Ad Nationes Libri Duo

Effundite iam omnia uenena, omnia calumniae tela infligite huic nomini, non cessabo ultra repellere, at postmodum obtundentur expositione totius nostrae disciplinae. | nunc uero eadem ipsa de nostro corpore uulsa in uos retorquebo, eadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo, quo machaeris uestris admentationibusque cadatis. iam primo quod in nos generali accusatione dirigitis, diuortium ab institutis maiorum, considerate | etiam atque etiam, ne uobiscum communicemus crimen istud. ecce enim per omnia uitae ac disciplinae corruptam, immo deletam in uobis antiquitatem recognosco. de legibus quidem iam supra dictum est, quod eas nouis de die consultis constitutisque obruistis. de reliqua ue:ro conuersationis humanae dispositione palam subiacet, quanta a maioribus mutaueritis, cultu habitu apparatu ipsoque uictu ipsoque sermone; nam pristinum ut rancidum relegatis. exclusa ubique antiquitas in negotiis, in officiis; totam auctoritatem maiorum uestra auctoritas deiecit. sane, quod uobis magis probro est, laudatis semper uetustates et nihilominus recusatis. qua peruersitate tanta | maiorum apud uos permanere, [*]( 1 iniustissimos Rig: iniustis .... os Bal*, iniustis illos Goth*, iniustos deos Goth 2 laedunt Goth: ........ nt Goth*, ... nt Hild* nec ex ec A, enim Goth 3 deos Goth: eos A a meritis Rig: a turbis Goth profanarum A corr. 4 uanissimus Goth 5 eradicatione neglegitis Goth 6 nam non Goth 7 ex se quid Goth*, exsequi Goth 8 possent Goth*, Bal*, Hild* 9 si ab alio aliud Oehlerus: abaliud A a maiore minus M. Klussmannus 15 macheris A, machinis Goth 29 tant Goth*,\' tanta uana Oehlerus, tanta inania Goth, tam multa Hartelius permanent nec probari fort., permanere probarique Goth, permane(nt quae) reprobari Hartelius )

probari debuerunt, cum ea, quae probatis, recusetis? sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum fidelissime custodire et defendere, uel quo maxime reos nos transgressio\ is postulatis, de quo totum odium Christiani nominis animatur, deorum dico culturam, perinde a uobis destrui ac despici ostendam. nisi quod perinde: nos enim contemptores deorum haberi nulla ratio est, quia nemo contemnit quod sciat omnino non esse. quod omnino est, id contemni potest, quod nihil est, nihil patitur. igitur quibus est, ab eis patiatur necesse est. quo magis oneramini credentes esse et contemnentes, colentes et despuentes, honorantes et lacessentes. licet etiam hinc recognoscere inprimis: cum alii alios deos colitis, eos, quos non colitis, utique contemnitis. praelatio alterius sine alterius contumelia non potest, nec ulla electio non reprobatione componitur. qui de pluribus suscipit aliquem, eum, quem non suscipit, despexit. sed tot ac tanti ab omnibus coli non possunt. iam ergo tunc primo contempsistis, non ueriti scilicet | ita instituere, ut omnes coli non possent. at enim illi sapientissimi ac | prudentissimi maiores, quorum institutis renuntiare non nostis maxime | in persona deorum uestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur. mentior, si numquam censuerant, ne qui imperator fanum, quod in bello uouisset, prius dedicasset quam senatus probasset; ut contigit M. Aemilio, qui uouerat Alburno deo. utique enim impiissi- ; mum, immo contumeliosissimum | admissum est, in arbitrio et libidine sententiae humanae | locare honorem diuinitatis, ut deus non sit, nisi cui esse permiserit senatus. | saepe censores inconsulto populo * adsolauerunt. certe Liberum | Patrem cum [*]( 1 quae probatis Goth: quae ... batis Bal* 2 fidelissime Goth 3 transgressionis Goth: transgr ..... nis Bal*, Hild* 4 sq. animatur, deorum Goth 6 etiam Oehlerus 7 contempnit A sic etiam postea 11 lacessentes Rig: lacescentes A 13 quos ex quod A 14 prius non] esse non Rig reprobatione Goth: reprobatione A 19 quorum Rig: eorum A 21 depr§henduntur A 22 bello Goth: proelio Rig - 23 uouisset Goth: nouisset A 24 M. Aemilio Goth: ...... 0 A 25 contu- * meliosissimum Goth 26 locare Goth: .... re Bal* ut in ras. A 27 deus A senatus Goth 28 lactmam signaui: deos intercidisse uidetur certe Rig: certi A Patrem Goth ) socru sua consules senatus auctoritate non urbe solummodo, uerum tota Italia eliminauerunt. ceterum Serapem et Isidem II et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro commemora t. eorumque aras a senatu deiectas nonnisi per uim popularium restructas. sed tamen et Gabinius consul kalendis Ianuariis, cum uix hostias probaret prae popularium coetu, quia nihil de Serape et Iside constituisset, potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et aras institui prohibuit. habetis igitur in maioribus uestris, etsi non nomen, attamen sectam Christianam, quae deos neglegit. horum si uos saltem integrum honoribus uestris ** rei essetis laesae religionis, sed inuenio conspirasse a uobis tam superstitionis quam impietatis profectum. quanto enim inreligiosiores deprehendimini? priuatos enim deos, quos Lares et Penates domestica consecratione perhibetis, domestica et licentia inculcatis uenditando, pignerando pro necessitate ac uoluntate. essent quidem tolerabiliora eiusmodi contumaciae sacrilegia, nisi quod eo iam contumeliosiora quod modica. sed aliquo solacio priuatorum et domesticorum deorum querellae iuuantur, quod publicos turpius contumeliosiusque tractetis. iam primum, quos in hastarium regessistis, publicanis subdidistis, omni quinquennio inter uectigalia uestra proscriptos addicitis | sic Serapeum, sic Capitolium petitur, addicitur diuinitas, conducitur, ... sub eadem uoce praeconis, eadem exactione quaestoris. sed enim agri tributo onusti uiliores, hominum capita stipendio censa ignobiliora (nam hae sunt captiuitatis [*]( 1 sacro suo Goth, sacris suis Oehlerus urbe Goth: urbes A solummodo Goth 2 isydem A 4 aras add. Goth: statuas add. Rig 6 caetu A 10 que A 11 integri in Oehlerus, lacunam signaui: intercidenmt fere talia cultum obseruaretis, uos non essetis Oehlerus: esse A, esset Goth; integrum hono(rem restitueretis, in maio)ribus uestris res esset Hartelius lesae A 13 depr§hendimini A 15 et del. Big 20 quod publicos turpius Rig: quo publicetur pius A tractetis A 21 astarium A subdidistis Oehlerus: subditatis Goth 22 proscriptos Goth: proscripto A addicitis Goth 23 diuinitas addidi 24....... A, ut forum Oehlerus, diuinitas Goth, ut holus uel ut ager fort. sub Goth*, Bal*, Hild* 25 questoris A agri tributo Goth: a ...... buto Bal*, Hild* 26 ignobiliora Goth: igno ....... Bal*, Hild* captiuitatis Rig: captiuitate A ) notae et poenae): dei uero, qui magis tributarii5 magis sancti, immo qui magis sancti, magis tributarii. maiestas II prostituitur in quaestum, negotiatio religione proscribitur, sanctitas locationem mendicat. exigitis mercedem pro solo templi, pro aditu sacri, pro stipibus, pro hostiis. uenditis totam diuinitatem. non licet eam gratis coli. plus denique publicanis reficitur quam sacerdotibus. non suffecerat uectigalium deorum contumelia, de contemptu scilicet aestimanda, nec contenti estis deis honorem non habuisse, nisi etiam, quemcumque habetis, depretietis aliqua indignitate. quid enim omnino ad honorandos eos facitis, quod non etiam mortuis uestris ex aequo praebeatis? exstruitis deis templa, aeque mortuis templa; extruitis aras deis, aeque mortuis aras; easdem titulis superscribitis litteras, easdem statuis inducitis formas, ut cuique ars aut negotium aut aetas fuit: senex de Saturno, imberbis de Apolline, uirgo de Diana figuratur et miles in Marte et in Vulcano faber ferri consecratur. nihil itaque mirum, si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemque Odores excrematis. quis istam contumeliam excuset, quae utut mortuos cum deis deputet? regibus quidem etiam sacerdotia adscripta sunt sacrique apparatus et tensae et currus et solisternia et lectisternia, leaetitiae et ludi. plane, quoniam illis caelum patet, hoc quoque non sine contumelia deorum: primo quidem, quod non decuerit alios eis | adnumerari, quasi his datum sit post mortem deos fieri; secundum, quod tam | .......e atque manifeste coram populo non peieraret [*]( 1 et poenae Harlelius: poene A tributarii Goth: trib ...... Bal*, Hild* 2 constituitur Goth 3 religionem proscribit fort. 5 stipibus .Goth: stipitibus A hostiis Oehlerus: ostiis A 6 reficitur Rig: refigitur A 9 quemcumque Goth: quecumque A, quoscunque Hauercampius 12 aeque - mortuis templa add. Rig 13 easdem Hartelius: eisdem A 18 ceditis A 19 utut Hauercampim: ut aut A 21 sacrique Goth et tensae Goth: ut tensae A 22 solissternia A lectisternia Goth: lectisster ... A. laetitiae Goth: ...... ie A (ie suprascr. man. post.), lautitiae fort. 23 contumelia Goth 24 docuerit A corr. adnumerari Goth: ....... rari A quasi his addidi: quibus add. Goth, si add. Oehlerus, ni add. Hartelim 26 ....... e A, libere aut proterue Goth contemplator Goth: contemplaret A ) contemplator .... is in caelum recepti, nisi contemneret, quos deieraret, quam ipse, II quam ei, qui ei peierare permittunt. consentiunt enim ipsi nihil esse quod deierant, immo insuper et praemio afficiunt, quia publice contempser it periurii uindices. quanquam periurii apud uos quotusquisque purus est? immo iam per deos deierandi periculum euanuit, potiore habita | religione per Caesarem deierandi, quod et ipsum ad offuscationem pertinet deorum uestrorum; facilius enim per Caesarem peierantes punirentur quam per ullum Iouem. sed contemptus honestior est, habens quandam superbiae gloriam; uenit enim aliquando etiam de fiducia uel conscientiae securitate uel naturali sublimitate animi. derisus uero quanto lasciuior, | tanto denotatior ad contumeliae morsum. recognoscite igitur, quam derisores inueniamini numinum uestrorum. non dico quales sitis in sacrificando, quod enecta et tabida quaeque mactatis, de opimis autem et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum setarumque praeuulsa, et si quid domi quoque abiecturi fuissetis. omitto | quae bulgae aut sacrilegae gulae uidebuntur *** maiorum prope religionem conuenire: atquin doctissimi, grauissimi, quatenus grauitas atque prudentia de doctrina proficere creduntur, et inreuerentissimi. erga deos uestros semper existunt, nec eis cessat litteratura, qu..... aut turpius aut uana aut falsa de deis inferat. ab ipso exordiarr uate uestro, ius unde omne et omne aequum, [*]( 1 ....... is A, ... litis Goth*, ..... us Bal*, caelitis Goth, Proculus Rig, hominis Oehlerus 3 ipsi Goth: ipse A 5 periurii Rig: periuria A quotusquisque Rig: quod unusquisque A 7.8 cesarem A 9 per ullum Goth: paruulum A 16 superuacua esui Rig: superuacue sui A, superuacua sui Goth 18 abiecturi Goth: habituri A, habituri non Rig per quae Goth uulgi ex uulgae m. 1 A, uulgae Goth* 19 lacunam signaui: talia omissa esse puto in gratiam inuenta sacra: taceo diuinitati rusticam magis uideri religionem Goth 21 creduntur Goth: credunt A 23 qu ...... aut A, quam ut aut Goth, Rig, quam ut eo Oehlerus, quin leuius fort. turpia Rig 24 exordiar uate scripsi: exordia..... A, exordiar ...... Bal*, exordiar studio Goth, exordiar Homero Rig ius scripsi: eius A unde omne et omne aequum Hartelius: unde omnia. et omne aequore A, unde omnis materia et omne aequor Goth, unda omnis et omne aequor Rig, unde somniat omnis nequior Oehlerus, unde omne et omne fas aeque hauritur fort.. ) cui quantum honorem adiudicatis, tantum deis uestris derogastis, magnificando qui de eis lusit. adhuc meminimus Homeri. ille, opinor, est qui diuinam maiestatem II humana condicione tractauit, casibus et passionibus humanis deos imbuens, qui de illis fauore diuersis gladiatoria quodammodo paria composuit, Venerem sauciat sagitta humana, Martem tredecim mensibus | in uinculis detinet fortasse periturum, eadem Iouem paene perpessum | a caelitum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedonem | excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit commendato | libidinis desiderio per commemorationem et enumerationem | amicarum. exinde quis non poetarum ex auctoritate principis sui in deos insolens aut uera prodendo aut falsa fingendo? et tragici quidem aut comici pepercerunt, ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur? taceo de philosophis, quos superbia seueritatis et duritia disciplinae ab omni timore securos nonnullus etiam afflatus ueritatis aduersus deos erigit. denique et Socrates in contumeliam eorum quercum et canem | et hircum iurat. nam etsi idcirco damnatus est, cum paenituerit | Athenienses damnationis, ut criminatores quoque inpenderint, restituitur testimonium Socrati, et possum retorquere probatum esse in illo

quod

nunc reprobatur in nobis. sed et Diogenes nescio quid in Herculem | lusit, et Romani stili Diogenes Varro trecentos Ioues, seu Iuppiteres dicendum est, sine capitibus inducit. cetera lasciuiae ingenia etiam uoluptates uestras per dedecus deorum administrant. dispicite apud uos Lentulorum et Hostiorum sacrilegas uenustates, utrum mimos an deos uestros in strophis et iocis rideatis; sed et histrionicas II ; litteras magna cum uoluptate suscipitis, quae omnem [*]( 1 adiudicatis Oehlerus: additis Goth 6 commisit Goth 8 pene A 18 hircum Oehlerus: heram A 19 penituerit A 20 ut criminatores Oehlerus: discriminatores A inpenderint Goth: inpenderit A restituitur Goth: resti... tur Goth* 22 quod nunc Goth: ..... nunc A, ... nunc Bal* 23 Herculem lusit Goth 24 iuppiteres dicendum Goth 25 etiam Goth 26 dispicite apud uos Goth: despici ..... duos A, despicite duos Goth* 27 sacrilegas uenustates Goth: sacrilega uenustate A mimos Goth: .... os A, ... nos Bal*, Hild* 28 strophis et iocis Goth: trofis et locis A ) foeditatem designant deorum. constuprantur coram uobis maiestates in corpore | inpuro. famosum et diminutum caput imago cuiuslibet dei uestit. | luget Sol filium fulmine extinctum laetantibus uobis, Cybela pastorem suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis, et suspirat Iouis elogia modulari. plane religiosiores estis in gladiatorum cauea, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta poenarum perinde saltant dei uestri argumenta et historias nocentibus erogandis ut in ipsis deis nocentes puniantur. uidimus saepe castratum Attin deum a Pessinunte, et qui uiuus cremabatur, Herculem induerat. risimus et meridiani ludi de deis lusum, quo Ditis Pater, Iouis frater, gladiatorum exsequias cum malleo deducit, , quo Mercurius in caluitio | pennatulus, in caduceo ignitulus, corpora exanimata iam mortemue simulantia e cauterio probat. singula ista quaeque adhuc inuestigare quis possit, si honorem inquietant diuinitatis, si maiestatis fastigium adsolant? di de contemptu utique censentur quam eorum qui eiusmodi factitant quam eorum qui ista suscipiunt. quare nescio, ne plus de uobis dei uestri quam de nobis querantur. ..... | ex alia parte adulamini, redimitis si qua delinquitis, et postremo licet uobis in eos quos esse uoluistis. nos uero in totum auersamur.1

Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis religionis, sed superductae monstruosae superstitionis. nam, ut quidam, somniastis caput asininum esse deum nostrum: hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit. is enim in quarta Historiarum suarum, ubi de bello Iudaico digerit, ab origine gentis [*]( 25] cf. Tac. hist. 5, 3. 4. ) [*]( 1 constuprantur Goth: constupra. tur A 2 famosum Goth: fumosum A 3 extinctu A 6 super add. Goth 7 perinde scripsi: proinde A 8 ut scripsi: aut A 9 puniantur scripsi: puniuntur A 11 quo Ditis scripsi: quod Ditis Oehlerw, quodistis A, quo Dis Rig 12 quo Rig: quod A 13 in caluitio pennatulus Rig: incaluit ioppenaculus A, in caluitio penaculus Goth caducaeo A 14 simulantia ex simulantie A 15 queque A inquietant Goth: inquietanti d 16 di addidi 17 factitant Rig: facitant A 18 ista scripsi: ita A suscipiunt Goth quare Goth: qua A 19 ....... A, contemptis Oehlerus 20 postremo Goth 21 esse quos scNpsi: quos esse A auersamur Goth 23 sed** d nihil deesse uidetwr monstuosae A corr. 25 his A )

exorsus, et tam de ipsa origine quam de nomine religionis ut uoluit argumentatus, Iudaeos refert in expeditione uastis in locis | aquae inopia laborantes onagris, qui de pastu aquam petituri aestimabantur, | indicibus fontis usos euasisse; ita ob eam gratiam consimilis bestiae superficiem a Iudaeis coli. inde opinor praesumptum, nos quoque, ut Iudaicae religionis propinquos, eidem simulacro initiari. at enim idem Cornelius Tacitus, sane ille mendaciorum lo quacissimus, oblitus affirmationis suae in posterioribus refert Pompeium Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis templum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse. ubi ergo is deus fuerit? utique nusquam magis quam in templo tam memora- bili, praesertim omnibus praeter sacerdotibus clauso, quo non uelrerentur extraneum. sed quid ego defendam professus interim conlfessionem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorum? credatur deus noster asinina aliqua persona; certe negabitis uos eadem habere nobiscum? sane uos totos asinos colitis et cum sua Epona, et omnia iumenta et pecora et bestias, quae perinde cum suis praesepibus conlsecratis. et hoc forsitan crimini datis, quod inter cultores omnium tantum asinarii sumus.

Sed et qui nos crucis antistites affirmat, conacerdos erit noster. crucis qualitas signum est de ligno: et eandem materiam colitis penes uos cum effigie. quanquam sicut uestrum humana figura est, ita et nostrum sua propria. uiderint nunc liniamenta, dum una sit qualitas; uiderit forma, dum ipsum sit dei corpus. quodsi de hoc differentia intercedit, quanto distinguitur a crucis stipite Pallas At et Ceres [*]( 8] Tac. hist. 5, 9. ) [*]( 1 exhorsus A 3 aquae Goth: quae A 4 fontis Oehlerus: fontibus A 14 uereretur Hauercampius 15 confessionem Goth: confictionem Hartelius 16 credatur Goth 17 habere Big: ... ere Goth*, ...... Bal*, Hild* nobiscum Goth*, Bal*, Hild* 18 Epona Goth: poena A omnia Goth iumenta Goth*, Bal* 19 consecratis Goth 20 tantum (aut in totum) Goth 22 crucis add. Rig antistites Rig: antistes A consacerdos scripsi: consa .... os A, consa ..... eos Goth*, consa ..... os Bal*, Hild*, consacraneus Goth 23 et eandem materiam scripsi: etiam de materia A 27 intercedit Goth: intersedit A 28 destinguitur A altica A ) [*]( XX. Tart. I. ) [*]( 6 )

Pharia, quae sine forma rudi palo et solo staticulo ligni informis repraesentatur? pars crucis et quidem maior est omne robur quod derecta statione defigitur. sed nobis tota crux imputatur, cum antemna scilicet sua et cum illo sedilis excessu. hoc quidem uos incusabiliores, qui mutilum et truncum dicastis lignum, quod alii plenum et structum consecrauerunt. enimuero de reliquo integra est religio uobis integrae crucis, sicut ostendam. ignoratis autem etiam originem istam deis uestris de isto patibulo prouenisse. nam omne simulacrum, seu ligno seu lapide desculpitur, seu aere defunditur, seu quacumque alia locupletiore materia producitur, plasticae manus praecedant | necesse est. plasta autem lignum crucis in primo statuit, quoniam ipsi quoque corpori nostro tacita et secreta linea crucis situs est, quod caput emicat, quod spina dirigitur, quod umerorum obliquatio excedit si statueris hominem manibus expansis, imaginem crucis feceris. huic igitur exordio et uelut statumini argilla desuper intexta paulatim membra complet, et corpus struit, et habitum, quem placuit argillae, intus cruci ingerit; inde circino et plumbeis modulis praeparatio simulacri in marmor, in lutum, uel aes uel argentum II uel quodcumque placuit deum fieri, transmigratur. a cruce argilla, ab argilla deus: quodammodo transit crux in deum per argillam. crucem igitur consecratis, a qua incipitur consecratus. exempli gratia dictum erit: nempe de oliuae nucleo et nuce persici et grano | piperis sub terra temperato arbor exsurgit in ramos, in comam, in speciem [*]( 1 faria A forma rudi palo et solo staticulo ligni informis Salmasius: formarum dipalo et solistaticulo ligni infirmis A 2 maior Goth: maius A 4 antem nasci* licet A sectili fort. 5 trucum A corr. 8 istam] simulacrorum fort., fictam Hartelius 11 quo cumq A 13 ipsi Goth nostro Goth: nostri A 14 sq. est. quod ... obliquatio .., si uulgo caput Goth, ca ... Bal*, Hild* 15 derigitur Wissowa obliquatio excedit Oehlerus: obliquati ....... A, obliquatio ....... Goth*, obliquatio ..... Hild*, obliquatio cornuat Goth, obliquatio tenditur fort. 16 feceris Goth: fe ...... A, fe ..... Bal* 17 intexta paulatim Goth: intex .. ... latim Goth*, intext.... latim Hild* 18 menbra A 19 placuit argillae Goth: placu ....... lae Bal* 20 praeparatio Goth: prae ... tio A, prae .... tio Goth* 21 uel argentum om. Goth transmigratura Oehlerus 25 oliue A nunce A ) sui generis. eam si transferas uel de brachiis eius in aliam subole utaris, cui deputabitur, quod de traduce prouenit? non illi grano aut nuci aut nucleo? nam cum tertius gradus secundo adscribitur, aeque primo secundus, sic tertius redigetur ad primum transmissus per secundum. nec diutius super isto argumentandum est, quando naturali praescriptione omne omnino genus censum ad ori!ginem refert, quantoque genus censetur origine, tanto origo con in genere. sic igitur in genere deorum crucem originem colitis; | hic erit nucleus et granum primordiale, ex quibus apud uos simulacrorum siluae propagantur. ad manifesta iam. uictorias ut numina, et quidem augustiora, quanto laetiora, ueneramini. constructione | quo melius extollant, cruces erunt, intestina quodammodo | tropaeorum. itaque in Victoriis et cruces colit castrensis religio, si signa adorat, signa deierat, signa ipsi Ioui praefert. sed ille imaginum suggestus et totius auri cultus monilia crucum sunt. sic etiam in cantabris atque uexillis, quae non minore sanctitate militia custodit, | siphara illa uestes crucum sunt. erubescitis, opinor, incultas II et nudas cruces colere.