Adversus Hermogenem

Tertullian

Tertullian. Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera, Pars III (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 47). Kroymann, Emil, editor. Prague, Vienna, Leipzig: F. Tempsky, G. Freytag, 1906.

Solemus haereticis compendii gratia de posteritate praescribere. in quantum enim ueritatis regula prior, quae etiam haeresis futuras renuntiauit, in tantum posteriores quaeque doctrinae haeresis praeiudicabuntur, [qua est] quae futurae ueritatis antiquiore regula praenuntiabantur. Hermogenis autem doctrina tam nouella est, *** denique ad hodiernum homo in saeculo, et natura quoque haereticus, etiam turbulentus, qui loquacitatem facundiam existimet et impudentiam constantiam deputet et maledicere singulis officium bonae conscientiae iudicet. praeterea pingit <in)licite, nubit adsidue, legem dei in libidinem defendit, in artem contemnit, bis falsarius, et cauterio et stilo, totus adulter, et praedicationis et carnis. si quid et nominum contagio foetet: nec ipse apostolicus Hermogenes in regula perseuerauit. sed uiderit persona, cum doctrina [*]( 4] cf. I Cor. 11, 19. 12—13] cf. Gen. 1, 28. cf. Exod. 20, 4. 15] cf. II Tim. 1, 15.. ) [*](INCIP ADVERSVS HERMOGENEM PN, Q. Septimii Florentia Tertulliani incipit lib aduersus Hermogenem F 3 qllae-renllntiauit = quae—praenuntiabantur: auctor se ipse correxisse uidetur, sed incuria librarii prior uerborum compositio non deleta est (el. p. 141,14 et 148,16) 5 haeresis futuras PNF, futuras haereses R uulgo renuntiauit PNF, praenuntiauit R uulgo 6 qua est (= quae) seclusi, ut per dittographiam ortum: quia sunt, quae R uulgo,<anti>quae sunt (qua est ex quae št) Eng 7 praenuntiabantur JR, praenuntiabuntur PNF 8 est om. F lacunam signaui: ut de tempore inquirere non oporteat uel simile aliquid intercidisse puto tam nouella est! Eng 9 et natura PN, natara F 11 conscientiae R3, constantiae PNFB1 12 inlicite Urs: licite PNF (= licenter? Eng) 13 libidine F in artem P, mortem NF 14 et carnis-nominum om. F si quid et nominum scripsi: siquidem et nubentium PN 15 contagio nominatiuum intellego )

127
mihi quaestio est. [Christum] deum non alium uidetur agnoscere: alium tamen facit quem aliter agnoscit. immo totum, quod est deus, aufert, nolens illum ex nihilo uniuersa fecisse. a Christianis enim ad philosophos conuersus, de ecclesia in academiam et porticum, inde sumpsit [a Stoicis] materiam cum deo ponere, quae et ipsa semper fuerit, neque nata neque facta nec initium habens omnino nec finem, ex qua deus omnia postea fecerit.

Hanc primam umbram, plane sine lumine, pessimis pictor ille argumentationibus colorauit, praestruens aut deum de semetipso fecisse cuncta aut de nihilo aut de aliquo, ut. cum ostenderit neque ex semetipso fecisse potuisse neque ex nihilo, quod superest exinde confirmet, ex aliquo eum fecisse atque ita aliquid illud materiam fuisse. negat illum ex semetipso facere potuisse, quia partes ipsius fuissent quaecumque ex semetipso fecisset deus; porro in partes non deuenire, ut indiuisibilem et indemutabilem et eundem semper, qua deum. ceterum si de semetipso fecisset, aliquid ipsius fuisse. [aliquid] omne autem, et quod fieret et quod faceret, imperfectum habendum, quia ex parte fieret et ex parte faceret. aut si totus totum fecisset, oportuisse illum simul et [totum] esse et non esse, quia oporteret et [totum] esse, ut faceret semetipsum, et [totum] non esse, ut fieret de semetipso. (id) porro difficillimum. si enim esset, non fieret, esset enim; si uero non esset, non faceret, quia nihil esset. eum autem, qui semper sit, non fieri sed esse illum in aeuum aeuorum. [*]( 1 Christum seclusi deum scripsi: dominum PNuulgo, om. F agnoscere F, aliter agnoscere Puulgo, aliter cognoscere N 4 a om. F ad philosophos conuersus NF, conuersus ad philosophos P uulgo 5 a •Stoicis seclusi 6 deo scripsi: domino PNF 7 ex qua P, et quia JYF deus scripsi: dominus PNF 9 pessimis pictor ille scripsi: pessimas pictor illis PNF 10 deum scripsi: dominum PNF 16 deus scripsi: dominus PNF 17 qua deum scripsi: qua dominus PNF 18 fecisset aliquid, ipsius uulgo aliquid seclusi 21 totum seclusi 22 et non esse scripsi: et non totum PNF totum seclusi 23 totum seelusi id add. Iura )

128
igitur non de semetipso fecisse illum, qui non eius fuerit condicionis, ut de semetipso facere potuisset. proinde ex nihilo non potuisse eum facere sic contendit, bonum et optimum definiens deum, qui bona atque optima tam uelit facere quam sit; immo nihil non bonum atque optimum et uelle eum et facere. igitur omnia ab eo bona et optima oportuisse fieri secundum condicionem ipsius. inueniri autem et mala ab eo facta, utique non ex arbitrio nec ex uoluntate; quia si ex arbitrio et uoluntate, [nihil] incongruens et indignum sibi faceret. quod ergo non arbitrio suo fecerit, intellegi oportere ex uitio alicuius rei factum, ex materiae sine dubio.

Adicit et aliud: deum semper deum (semper) etiam dominum fuisse, numquam non dominum. nullo porro modo potuisse illum semper dominum haberi, sicut et semper deum, si non fuisset aliquid retro semper, cuius semper dominus haberetur. fuisse itaque materiam semper (cum) deo domino. hanc coniecturam eius iam hinc destruere properabo, quatenus propter non intellegentes adiecisse duxit, ut sciat cetera quoque argumenta (tam) intellegi quam reuinci. dei nomen dicimus semper fuisse apud ipsum et in ipso, domini uero non semper. diuersa enim utriusque condicio. scilicet deus substantiae ipsius nomen, id est diuinitatis, dominus uero non substantiae, sed potestatis. substantia semper fuit cum suo nomine, quod est deus; postea domini, accedentis scilicet rei, mentio. nam ex quo esse [*](1 fuerit Lat: fieret PNF Oehlerus 3 sic R, si PNF 4 deum scripsi: donrinum PNF 8 ex om. N 9 nihil seclusi (potueris et emendare: quia [si] ex arbitrio .. nihil incongruens Eng) 11 materiae scripsi: materia esse PNF 12 semper addidit Iun 13 dominum Iun: deum PNF 16 cum addidi (cl. 127, 5) 17 quatenus scripsi: quantus F. quam hactenus PN uulgo 18 duxit, ut sciat F, duxi, ut sciant PN uulgo 19 tam R, om. PNF intellegi quam ENF, intellegiq P 20 ipsum scripsi: semetipsuni PNF ipso NF, semetipso P uulgo domini seripsi: dominum PNF diuersa—deus om. F 21 scilicet deus scripsi: sed deus PNFItdeus R"J uulgo 22 deum uero non substantia et potestati F 23 substantia F, substantiam PN uulgo fuit scripsi: fuisse PNF 24 domini scripsi: dominus PNuulgo, om. F, postea (potestas> domini Eng )

129
coeperunt, in quae potestas domini ageret, ex illo per accessionem potestatis et factus et dictus est dominus, quia et pater deus est et iudex deus est, non tamen ideo pater et iudex semper, quia deus semper. nam nec pater potuit esse ante filium nec iudex ante delictum. fuit autem tempus, cum et delictum et filius non fuit, quod iudicem et qui patrem deum faceret. sic et dominus (deus) non ante ea, quorum dominus existeret, sed deus tantum, futurus quandoque, sicut pater per filium, sicut iudex per delictum, ita et dominus per ea, quae sibi seruitura fecisset. argutari tibi uideor, Hermogenes? nauiter scriptura nobis patrocinatur, quae utrumque nomen ei distinxit et suo tempore ostendit. nam \'deus\' quidem, quod erat semper, statim nominat: in principio fecit deus caelum et terram, ac deinceps, quamdiu faciebat quorum dominus futurus erat, \'deus\' solummodo ponit: et dixit deus, et fecit deus, et uidit deus, et nusquam adhuc \'dominus\'. at ubi uniuersa perfecit ipsumque uel maxime hominem, qui proprie deum et intellecturus erat dominum et iam cognominaturus, tunc etiam domini nomen adiunxit: et cepit deus dominus hominem, quem finxit, et praecepit deus dominus Adae. exinde dominus qui retro deus tantum, ex quo habuit cuius esset. nam deus sibi erat, rebus autem [tunc deus cum et] dominus. igitur in quantum putabit ideo materiam semper fuisse, quia dominus semper esset, in tantum constabit nihil fuisse, quia constat dominum non semper fuisse. adiciam et [*](13J Gen. 1, 1. 15] Gen. 1, 3. 19] Gen. 2, 15. ) [*]( 3 et pater N 5 et (loco priore) Gel: ei PNF Oehlerus 6 qui patrem NF, quod patrem P (corr. R) deum scripsi: dominum PNF 7 deus addidi ante ea R, antea PNF 8 deus scripsi: dominus PNF tantum futurus uulgo 10 argutari lun: argumentari PNF gnariter N 17 deum et seripgt: dominus et PNFR\\ dominum R3 uulgo, qui, proprie dominus, et Ettg (cf. Gen. 1, 28) 18 dominum PNF, deum Eng et iam Eng: etiam PNF cognominaturus PNFRI, cognominatur R3 19 domini sc-ripsi: dominus NF, om. P (add. R ex Hirsaugiensi) deus dominus NP, dominus deus P uulgo 20 adae F, ac de PN 21 exinde F, inde PN 22 sibi <semper) Eng tunc deus cum et seclusi, drfendit Eng 25 et ego <aliud> fort. ) [*]( XXXXVJI. Tert. III. ) [*]( 9 )
130
ego propter non intellegentes, quorum Hermogenes extrema linea est, et quidem ex penu etiam ipsius retorquebo aduersus illum. cum enim neget materiam natam aut factam, sic quoque inuenio domini nomen deo non competisse in materiam. qua libera fuerit necesse est quae originem non habendo non habuit auctorem, quod erat nemini debens ideoque nemini seruiens. itaque ex quo deus potestatem suam exercuit in eam, faciendo ex materia, ex illo materia dominum deum passa demonstrat hoc illum tamdiu non fuisse, quamdiu t fuit hoc.

Hinc denique incipiam de materia retractare, quod eam deo comparet, proinde non natam, proinde non factam, proinde [aeternam] sine initio, sine fine propositam. quis enim alius dei census quam aeternitas? quis alius aeternitatis status quam semper fuisse et futurum esse ex praerogatiua nullius initii et nullius finis? hoc si dei est proprium, solius dei erit, cuius est proprium, [sed] quia si et alii adscribatur, iam non erit dei proprium, sed commune cum eo, cui et adscribitur. nam etsi sunt qui dicuntur dii siue in caelo siue in terra nomine, ceterum nobis unus deus pater, ex quo omnia; quo magis apud nos solius dei [*]( 18] I Cor. 8, 5. ) [*]( 2 ex penu etiam Lat: ex penitentia PNF. epinoeraata Urs, experimenta Oehlerus, experientiam Eng ipsius NF, illius Puulgo 5 qua P (i add. R) F, quam N, quia R uulgo 6 auctorem Urs: hanc rem F, rem PN, regem Eng . nemini-ideoque om. PN, quos sequitur Eng debens v. d. Ylist: debet F 9 quamdiu (non) fecit [hoc] fort. quamdiu fuit hoc P, quam din hoc fuit N, quamdiu fuit hoc utique F (sed del. utique librarius ipse) 11 deo comparet scripsi: deus comparet NF, deus sibi comparet P uulgo 12 aeter- nam secluei (cf.132,21) propositamPam: propositaPNF 16 sed seclusi: scilicet Oehkrus si et Urs: et si PNF iam om.P (add.R exHirsaugiensi) 18 grauius corrupta esse puto quae abhinc sequuntur his de causis: 1) hiscxt sententia ante uerba: nam etsi... 2) abundare uidentur uerba: et. ut dixi,alterius esset. 3) non liquet, quo referendum sit illud quod 131, 2 4) non iuste procedit oratio inde a uerbis: aut quid sqq. — Haud leuibus sane medelis adhibitis sic uelim restitui: cui et adscribitur, quo magis... proprium est. [et ut dixi... alterius easet] nam etsisunt....pater, exquoomnia. quod si...ut unius sit. quid autem erit unicum et singulare, cui nihil adaequabitur, nisi quod principale etc. 20 quo 223, qui eo P-ZVPIR1 )

131
esse debeat quod dei proprium est; et ut dixi, iam non proprium esset, quia alterius esset. quod si deus est, unicum sit necesse est, ut unius sit. aut quid erit unicum et singulare, nisi cui nihil adaequabitur? quid principale, nisi quod super omnia, nisi quod ante omnia et ei quo omnia? haec deus [solus] habendo. est, et solus habendo, unus est. si et alius habuerit, tot iam erunt dii, quot habuerint quae dei sunt. ita Hermogenes duos deos infert, (dum) materiam parem deo infert. deum autem unum esse oportet. quia quod summum sit deus est; summum autem non erit nisi quod unicum fuerit; unicum autem esse non poterit cui aliquid adaequabitur; adaequabitur autem deo materia, cum aeterna censetur.] -

Sed deus deus est, et materia materia est. quasi diuersitas nominum comparationi resistat, si status idem uindicetur. sit et natura diuersa, sit et forma non eadem, dummodo ipsius status una sit ratio. innatus deus: an non innata et materia? semper deus: an non semper et materia? ambo sine initio, ambo sine fine, ambo etiam auctores uniuersitatis, tam qui fecit quam de qua fecit. neque enim potest non et materia auctrix omnium deputari, de qua uniuersitas consistit. quomodo respondebit? non statim materiam comparari deo, si quid dei habeat, quia non totum habendo non concurrat in plenitudinem comparationis? qui deo reliquit amplius, ut non totum dei materiae dedisse uideatur? uel qua, inquit, et sic habente materia salua sit deo et auctoritas et [*](5] cf. Rom. 9, 5. cf. Col. 1, 17. cf. I Cor. 8, 6. ) [*]( 3 sit om. F 6 solus seclusi est-habendo om. P 7 habuerint P, habuerunt NF 8 dum add. Iun 9 infert PN, infere F, inferene Eng quae abhinc usque in finem capitis leguntur eorum, quae antecedunt, nullam habent rationem; addita uidentur, quia interciderat supra coniunetio dum 12 aeterna R, in aeterna P, materna N, materia F 15 dummodo 22s, dum nomini PNFR1 16 ratio sit F innata et scripti: et innata et NF", et innata P 18 uerba ambo etiam-consietit neque ipsa sine offensione sunt, ut quae non pertineant ad statum sed ad actum dei, neque concordant eum eis quae paulo infra leguntur l. 25 sqq. 23 qui (= quomodo) deo Eng: quid eo PNF, quid deo R uulgo 25 auctoritatia F substantiae NF ) [*]( 9* )

132
substantia, qua solus et primus et auctor et dominus omnium censeatur. ueritas autem sic unum deum exigit defendendo, ut solius sit quicquid ipsius est. ita enim ipsius erit, si fuerit solius, (quia) et ex hoc alius deus non possit admitti, dum nemini licet habere de deo aliquid. ergo, inquis, nec nos habemus dei aliquid? immo habemus et habebimus, sed ab ipso, non a nobis. nam et dei erimus, si meruerimus illi esse, de quibus praedicauit: ego dixi, uos dii estis, et stetit deus in ecclesia deorum; sed ex gratia ipsius, non ex nostra proprietate, quia ipse est solus, qui deos faciat. materiae autem proprium facit quod cum deo habet. aut si a deo accepit quod est dei, ordinem dico aeternitatis, potest et credi et habere illam cum deo aliquid et deum illam non esse? quale est autem, cum confitetur ille (illam) aliquid cum deo habere et uult solius dei esse quod materiam non negat habere? s

Dicit saluum deo esse, ut et solus sit et primus et omnium auctor et omnium dominus et nemini comparandus: per quae haec est, materiae quoque adscribit. ille quidem deus contestabitur deos et iurabit nonnumquam per semetipsum, quod alius non sit qualis ipse, sed mendacem eum faciet Hermogenes. erit enim et materia qualis deus, infecta, innata, initium non habens nec finem. dicet deus : ego primus, sed quomodo primus, cuius materia coaetanea est? inter coaetaneos enim et contemporales ordo. non est. aut et materia prima est. extendi inquit, caelum solus. atquin non solus; cum ea enim [*]( 8] Ps. 81, 6. 18] cf. Exod. 20, S. 19J cf. Ea. 45, 20. 22] Ea. 41, 9; 44, 6; 48, 12. cf. Apoc. 1, 17. 24] Es. 44, 24. ) [*]( 1 et auctor scripsi (cf. infra l. 16): auctor est PF, auctorem N, auctor <omnium) Eng 2 defendendo PN, defendo F intellege: ueritas autem unum deum defendendo sic exigit 4 quia addidi 6 aliquid. immo uulgo ei ab ipso F 9 ex gratia P, et gratia NF 10 deo facit F materiae N, materia PF 13 illa non esse F esse? quale Eng: esse. quale uulgo 14 ille <illam) Eng: ille PNF, illam van der Vliet 17 per quae haec est scripsi: per quae nec est PNFE\\ quae moi Rzuulgo 18 ille PNF, ego Pam 19 deos Eng: deus PNF (contestari = detestarit ut uiilelur) iurabit scripsi: iurauit PNF 22 sed scripsi: et PNF 23 eaini scripsi: autem PNF cuius NF, cui P 25 enim PNF, etiam Oehlems )

133
extendit, de qua et extendit. cum proponit saluo dei statu fuisse materiam, uide ne reddatur a nobis proinde saluo statu materiae fuisse deum. communis tamen status amborum. saluum ergo erit et materiae, ut et ipsa (sola) tuerit, sed cum deo, quia et deus solus, sed cum illa, et ipsa prima cum deo, quia et deus primus cum illa, sed et ipsa incomparabilis cum deo, quia et deus incomparabilis cum illa, et auctrix cum deo et domina cum deo. sic aliquid et non totum materiae habere ** ita illi nihil reliquit Hermogenes, quod non et materiae contulisset, ut non materia deo, sed deus potius materiae comparetur. atque adeo cum ea, (quae) propria dei uindicamus: semper fuisse, sine initio sine fine, et primum fuisse, et solum, et omnium auctorem, materiae quoque competant, quaero, quid diuersum et alienum a deo ac per hoc priuatum materia possederit, per quod deo non compararetur? in qua (si) omnia dei propria recensentur, satis praeiudicant de reliqua comparatione.

Si minorem et inferiorem materiam deo et idcirco diuersam ab eo et idcirco incomparabilem illi contendit, ut maiori, ut superiori, praescribo non capere ullam diminutionem et humiliationem quod sit aeternum et innatum, quia hoc et deum faciat tantum quantus est, nullo minorem neque subiectiorem, immo omnibus maiorem et sublimiorem. sicut enim cetera, quae nascuntur aut fiunt et idcirco aeterna non sunt, semel opposita fini, qua et initio, admittunt ea, quae deus non capit, diminutionem dico interim et subiectionem, quia nata [*]( 2 reddatur Urs: irrideatur P, rideatur N, rudeat et F 3 deum Urs: deus PNF communis NF, communi Puulgo status scripsi: statu PNj statum F 4 sola addidi 5 illa. et uulgo et ipsa—cum illa om. P (add. R in mg. ex Hirsaugiensi) N 6 ipsa incomparabilis NF, illa incomparabilia Puulgo 7 quia et auctrix F 8 et domina cum deo ORI. N sic(ut) Eng 9 lacunam signaui: deum contenderes? uel simile gwid intercidisse puto, concessit deo mente supplendum putat Eng qui non et F 10 ut P, et NF 11 quae add. R3, om. PNFR1 13 desideratvr: et omnium dominum competant R3, competat PNFR1 16 si addidi 18 diuersum a deo F 22 deum R, deus PNF 24 fiunt scripsi: finiunt PNF 25 qua Oehlerus: quae PNF, quia Iun )

134
et facta sunt, ita et deus ideo ea non capit, quia nec natus omnino nec factus est. et materiae autem status talis est. igitur ex duobus aeternis, ut innatis, ut infectis, deo atque materia, ob eandem rationem communis status ei aequo habentibus id, quod neque diminui nec subici admittit, id est aeternitatem, neutrum dicimus altero esse minorem siue maiorem, neutrum altero humiliorem siue superiorem, sed stare ambo ex pari magna, ex pari sublimia, ex pari solidae et perfectae felicitatis, quae censetur aeternitas. neque enim proximi erimus opinionis nationum, quae, si quando coguntur deum confiteri, tamen et alios infra illum uolunt. diuinitas autem gradum non habet, utpote unica. quae si et in materia erit, ut proinde innata et infecta et aeterna, aderit (tota) utrobique, quia minor se nusquam poterit esse. quomodo ergo discernere audebit Hermogenes atque ita subicere deo materiam, aeternam aeterno, innatam innato, auctricem auctori, dicere habentem: \'et ego prima, et ego ante omnia, et ego a qua omnia; pares fuimus, simul fuimus, ambo sine initio, sine fine, ambo sine auctore, sine domino. quis me deo subicit contemporali coaetaneo? si quia deus dicitur, habeo et ego meum nomen. aut ego sum deus aut ille materia, quia ambo sumus quod alter est . nostrum\'?

. Putans itaque materiam deo non comparasse. quam scilicet subiciat illi, atquin etiam praeponit illam deo et deum potius subicit materiae, cum uult eum de materia cuncta fecisse. si enim ex illa usus est ad opera mundi, iam et materia superior inuenitur, quae illi copiam operandi [*](2 et om. F et }tJateriap.-talis est om. N 3 et duobus innatis et aeternis N 4 materia F, materiae PN .5 nec subici om. F, neque subici N 10 opinionis scripsi (cf. 1 p. 176, 16): opinionibus PNF 13 aeterna R, aeternae PNF aderit P, aderint F, aderunt N tota add. Eng 16 habentem F, audentem PMuulgo 18 ambo sine fiDe. F 19 sine domino scripsi: sine deo PNF me PN, ille F deo Iun: deus.PNF Oehlerus 23 uerba: putans (putas PNF) itaque-subiciat illi, quae in libris mss. in fine capitis antecedentis leguntur, hic inserui comparare se Eng 25 cuncta om. F )

135
subministrauit, et deus subiectus materiae uidetur, cuius substantiae eguit. nemo enim non eget eo, de cuius utitur; nemo non subicitur ei, de cuius eget ut possit uti; sic et nemo de alieno utendo non minor est eo, de cuius utitur, et nemo, qui praestat de suo uti, non in hoc superior est eo, cui, praestat uti. itaque materia ipsa quidem deo non eguit, sed eguisse (se) deo praestitit, diuite et locuplete et liberali minori, opinor, et inualido et minus idoneo de nihilo facere quae uelit. grande reuera beneficium deo contulit, »»# ut haberet hodie per quem deus cognosceretur et omnipotens uocaretur, nisi quod iam non omnipotens, si non et hoc potens, ex nihilo omnia proferre. sane et sibi praestitit aliquid materia, ut et ipsa cum deo possit agnosci coaequalis deo, immo et adiutrix, nisi quod solus eam Hermogenes cognouit et haereticorum patriarchae, philosophi. prophetas enim et apostolos usque adhuc latuit, puto et Christum.

Non potest dicere deum ut dominum materia usum ad opera mundi; dominus enim non potuit esse substantiae coaequalis. sed precario forsitan usus est, et adeo precario, non dominio, ut, cum eam malam nosset, de mala tamen sustinuerit uti, scilicet ex necessitate mediocritatis suae, qua non ualebat ex nihilo t uti, non ex potestate, quoniam si habuisset omnino ut dominus in materiam, quam malam norat, ante eam in bonum conuertisset, ut dominus et bonus, ut ita de bono, non de malo uteretur. sed quia bonus quidem, dominus [*]( 3 de ctiius eget scripsi: de cuius ut eget F cuius eget PNuulgo •*> superior NFGB.s, non superior PBl 7 eguisae <l:Ie) Lat: eguissc PNFj egenti se Urs diuite et locuplete et liberali PN, diuitem et locupletem et liberalem F 9 lacunam statuit Ew. Bruhn (cum ad hominem procreandum se ei obtulit) 10 hodie PNF, hominem Rng (nort probans lacunam supra indicatam) 15 prophetas-apostolos lun: prophetis-apostolis PNF 18 dominus NR, deus PF 19 adeo EID. Bruhn: ideo PNF 20 eam malam nosset scripsi: eam malam non esset F, ea mala non esset PN 22 facere uel operari rescribendum puto quoniam scripsi: quam PNF si R, sibi PNF 23 ut dominus scripsi: ut dens PNF 24 bonum R, bono PNF \' 25 dominus R, deum PNF )

136
autem non, ideo qualem habuit tali usus necessitatem suam ostendit cedentem condicioni materiae, quam si dominus fuisset. emendasset. sic enim Hermogeni respondendum est, cum ex dominio defendit deum materia usum, et de re non sua, scilicet non facta ab ipso. iam ergo malum ab ipso, qui est mali, si non auctor, quia non effector, certe permissor, quia dominator. si uero materia non est ipsius, qua malum dei non erit, de alieno ergo usus aut precario usus est, qua egens eius, aut et iniuria, qua praeualens eius. his enim tribus modis aliena sumuntur: iure beneficio impetu, id est dominio precario ui. dominio non suppetente eligat Hermogenes, quid deo congruat, precario an ui de materia cuncta fecisse. non ergo melius censuisset deus nihil omnino faciendum quam precario aut ui faciendum, et quidem de malo? nonne etiam si materia optima fuisset, aeque indecorum sibi existimasset de alieno, licet bono, t factae satis itaque gloriae suae causa molitus est mundum, ut debitorem se alienae substantiae ostenderet, et quidem non bonae.

Ergo, inquit, ex nihilo faceret, ut mala quoque arbitrio eius imputarentur? magna, bona fide, caecitas haereticorum pro huiusmodi argumentatione, cum ideo aut alium deum bonum et optimum uolunt credi, quia mali auctorem existiment creatorem, aut materiam cum creatore proponunt, ut malum a materia, non a creatore deducant, quando nullus omnino deus liberetur ista quaestione, ut non auctor mali uideri proinde possit quisquis ille est, qui malum, etsi non ipse fecit. tamen a quocumque et undeunde passus est fieri. [*]( 1 tali R. talia PNF 2 cedens fort. (Etig) 4 dominio P, domino AT non om. F 6 mali de ei si F 8 est scripsi: et PNF, erit Efag 14 uulgo a uerbix nonne etiam incipit cap. X 15 aeque R3, quae PNFR1 si sibi F 16 bona F bono factae satis. itaque PNFR\'. bono? fatue satis: ita JR3, bono? fatue satis itaque Iun Rig Oehltrus. bono facere? satis itaque gloriae suae <procurauit, ai ea) causa fort. 18 et quidem P, quidem F, quidem est N 20 caecitatis F 23 aut R, et PNF 24 malum R3, alium PNFB1 27 undeunde P, unde 2FF )

137
audiat igitur et Hermogenes, dum alibi de mali ratione distinguemus, interim quoque se nihil egisse hac sua iniectione. ecce enim, etsi non auctor, sed adsentator mali inuenitur deus, qui malum materiae tanto sustinuit aeone ante mundi constitutionem, quam ut bonus et mali aemulus emendasse debuerat. aut enim potuit emendare, sed noluit, aut noluit quidem. uerum non potuit. infirmus deus, *«* si potuit et noluit, malus et ipse, quia malo fauit, et sic iam habetur (auctor) eius, quod licet non instituerit, quia tamen, si noluisset illud esse, non esset, ipse iam fecit esse, quod non noluit esse. quod quidem turpius: si id uoluit esse, quod ipse noluit fecisse, aduersum semetipsum egit, cum et uoluit esse quod noluit fecisse et noluit fecisse quod uoluit esse. quasi bonum uoluit esse et quasi malum noluit fecisse. quod non faciendo malum iudicauit, id sustinendo bonum pronuntiauit. malum pro bono sustinendo et non potius eradicando adsertor eius inuentus est, male, si per uoluntatem, turpiter, si per necessitatem. aut famulus erit mali deus aut amicus, cum materiae malo conuersatus, nedum etiam de malo eius operatus.

Et tamen unde nobis persuadet Hermogenes malam esse materiam? non enim poterit non malum dicere cui malum adscribit. nam definiuimus diminutionem et subiectionem capere non posse quod sit aeternum, ut alii coaeterno inferius deputetur. ita et nunc nec malum dicimus competere illi, quia nec ex hoc subici possit, quod nullo modo potest subici, quia aeternum est. sed cum alias summum bonum constet esse [*]( 1 distinguemuB scripsi: distinguimus PNF 2 quoque se scripsi: se quoque PNF 4 aeone scripsi: de bono PNF 5 mali P, malus NF 7 lacvnam signaui: ei uoluit nec potuit inttrcidisse puto 9 (auctor) eius Urs: eim PNF, reus Oehlems statuerit F 10 non noluit «crtp«i: nolnit non PNF 11 quod quidem turpius: scripsi: quo quidem tnrpius F, quo quid est turpius? PNvulgo 12 adueraum P, aduersus NF 21 unde B3, non de PNFR1 23 definiuimua Eng: definimus PNF deminationem F 24 quod sit R3, quod si ita erit PNFR1 26 ex hoc sabici NF, sabici ex hoc Puulgo 27 sed om. F, sedenim fort. )

138
quod sit aeternum, - ut deus, per quod solus est deus, [dum] aeternus est, ita et bonus, dum deus, — quomodo materiae inerit malum, quam ut aeternam summum bonum credi necesse est? aut si quod aeternum est poterit et mali capax esse. poterit hoc et in deo credi, et sine causa gestiuit malum a deo transferre, si competit et aeterno, competendo materiae. iam uero si quod aeternum est malum potest credi, inuincibile et insuperabile erit malum, ut aeternum. et tamen — nos frustra laboramus de auferendo malo ex nobis ipsis? tum et deus frustra hoc mandat et praecipit; immo et iudicium frustra constituit deus, iniustitia utique puniturus quibus contra malum **« finis, cum praeses eius, diabolus, abierit in ignem, quem praeparauit illi deus et angelis eius, prius in puteum abyssi relegatus, cum reuelatio filiorum dei redemerit conditionem a malo, utique uanitati subiectam, cum restituta innocentia et integritate conditionis pecora condixerint bestiis et paruuli de serpentibus luserint, cum pater filio posuerit inimicos sub pedes, utique operarios mali. itaque si finis malo competit, necesse est competierit (et) initium. erit ** materia habens initium, habendo et finem mali. quae enim. malo deputantur, secundum mali statum computantur (materiae.)

Age nunc malam ac pessimam credamus esse materiam, utique natura, sicut deum bonum et optimum credimus, [*](13] cf. Matth. 25, 41. 14] cf. Apoc. 20, 3. cf. Rom. 8, 19. 17] cf. Es. 11, 6. 8. 18] cf. Ps. 109, 1. ) [*]( 1 parenthesin indicaui, deleri haec uult Eng dum seclusi 2 ita et scripsi: et ita PNF 5 deo scripsi: deum PNF 7 si P (s. «. a m. 1), om. NF 8 tamen PNFRtum R3 uulgo 9 ipaia. tum uulgo tum Urs: cum PNF 10 frustra hoc NF, hoc fruetra P uulgo 11 quibus contra malum PNFRt, quodsi contra <erit> mali Oehlerus, quodsi tunc mali Urs 12 lacunam signaui: praecipit obniti. attamen ab ipsa scriptura tunc praefinitus est mali uel similia supplenda censeo 15 uanitati subiectam 1P, uanitatis obiectam PNFR1 17 et R3, nec PNF 19 et addidi 20 lactmam signaui: igitur et desideratur, <et> erit Oehlerus 21 computantur PN, deputantur F, competunt Oehletus materiae addidi )

139
proinde natura. porro naturam certam et fixam haberi oportebit, tam in malo perseuerantem apud materiam quam et in bono apud deum, inconuertibilem et indemutabilem scilicet, quia, si demutabitur natura in materia de malo in bonum, demutari poterit et in deo de bono in malum. hoc loco dicet aliquis: ergo de lapidibus filii Abrahae non suscitabuntur, et genimina uiperarum non facient paenitentiae fructum, et filii irae non fient filii pacis, si natura mutabilis non erit? temere ad ista exempla respicies, o homo. non enim competunt ad causam materiae, quae innata est, ea quae nata sunt, lapides et uiperae et homines; horum enim natura habendo institutionem habere poterit et cessationem. materiam uero tene semel aeternam determinatam, ut infectam, ut innatam, et ideo indemutabilis et incorrectibilis naturae credendam, ex ipsius etiam sententia Hermogenis, quam opponit, cum deum negat ex semetipso facere potuisse, quia non demutetur quod sit aeternum. amissurum scilicet quod fuerat, dum fiat ex demutatione quod non erat, sic non esse aeternum. deum ergo aeternum aliud esse non posse quam quod est semper. hanc et ego definitionem merito in illum repercutiam. materiam aeque reprehendo, cum ex illa mala, pessima etiam, bona atque optima a deo fiunt: et uidit deus quia bona, et benedixit ea deus, utique qua optima, non certe qua mala ac pessima. demutationem igitur admisit materia, et si ita est, statum aeternitatis amisit; mortua est denique sua forma. [*]( 6] cf. Matth. 3, 9; Luc. 3, 8. cf. Matth. 3, 7-8; Luc. 3, 7. 7] cf. Eph. 2, 3. 22] Gen. 1, 21-22. ) [*]( 1 oportet Oehlertts (nescio uflde) 3 deum iuconnertibilem et indemutabilem. scilicet uulgo quia si Rig: quasi PNF 5 in malum 22a, non in malum PNFR1 dicet R, dicit P (corr. R) NF 7 facient P, faciet NF 10 ea om. F 14 in correctibilis F, incorruptibilis PN uulgo 17 aeternum, amissurum vulgo fiat scripsi: fit PNF 18 sic non esse aeternum scripsi: si non esset aeternum PNF deum scripsi: dominum PNF ergo NF, uero P uulgo 19 hanc-definitionem scripti: hac definitione PNF 20 in illum scripai: ullum F, illum PN materiam aeque PN, materiae quo F 22 a deo ii3, ab eo NF, mil. PBt 23 qua—qua N, quasi-quasi P, quia-quia F certe non lort. )
140
sed aeternitas amitti non potest, quia nisi amitti non possit, aeternitas non est. ergo nec demutationem potuit admisisse, quia si aeternitas est, demutari nullo modo potest;

et quaeretur, quando ex ea bona facta sint, quae ex demutatione nullo modo facta sunt, unde in mala ac pessima boni atque optimi semen. certe nec bona arbor fructus malos edit, quia nec deus nisi bonus, nec mala arbor bonos, quia nec materia est (nisi) pessima. aut si dabimus illi aliquid etiam boni germinis, iam non erit uniformis naturae, id est malae in totum et tantum, sed duplex, id est malae et bonae naturae, et quaeretur iterum, an in (eadem) bono et malo potuerit conuenire, luci et tenebris, dulci et amaro.. aut si potuit utriusque diuersitas, boni et mali, concurrisse et duplex natura fuisse materiae, ambonim ferax fructuum, iam nec bona ipsa deo deputabuntur, ut nec mala illi imputentur, sed utraque species de materiae proprietate sumpta ad materiam pertinebit. quo pacto neque gratiam bonorum deo debebimus nec inuidiam malorum, quia nihil de suo operatus ingenio. per quod probabitur manifeste materiae deseruisse.

Nam et si dicatur, licet ex occasione materiae, suo tamen arbitrio bona protulisse, quasi nactus bonum materiae, quamquam et hoc turpe sit, certe cum ex eadem etiam mala profert, uel haec utique non de suo arbitrio proferendo seruit materiae, aliud non habens facere quam ex malo proferre. inuitus utique. qua bonus, (et) ex necessitate, ut inuitus, et ex seruitute, ut ex necessitate. quid ergo dignius, ex necessitate eum condidisse mala an ex uoluntate? siquidem ex [*](12] cf. Es. 5, 20. ) [*](3 male hoc loco distinguuntur capita quaeretur P, quaeritur NF 4 quando scripsi: quomodo PNF 8 nisi add. R, om. PNF 10 et tantum (= tantummodo), sed scripsi (cf. 142, 12. 13.): sed et tantum PNFR\', Bed iam tum 2?3 uulgo malae et bonae NF, bonae et malae Puulgo 11 in <eadem> scripsi: in <ea> Iun: in PNF potuerit P, potuerint NF 18 nihil <erit> fort. 24 ex malo P, et malo NF 25 et addidi )

141
necessitate condidit, si ex materia, ex uoluntate, si ex nihilo. iam enim sine causa laboras, ne malorum auctor constituatur deus, quia et si de materia fecit, ipsi deputabuntur qui fecit, quatenus proinde fecit, acsi de nihilo fecisset, nec interest unde fecerit. plane sic interest, unde fecerit, ut inde fecerit, unde eum magis decuit. magis autem eum decuit ex uoluntate fecisse quam ex necessitate, id est ex nihilo potius quam ex materia. dignius est deum etiam malorum auctorem liberum credere quam seruum. quaecumque potestas ei quam pusillitas competit. sic et, si condicemus materiam quidem nihil boni habuisse, deum uero, si quid boni edidit, sua uirtute edidisse, aliae aeque aborientur quaestiones. primo, si bonum in materia omnino non fuit, non ex materia bonum factum, quod materia scilicet non habuit. dehinc, si non ex materia, iam ergo ex deo factum. si nec ex deo, iam ergo ex nihilo factum. hoc enim superest secundum Hermogenis dispositionem.

porro si bonum neque ex materia factum est, quia non erat in illa, ut in mala, neque ex deo, quia nihil potuit ex deo fieri, sicut definit Hermogenes, inuenitur bonum iam ex nihilo factum, ut ex nullo factum, ut neque ex materia neque ex deo. et si bonum ex nihilo, cur non et malum? immo cur non omnia [*]( 2 deos PN, illis F 3 quatenus proinde scripsi: proinde quatenus P, proinde qaantus NF uerborum ordinem inuerti: plane sic interest unde fecerit ac si de nihilo fecisset, nec interest unde fecerit PNF 6 eum (all.) om. F 7 ex (prius) om. N 8 deum PN, dominus F 10 sic et, si condicemus scripsi: si et sic concedimus P, sic et sic concedimus NF 11 deum scripsi: dominum PNF 12 aliae aeque P, aliaeque NF aborientur (= non iam erunt) F, oborientur P, oboriuntur N quae abhinc leguntur inde a uerbis primo, si bonum usque ad neque ex deo (l. 18) non bene se habent, quippe in quibus bis idem dictum xit. duplici forma concepisse haec uidetur Tert.: a) primo si—dispositionem (16), b) [porro] si bonum-neque ex deo. uocabulum porro, quod in F deest, interpolatum mihi uidetur, postquam confluxerunt duae recensiones 15 hoc PN, hine F 16 porro om. F male hoc loco diztinguuntur capita 17 in om. N )

142
ei nihilo, si aliquid ex nihilo? nisi si insufficiens fuit diuina uirtus omnibus producendis, quae aliquid protulerit ex nihilo. aut si ex materia mala bonum processit, quia neque ex nihilo neque ex deo, sequetur, ut ex conuersione processerit materiae contra denegatam aeterni conuersionem. ita undeunde bonum constitit, iam negabit Hermogenes inde illud constare potuisse. necesse est autem ex aliquo eorum processerit, ex quibus negauit procedere potuisse. ceterum si ideo malum non ex nihilo, ne dei fiat, de cuius arbitrio uidebitur factum, sed ex materia, ut ipsius sit, de cuius substantia erit factum, et hic. ut dixi, auctor mali habebitur deus, qui, cum eadem uirtute et uoluntate debuisset omnia bona ex materia protulisse aut tantum bona, non omnia tamen bona protulit sed etiam mala, utique aut uolens esse mala, si poterat efficere, ne essent. aut non ualens efficere omnia bona, si uoluit et non fecit, ** n dum nihil intersit per infirmitatem dominus auctor mali extiterit an per uoluntatem. aut quae fuit ratio, ut cum bona fecisset quasi bonus, etiam mala protulisset quasi non bonus? cur non congruentia sibi solummodo edidit? quid necesse erat suo opere prolato etiam materiae negotium curare proinde et malum proferendo? solus ut cognosceretur bonus de bono, materia autem ne cognosceretur mala de malo? plus bonum floruisset sine mali afflatu. nam et Hermogenes expugnat quorundam argumentationes, dicentium mala necessaria fuisse ad inluminationem bonorum ei contrariis intellegendorum. ergo aut nec propterea locus mali proferendi fuit, aut si qua alia ratio exegit illud induci, cur non et ex nihilo potuerit [*]( 2 protulerat fort. 4 sequitur F 5, denegatam 223, denegant iam PNFR1 undeunde Oehlerus: unde PNF 6 inde om. Oehlerus 12 bona om. P 13 protulit sed Oehlerus: protulisset PNF 14 ne essent Ii3F, necesse est PNR1 15 lacunam signaui: turpiter utrumque uel simile aliquid desideratur 18 quasi PN, qua F 19 cur Bcripsi: cum PNF non congruentia PN non gruentia F 21 de bona F 22 ne PN, nec eo F malo? plus Eng: malo. plus uulgo )
143
induci, ipsa ratione excusatura dominum, ne mali auctor existimaretur, quae nunc, cum de materia operatur mala, excusat, si excusat? adeo ubique et undique illuc compellitur quaestio, quo nolunt qui ipsam mali rationem non examinando nec dinoscendo, quomodo illud aut deo tribuant aut a deo separent, pluribus et indignioribus destructionibus deum obiciunt.

Igitur in praestructione huius articuli, et alibi forsitan retractandi, equidem definio aut deo adscribendum et bonum et malum, quae ex materia fecit, aut materiae ipsi, ex qua fecit, aut utrumque utrique, quia ambo sibi obligantur, qui fecit et de qua fecit, aut alterum alteri; tertius enim praeter materiam et deum non est. porro si dei erit utrumque, uidebitur deus etiam mali auctor; deus autem, ut bonus, auctor mali non erit: si materiae utrumque, uidebitur materia etiam boni matrix; mala autem in totum materia boni non erit matrix: si utriusque erit utrumque, in hoc quoque comparabitur deo materia et pares erunt ambo, ex aequo mali ac boni adfines; aequari autem deo materia non debet, ne duos deos efficiat: si alterum alterius, utique dei bonum et materiae malum, neque malum deo neque materiae bonum adscribetur; et bona autem et mala deus de materia faciendo cum ea facit. haec si ita sunt, nescio, qua possit euadere sententia Hermogenes, qui deum, quoquo modo de materia malum condidit, siue uoluntate, siue necessitate, siue ratione, non putet mali auctorem. porro si mali auctor est ipse qui fecit, plane socia materia per substantiae suggestum, exclusa iam causa materiae [*]( 1 ipsa = eadem 2 cum de materia operatur i23, de materia operatur com JPNFB1 mala, excusat, ai ezcasat scripsi: mala excusat. si ezcusat PNF 5 tribuant NF, adtribuant Puulgo 6 a om. P (add. R in mg.), del. N deum R3, deo PNFE1 8 praestrictione F 9 equidem K3, quidem PRl, qui quidem N, quid F 11 quiajR3, qui PNFR1 13 deum R3, deus PNFR1 dei UrB: deue PNF 17 erit utriusque F 20 dei Urs: deo PNF bonum PN, unum F 24 deum R3, deus PNFR1 26 socia PN, soli F 27 exclusa iam causa scripsi: ezcusas iam causam PNFR1 Oehlerus, ezcussas lun, excludis Rareliqui )

144
introducendae. nihilominus enim et per materiam deus auctor mali ostenditur, si ideo materia praesumpta est, ne deus mali auctor uideretur. exclusa itaque materia, dum excluditur causa eius. superest, uti deum omnia ex nihilo fecisse constet. uidebimus an et mala, cum apparuerit quae mala, et an mala interim ea, quae putas. dignius enim de suo arbitrio produxit, haec quoque producendo de nihilo, quam de praeiudicio alieno, si de materia produxisset. libertas, non necessitas, deo competit. malo, uoluerit mala a semetipso condidisse quam non potuerit non condidisse.

Unici dei status hanc regulam uindicat, non aliter unici, nisi quia solius. non aliter solius, nisi quia nihil cum illo. sic et primus erit, quia omnia post illum: sic omnia post illum, quia omnia ab illo: sic ab illo, quia ex nihilo, ut illi quoque scripturae ratio constet: quis cognouit sensum domini? aut quis illi consiliarius fuit? aut quem consultatus est? aut uiam intellegentiae et scientiae quis demonstrauit illi? quis tradidit et retribuetur ei? nemo utique; quia nulla uis, nulla materia, nulla natura substantiae alterius aderat illi. porro si de aliqua operatus est, necesse est, ab ea ipsa acceperit et consilium et tractatum dispositionis, ut uiam intellegentiae et scientiae. pro qualitate enim rei operari habuit et secundum ingenium materiae, non secundum suum arbitrium, adeo ut et mala pro natura non sua sed substantiae fecerit.

Si necessaria est deo materia ad opera mundi, ut Hermogenes existimauit, habuit deus materiam longe digniorem et [*](15] Eom. 11, 84. 35.; Es. 40, 13. 14. ) [*]( 4 deum RI, deus PNFM1 6 ea Ra, et PNFR1 17 consiliatos F 18 demonstrauit R, demonstrabit PNF 19 qua F 20 aderat P, aderit NF 21 aliqua Iun: aliquo PNF Oehlerus ut ab ea F 22 dispoeitionem tractatus fort. (cf. de resurr. carnis cap. 6: qui materiam et eligendo dignam iudicasset et tractando fecisset) 26 ai necessaria est deo materia ad opera mundi ut hermogenep existimauit FR (ex Hirsaugtenai), si necessariam esse deo materiam ad opera mundi hermogenes existimauit PN )

145
idoniorem, non apud philosophos aestimandam, sed apud prophetas intellegendam, sophiam suam scilicet. haec denique sola cognouit sensum domini. quis enim scit quae sunt dei et quae in ipso, nisi spiritus, qui in ipso ? sophia autem spiritus. haec illi consiliarius fuit, uia intellegentiae et scientiae ipsa est; ex hac fecit, faciendo per illam et faciendo cum illa. cum pararet caelum, inquit, aderam illi, et cum fortia faciebat super uentos quae sursum nubila et quomodo firmos ponebat fontes eius quae sub caelo est, ego eram compingens cum ipso. ego eram, ad quem gaudebat; cotidie autem oblectabar in persona eius, quando oblectabatur, cum perfecisset orbem, et inoblectabatur in filiis hominum. quis non hanc potius omnium fontem et originem commendet, materiam uere materiarum, non situ subditam, non statu diuersam, non motu inquietam, non habitu informem, sed insitam et propriam et compositam et decoram, quali deus potuit eguisse, sui magis quam alieni egens? denique ut necessariam sensit ad opera mundi, statim eam condit et generat in semetipso: dominus, inquit, condidit me initium uiarum suarum in opera sua: ante saecula fundauit me, priusquam faceret terram, priusquam montes collocarentur; ante omnes autem colles generauit me, prior autem abysso genita sum. agnoscat ergo Hermogenes idcirco etiam sophiam dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum deum crederemus. si enim (quod) intra dominum, quod ex ipso et in ipso fuit, [*]( 3] cf. I Cor. 2, 11. 5J cf. Es. 40, 14. 7] Prou. 8, 27. 28. 30. 31. 201 Prou. 8, 22. 23. 25. 23J ib. 24. ) [*]( 1 aestimanda F 2 intellegenda F 4 et om. F 7 inquit caelum N 9 quomodo (= wç) PNF, cam R uulgo fontes R3, montes PNFR1 10 com eo N 15 commendetur F uere Iun: uero PNF, (in) uero lori. situ IIfflpsi (cf. cap. 38 init.): sit F, sibi P (in mg. alias: non sic) N, fini Oehlerus 18 deus R3, deo PNFR1 alieni egens R3, alienigenis NF, alieni P (in mg. R: alienigenis) 21 suarum om. F 24 genita sum. agnoscat R3, genita. cum agnoscat PNFR1 27 quod addidi ) [*]( XXXXYII. Tert. III. ) [*]( 10 )
146
sine initio non fuit, sophia scilicet eius, exinde nata et condita, ex quo in sensu dei ad opera mundi disponenda coepit agitari, multo magis non capit sine initio quicquam fuisse, quod extra dominum fuerit. si uero sophia eadem dei sermo est, t sensu sophia et sine quo factum est nihil, sicut et dispositum sine sophia, quale est, ut filio dei, sermone unigenito et primogenito, aliquid fuerit praeter patrem antiquius et hoc modo utique generosius, nedum, quod innatum, fortius et, quod infectum, [factum] ualidius? quia quod, ut esset. nullius eguit auctoris, multo sublimius erit eo, quod, ut esset. aliquem habuit auctorem. proinde, si malum quidem (quod) innatum est, id est *** sermo dei, — eructauit enim, inquit, (cor meum) sermonem optimum, — non scio. an a bono malum possit abduci, ualidius ab infirmo, ut innatum a nato. ita et hoc nomine materiam deo praeponit Hermogenes, praeponendo eam filio, — filius enim sermo, et deus sermo, et: ego et pater unum sumus — nisi quod sustinebit aequo animo filius eam praeponi sibi, quae patri adaequatur.

Sed et ad originale instrumentum Moysei prouocabo, unde et diuersa pars (prae)sumptiones suas ingratis fulcire conatur, ns scilicet non inde instrui uideatur, unde oportet. itaque occasiones sibi sumpsit quorundam uerborum, ut haereticis fere mos est simplicia quaeque torquere. nam et ipsum principium, in quo deus fecit caelum et terram, aliquid uolunt [*]( 12] Ps. 44, 2. 16J cf. Ioh. 1,1. Ioh. 10. 30. ) [*]( 1 eius NF, ipsius Puulgo 5 sensus sopbiac Iun: sensu sophiae, et Oehlerua, sed nescio, an lateat in his uerbis interpretamentuin: leaus (= iÎis. iens) siue sensus (= Xoyo; £ Jng) sophia est estowi. Ar 6 sine sophia deleri uult Eng 8 quod innatum fortius PNFR1, quod innatum (innato) fortius R3, quod innatum <nato) fortius Gel reliqui 9 factum seclusi, facto Gel 11 quod addidi 12 lacunam signaui: materia, bonum autcm, quod natum est, id est intercidisse puto, innatum est, natus autem sermo dei R3uulgo, innatum est, <bonum autem quod natum est,) id est Eng 13 cor meum addidi 14 abduci (= utnct) scripri (qfRom. 12, 2n: adduci PNF 19 Moysei scripsi: mons ei F, Moysi P N 20 praesumptiones scripsi: sumptionea N, suspiciones PFuulgo 21 uideatur scripsi: uideretur PNF 24 caelum NF, et caelum P aliqui susp. Eng )

147
fuisse quasi substantiuum et corpulentum, quod in materiam interpretari possit. nos autem unicuique uocabulo proprietatem cum uindicamus, « principium initium esse et competisse ita poni rebus incipientibus fieri. nihil enim, quod fieri habet, sine initio esse, quod initium sit illi ipsum, dum incipit fieri. ita principium siue initium inceptionis esse uerbum, non alicuius substantiae nomen. iam nunc, si principalia dei opera caelum et terra sunt, quae ante omnia deus .. fecit suorum esse proprie principium, qua priora sunt facta, merito sic praefatur scriptura: in principio fecit deus caelum et terram, quemadmodum dixisset: \'in fine deus fecit caelum et terram\', si post uniuersa fecisset. aut si principium aliqua substantia est, erit et finis aliqua materia. plane licebit etiam substantiuum aliquid principium esse alii rei, quae ex ipso sit futura, ut argilla principium testae, ut semen principium herbae. sed cum ita utimur uocabulo principii, quasi originis, non quasi ordinis nomine, adicimus et mentionem ipsius rei specialiter, quam uolumus principium alterius rei. de cetero si sic ponamus uerbi gratia: (in principio fecit figulus peluim uel urnam\', iam non materiam significabit principium, — non enim argillam nominaui principium, — sed ordinem operis, quia figulus ante cetera primum peluim et urnam fecit, exinde facturus et cetera. [ad ordinationem operum principii uocabulum pertinebit, non ad originem substantiarum.] possum et [*]( 9] Gen. 1, 1. ) [*]( 1 in om. F 2 posait, nos Eng (reprobans quam infra indicaui lacunam) 3 cam PNFR1, suam RPuulgo lacunam signaui: dicimus deaidero 5 <sic) sine initio esse, quin Eng quod scripsi quin PN uulgo, qui F 6 lacunam signaui: faciendo operum uelim suppleri 9 qua Iun: quae PNF Oehlerus merito sic praefatur scriptura Hs, meritoque aic perfectam scripturam PNFBmeritoque sic praefatam scripturam Iun 11 fine scripsi: finem PNF 12 aliqua R, aqua PNF 15 sit F, om. P (add. R in mg. ex Eirsaugiensi) N 16 cum ita PN, ubi F 19 peluem F 20 significabit JR3, signiflcauit PNFR1 22 peluim N. pelnem P, om. F 23 ad ordinationem-substantiarum breuius eadem exprimunt quae antecedentia iam non-et cetera; primam manum auctoris esse suspicor 24 possum Iun; possunt PNF ) [*]( 10* )
148
aliter principium interpretari, non ab re tamen; nam et in Graeco principii uocabulum, quod est ap/ig, non tantum ordinatiuum sed et potestatiuum capit principatum, unde et archontes dicunt principes et magistratus. ergo secundum hanc quoque significationem principium pro principatu et potestate sumetur. in principatu enim et in potestate deus fecit caelum et terram.

Sed ut nihil aliud significet Graeca uox quam principium et principium nihil aliud capiat quam initium, habemus etiam illam initium agnoscere quae dicit: dominus condidit me (initium uiarum suarum) in opera sua. si enim per sophiam dei omnia facta sunt, et caelum ergo et terram deus faciens in principio, id est initio, in sophia sua fecit. denique si principium materiam significaret, non ita scriptura instruxisset: in principio deus fecit, sed ex principio; non enim in materia, sed ex materia fecisset. de sophia autem potuit dici: in principio. in sophia enim primo fecit, in qua cogitando et disponendo iam fecerat, quoniam, et si ex materia facturus fuisset, ante in sophia [cogitando et disponendo iam fecerat. quoniam et si] erat \'initium uiarum,\' quia cogitatio et dispositio prima sophiae sit operatio, de cogitatu uiam operibus instituentis. hanc et inde auctoritatem scripturae mihi uindico, quod et deum. qui fecit, et ea, quae fecit, ostendens, unde fecerit non proinde testatur. nam cum in omni operatione tria sint principalia. qui facit et quod fit et ex quo fit, tria nomina sunt edenda in legitima operis enarratione, persona factoris, species facti, forma materiae. si materia non edetur, ubi et opera et operae operator eduntur, apparet ex nihilo eum operatum. proinde [*]( 10J Prou. 8, 22. 20] cf. ib. ) [*]( 1 ab re PN, ab ro F 2 IXPXiĮ R archie PNF 4 archontes PNF, «PXOVTES R, apyov:a<; Rig 8 Graeca om. F 11 initium uiarum snarura add. Pam per sophiam PN, sophia F 19 cogitando-et si seclusi, ut incuria librarii falso repetita 20 initium om. F quia om. F 80- phia F 21 sit NF, fit P uulgo instituentis scripsi: instituens P J.YP dZ deum scripsi: deus PNF 24 testatur PN, testa est F )

149
enim ederetur ex quo, si ex aliquo fuisset operatus. denique euangelium ut supplementum instrumenti ueteris adhibebo, in quo uel eo magis debuerat ostendi deus ex aliqua materia uniuersa fecisse, quo illic etiam, per quem omnia fecerit, reuelatur. in principio erat sermo, – in quo principio scilicet deus fecit caelum et terram – et sermo erat apud deum, et deus erat sermo. omnia per illum facta sunt, et sine illo factum est nihil. cum igitur et hic manifestetur et factor, id est deus, et facta, id est omnia, et per quem, id est sermo, nonne et unde omnia facta essent a deo per sermonem exegisset ordo profiteri, si ex aliquo facta essent? ita quod non fuit, non potuit scriptura profiteri, et non profitendo satis probauit non fuisse, quia profiteretur, si fuisset.