, reciprocationis FR3 (ex Hirsaugiensi). recipe rois N reddentis R3, reddentes PNFR1 15 nec R3, haec PNFR1 16 materiam F corpora edantur R, corpore dantur PNF 18 esset R. e-ise PNF 20 quando P (corr. R) ratio nisi R3, rationis si PNFBl si tam R3, sit PNFR1 21 ducis IR3, duci PNFR1 ratiocinaris Iun: rationi satis PNFR\', ratio ista R3 te bardior PF, tardior N 22 quis R3, qui PNFR1 )

166
substantiae deputare, cum substantiua res non sit, quia nec corporalis, sed accidens, si forte, substantiae et corpori, ut actus et pulsus, ut lapsus et casus, ita et motus. nam siue (ab alio siue) a semetipso quid mouetur, actus eius est motus, certe pars substantiae non est, sicut tu motum substantiam facis materiae incorporalem. omnia denique mouentur aut a semetipsis, ut animalia, aut ab aliis, ut inanimalia; tamen nec hominem nec lapidem et corporalem et incorporalem dicemus. quia et corpus habeat et motum, sed unam omnibus formam solius corporalitatis, quae substantiae res est. si qua incorporalia eis adsunt, aut actus aut passiones aut officia aut libidines eorum, non portiones deputamus. quo ergo facit portionem materiae in motum disponere. qui non ad substantiam pertinet, sed ad substantiae habitum? quid enim, si immobilem placuisset tibi inducere materiam, numquid immobilitas secunda pars formae uideretur? sic itaque nec motus. sed de motu et alibi licebit.

Nunc enim uideo te ad illam rursus rationem reuerti, quae tibi nihil certi renuntiare consueuit. nam sicut nec corporalem nec incorporalem infers materiam, ita nec bonam nec malam adlegas et proinde superargumentans: \'si enim\', inquis, \'esset bona, quae semper hoc fuerat non dosideraret compositionem dei: si esset natura mala, non accepisset translationem in melius, nec quicquam compositionis suae adplicuisset illi deus, tali natura; in uacuum enim laborasset\'. [*]( 1 deputare R3, deputaret PNFR1 corporalis. sed uulgo S et casus scripsi: ut casus PNF siue PNF, si uel Leopoldus ab alio sine addidi 4 quid R, quod PNF actus R, factus PNF 6 denique = namlich, ut saepissime aut a P, aut ut a NF 7 inanimalia in animata F 8 corporale et incorporale P 9 lacunam signaui: uindicamus puto supplendum 10 incorporalia Rs, incorpora PlfFR1 11 libidines, eorum uulgo 16 forma = massa materiae cf. 170, 10 sed de R, sed P, sede NF 18 ratione P 19 consueuit NR, consuebit PF 20 infers R3, infert PNFR1 21 adlegas et Urs: adlegasset PNF superargumentaris Ellg: superargumentasset PN, super argumenta sed F, superargumentans Rig Oehlerus 22 inquis RNF, iniquius P )

167
uerba haec tua sunt, quorum te et alibi meminisse oportuerat, ne quid his contrarium inferres. sed quoniam de mali et boni ambiguitate super materiam in praeteritis aliquid retractauimus, nunc ad praesentem et solam propositionem et argumentationem tuam respondebo. nec dicam et hic te certum aliquid debuisse pronuntiasse, aut bonam aut malam aut tertium aliquid, sed nec hic quod tibi libuit pronuntiasse custodisse. rescindis enim quod pronuntiasti, nec bonam nec malam, quia, cum dicis: (si esset bona, non desideraret componi a deo,\' malam portendis, et cum adponis: (si esset mala natura, non admitteret in melius translationem\', bonam subostendis. atque ita et boni et mali adfinem constituisti quam nec bonam nec malam pronuntiasti. ut autem et argumentationem, qua putasti te propositionem tuam confirmaturum, retundam, oppono etiam illud: si bona fuisset materia semper, quare non desiderasset in melius reformari? bonum non desiderat quod aut non optat aut non capit profectum, ut fiat de bono melius. aeque si mala natura fuisset, quare non potuerit a deo conuerti, ut a potentiore, ut ab eo, qui lapidum quoque naturam conuertere ualeat in filios Abrahae? nempe ergo non tantum comparas deum materiae sed et subicis, a quo natura materiae deuinci et edomari (in) melius potuisset. sed et quam hic non uis natura malam alibi te confessum negabis. [*]( 19] cf. Mattb. 3, 9. ) [*]( 2 inferres B3, infert PNFR1 3 super materiam = plus quam materia postulabat? 6 bonam aut malam Urs: bona aut mala P NF 7 rescindis R3, reacindes PNFR1 9 dicis si esset R, discissiaset PNF a deo malam portendis R3, habeo (ab eo N) mala portentia PNFM1 10 adponis R3, adpones PNFM1 esset R, essent PNF admitteret R3, admitterem PNF 11 sabostendis R3, subostendes PR1, subostendens NF 12 quam JR3, ei quam PNFR1 13 ut autem R3, si autem PNFR1 et argumentationem NF, argumentationem Puulgo 14 op- pono R3, illud oppono PNFR1 16 bonum non desiderat quod scripsi: quod bonum non desiderat PNF 21 deum Lat: dominum PNF Oehlerus 22 in add. R3, om. PNFR1 potuisset PNFR1, <non) potuisset J23 uulgo 23 malam, <malam)-negabis? van der Vliet negabis R3, negauit PNFR1 )
168

De situ materiae id tracto, quod et de modo peruersitatem tuam traducat. subiacentem facis deo materiam et utique locum. illi, qui sit infra deum. in loco ergo materia. si in loco, ergo intra locum: si intra locum, ergo determinatur a loco, intra quem est: si determinatur, habet lineam extremam, quam tu, quantum proprie pictor. agnoscis finem esse omni rei, cuius linea extrema est. non ergo erit infinita materia, quae, dum in loco est, a loco determinatur. et dum determinatur ab illo, extremam eum lineam patitur. at tu infinitam facis dicens: (infinita est autem eo, quod semper est.\' et si qui discipulorum tuorum uoluerit argumentari, quasi infinitam aeuo, non modo corporis intellegi uelis. atquin corporaliter infinitam, ut corporaliter immensam et incircumscriptam, sequentia ostendunt. \'unde,\' inquis, (nec tota fabricatur, sed partes eius.\' adeo corpore infinita, non tempore est, et obduceris corpore eam infinitam faciens, cum locum ei adscribens intra locum et extremam loci lineam includis. sed tamen cur non totam eam formauerit deus non scio, nisi qua aut inualidus aut inuidus. itaque dimidium eius, quae non tota formata sit, quaero. ut qualis tota fuerit agnoscam. debuerat enim deus ut exemplarium antiquitatis ad gloriam operis palam fecisse. [*]( 1 et de (= simul et de). NF, ut de P 2 facis 2?3, facit PNFS1 3 lacunam signaui: adsignas (cf. 171, 20) uel simile uerbum intercidisae uidetur 6 quam tu, quantum proprie pictor Eng: quam.. quantum proprie pictor P (inter quam et quantum spatium duarum litteraruin uacuum relictum), quam quantum proprie pictor NF uulgo agnnscis R3, agnoscit PNFR1 H extremam eum lineam van der Tliet: extrema cum linea PNF 10 aut P (corr. R) 11 qui discipulorum R, quid bis ei polorum PNF 12 infinitam R, infinit PNF 13 infhiitam ut corpuraliter om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) 1 16 obduceris hoc loco = refelleris cum R3, tum PNFB1 17 ei R\\ et PNFR1 extremam R2, extremum PNFR1 18 includis JR3, includes PNFR1 19 aut R iloco priore), ut PNF itaque R3, itaque ut PNFRt, utique fort. 20 ut qualis R:ł, qualis PNFR1 )

169

Sit nunc definitiua, sicut rectius tibi uidetur, per demutationes suas et translationes, sit et comprehensibilis, 'ut quae fabricatur,\' inquis, ca deo,\' et dispartibilis, quia et conuertibilis et demutabilis, - (demutationes enim eius,\' inquis, \'dispartibilem eam ostendunt\': et hic a lineis tuis excidisti, quibus circa personam dei usus es, praescribens deum illam non ex semetipso fecisse, quia in partes uenire non posset qui sit aeternus et manens in aeuum ac per hoc immutabilis et indiuisibilis. si et materia eadem aeternitate censetur, neque initium habens neque finem, eadem ratione non poterit pati dispertitionem et demutationem, qua nec deus. in aeternitatis consortio posita participet cum illo necesse est et uires et leges et condiciones aeternitatis. aeque cum dicis: \'partes autem eius omnia simul ex omnibus habent, ut ex partibus totum dinoscatur,\' utique eas partes intellegi uis, quae ex illa prolatae sunt, quae hodie uidentur a nobis. quomodo ergo omnia ex omnibus habent, utique ex pristinis, quando quae hodie uidentur aliter habeant quam pristina fuerunt?.

Dicis in melius reformatam materiam, utique (de) deterioribus, et uis meliora deteriorum exemplarium ferre? confusa res erat, nunc uero composita est, et uis ex compositis incomposita praeberi? nulla res speculum est rei alterius, id est non coaequalis; nemo se apud tonsorem pro homine mulum inspexit, nisi si qui putat in hac extructione mundi dispositae iam et comptae informem et incultam materiam [*]( 2 sit et comprehenaibilis 123, sic et comprehensibiles PNFR1 3 et dispartibilis quia et coouertibilis et demutabilis scripsi: quia et conuertibilis et demutabilis et dispartibilis PNF 7 illam J23, illum 2*NFRl 11 pati ij3, pater PNFIi1 dispertitionem PN, dispersionem F 12 cum R3N, eum PFR1 illo R3, illi PN, illic F 13 et (primum) om. F aeque R3, atque PNFB1 18 utique PN, ut F 20 de add. Pam 23 rei alterius NFPam: alterius P 25 dispositae iam et comptae Lat: disposita iam et contempta PNF )

170
respondere. quid hodie informe in mundo, quid retro speciatum in materia, ut speculum sit mundus materiae? cum ornamenti nomine sit penes Graecos mundus, quomodo inornatae materiae imaginem praefert, ut dicas totum eius ex partibus cognosci? certe ex illo toto erit etiam hoc, quod non uenit in deformationem; et supra edidisti non totam eam fabricatam. igitur uel hoc rude et confusum et incompositum non potest in expolitis et distinctis et compositis recognosci, quae nec partes materiae appellari conuenit, cum a forma eius. ex mutatione diuisa, recesserunt.