De Gubernatione Dei

XXIII. Scio quia intolerabilia quibusdam uidentur ista quae dicimus: sed ratione rerum agendum est, non libidine uoluntatum. dicat mihi quisquis ille est, qui indignatur me ista dicere: numquid non sapientissimus omnium Socrates semper existimatus est, testimonio scilicet etiam Delfici daemonis, qui quasi princeps philosophorum sicut daemoniorum erat? uideamus ergo quas Socrates de pudicitia leges sanxerit et [*]( 2 niteretur] uisitaretur B 3 illisunt s. scr. alt. s m. 2 A. 5 amittant B 7 lupinaria super pi scr. a m. 2 Å 10 ad s. scr. t m. 2 A ita isti] de tertia confusione in v et ed. pr. hinc incipiente cf. Sitz.-Ber. p. 22 12 et uiros-uxoribus suis Å in marg. inferiore habet m. 2 uel 1 (om. etiam T) mulie*ribus Å 14 legittimum thorum B 15 legis ex leges Å corr. m. 2 sibi] ibi Å , 16 licere ( post non) om. B m. 1 17 illi super i priore scr. u m. 2 A 20 uoluntatam Haimius: uoluptatum A, uolo tantum B 21 ita a. scr. s m. 2 d 22 dicere; numquid non...erat. interpunxit cum edd. Halmius num∗∗ non sap. B Socrates ex Socratis A corr. m. 2 hic et statim bis 23 etiam om. B 25 sanozerit A )

numquid ullum umquam aut freneticum aut daemoniacum, uaria insaniarum labe furiosum, tale aliquid locutum esse cognouimus? tu dicis, maxime philosophorum, hac ratione omnes uiros esse feminarum omnium maritos et omnes feminas uirorum omnium uxores et paruulos omnes omnium filios. at ego hac ratione dico neque ullum uirum ullius feminae maritum neque ullam mulierem ullius masculi uxorem neque ullum pignus ullius parentis filium; ubi enim promiscua omnia et confusa sunt, nemo est qui suum possit aliquid uindicare.

neo suffecit sapientissimo, ut quidam aiunt, philosopho docere hoc, nisi ipse fecisset; uxorem enim suam alteri uiro tradidit, scilicet sicut etiam Romanus Cato, id est alius Italiae Socrates. ecce quae sunt et Romanae et Atticae sapientiae exempla: omnes\' penitus maritos, quantum in ipsis fuit, lenones uxorum suarum esse fecerunt. sed uicit tamen Socrates, qui de hac re et libros condidit et memoriae haec pudenda mandauit. plus habet unde gloriari sibi praeceptis suis possit: quantum ad doctrinam suam pertinet, lupanar fecit e mundo.

iniuste damnatus dicitur a iudicibus. et uerum est; rectius enim eum haec talia praedicantem genus damnaret humanum, sicut absque dubio damnauit. nam cum in hac re doctrinam eius [*]( 4 feminas B 8 demonicum B m. 1 * 9 agnouimua B 12 ad 8. scr. t m. 2 Å 13 ullius om. A 16 sufficit A ut quidem malebat Rittershusius 17 agunt Å dicere hoc Bittershusius 19 Socratis A 25 lupinar super pi ecr. a m. 2 A e om. B 26 haec eum B 28 condempnauit AB damnauit cum edd. Halmius; retinere non dubitaui condemnauit quia talis uariatio uerbi auctori perplacuisse uidetur, ut iam monitum est; ceteum cf. g. 105: constituit.. statuerunt et VII 2: inrideri debeant qui ae rideri uolunt et Indicem III )

conferantur enim cum his, quae ille constituit, illa quae statuerunt hi, quos dominari Africae deus iussit. statuit ille ut nullus penitus suam haberet uxorem, isti ut nullus penitus non suam; ille ut omnis femina alium omnibus subiaceret, isti ut nulla femina alium quam uirum suum nosset; ille generationem mixtam atque confusam, isti puram et ordinatam; ille omnes domos scortari uoluit, isti nullam; ille in cunctis habitaculis lupanaria aedificare conatus est, isti etiam e ciuitatibus sustulerunt; ille prostare uoluit omnes uirgines, isti castas fecere meretrices.

atque utinam hic Socratis tantum error fuisset, non ut complurium Romanorum ac paene omnium: qui etsi nequaquam Socratis uitam in ceteris, in hac re - tamen Socratica instituta sectantur, quia et complures uiri uxores plurimas singuli et innumerae mulieres uiros complures singulae habent. omnes denique ciuitates numquid non lustris plenae sunt ac lupanaribus foetent? et quod dixi omnes, certe nobilissimae quaeque ac sublimissimae; adeo dignitas atque etiam praerogatiua est haec honorum in magnis urbibus, ut quantum praecellunt ceteris magnitudine, tantum praestent impuritate.

et quae esse, rogo, Romano [*]( 2 magius punct. u A, idem paulo post illae punct. a 5 suam haberet u.-penitus B in marg. 10 lupinaria ut paulo post lupinaribus A 11 illi (corr. m. 2 ille) prestare A ille prostrare B 19 quod AB : quid ex ed. princ. Haltnius post omnes interrogationia signo posito, non recte, opinor, propter dixi pro quo exspectes dico (ut re uera est in Baluzii ed. quarta); quod retinuimus mutato uidelicet interrogationis signo post omnes 20 dignitas quaatiam praerogatiua est A, dignitas quae etiam p. e. B (item T, nisi quod pro quae habet que); locum corruptum Halmius sic constituit: sublimissimae adeo dignitatis: quia etiam et praerogatiua est (adeo dignitatis: et iam Balueius scripsit et interpunxit; sed cf. locum simillimum VIII14 non omnes...sed potentissimi ac sublimiaeimi); Mommsenus sic; sublimissimae; adeo diguitasque etiam et praerog. est; neutri assentiens, quia i» libris est dignitas et post etiam deest et, sic pottus Salu. scripsisse puto: sublimissimae; adeo dignitas atque etiam praerog. est nec dubitaui haec auctori ut sua reddere )

si infirmitas id humana pateretur, exclamare super uires meas cuperem, ut toto orbe resonarem: pudeat uos, Romani ubique populi, pudeat uitae uestrae. nullae paene urbes lustris nullae omnino impuritatibus uacant, nisi illae tantum, in quibus barbari esse coeperunt. et miramur si miseri qui tam impuri sumus, miramur si ab hoste uiribus uincimur qui honestate superamur, miramur si bona nostra possident qui mala nostra execrantur. nec illos naturale robur corporum facit uincere nec nos naturae infirmitas uinci. nemo sibi aliud persuadeat nemo aliud arbitretur: sola nos morum nostrorum uitia uicerunt. [*]( 4 castatem 8. scr. m. 1 ti A 7 proficit A 8 sunt A, quod Halmiwn fugit, qui idem ait in adn. crit. \'fort. sunt\'; sint B; nos igitur sunt recepifnuS, praesertim cum sequatur fecerunt et, ubicumque apud Salv. ita (sic), quod pro ita (sic), ut adfubetur indicatiuus appareat, sic I 15. lIII 14. V 32. VU 89. 96. ad Eccl. II 8.19 ut A 8. I. M. 2 12 nos ut statim nostrae A 13 urbes ex urbis A corr. m. 2 14 illi A 15 impurissimos sed alt. s punct. et super o scr. u m. 2 A, impuri sumus B; impuri simus Hcdmius, qui propterea in seqq. add.: \'fori. superemur et adicere debebat \'et execrentur 20 post uicerunt in A subscriptio est: EXPLICIT LfB. SEPTIMT78. INci). LtD. OCTAUTJS LEGE FELICITER. )

I. Arbitror, immo certus sum fastidiosam plurimis stili huius prolixitatem fore, maxime quia morum nostrorum uitia castigat. omnes enim admodum se laudari uolunt: nulli grata reprehensio est. immo, quod peius multo est, quamlibet malus quamlibet perditus mauult mendaciter praedicari quam iure reprehendi et falsarum laudum inrisionibus decipi quam saluberrima admonitione saluari.

et cum haec ita sint, quid agendum est? numquid uoluntati improborum hominum seruiendum ? aut si sibi illi etiam friuulas laudes deferri uolunt, decet nos friuula atque inridenda deferre? maxime cum a fidelibus uiris ne illi quidem inrideri debeant, qui se rideri uolunt, sicut ne illi quidem mendaciter praedicari, qui se cupiunt titulo etiam falsae laudis ornari: quia non tam illud, quid unusquisque illorum cupiat audire, quam quid nos dicere deceat considerandum, praecipue cum propheta dicat: uae his qui dicunt dulce amarum aut amarum dulce.

ac per hoc omnibus modis tenenda ueritas, ut quod in re est hoc et in uerbis sit, quae in se dulcedinem habent, dulcia, quae amaritudinem, amara dicantur; praesertim nunc in negotio sacro, ubi a plurimis nostrae iniquitates deo adcensentur et, ne accusabiles ipsi esse uideantur, deum accusare [*]( 16 Isa. 5, 20 ) [*]( 4 admodum enim B nulli] nulla A 5 repraehensio A 9 inseruiendum B 10 friuolas friuola B ut uid. deferre uolunt A et statim deferre ex differre corr. m.2 12 inrideri—illi quidem A in inferiore marg. m. 2 add. 13 nolunt etiam sicut B 15 quid hie et paulo post 8. scr. 0 m. 2 A illorum] eorum B (T) 16 considerandum om. est A, quod Halmium fugit, qui cum reU. libris et edd. est retinet 18 modis omnibus B 21 ubi nunc a B )

o humanae insipientiae caecitatem! o insanae temeritatis furorem! deum ergo, o homo! incuriosum ac neglegentem uocas. si quemlibet ingenuorum hominum hac contumelia laederes, iniuriarum insolentium reus esses, certe, si inlustriorem quempiam ac sublimiorem, etiam censuram iuris publici sustineres. pupillis enim uel maxime prodigis haec obiciuntur obprobria, perditorum hoc adulescentium speciale conuicium est, ut abusores scilicet et incuriosi ac neglegentes rerum suarum esse dicantur.

o sacrilegae uoces! o profanae procacitates! deum ergo hoc esse dicimus, quod etiam inter homines nonnisi perditissimos nuncupamus. quamuis non sola ista dicantur: nota quippe ei, ut ante iam dixi, etiam iniquitatis inpingitur. si enim nos quae patimur non meremur et indigni miseriarum praesentium tolerantia sumus, iniustum utique deum dicimus, qui nos iubeat mala indigna tolerare.

sed non tam, inquis, iubet quam permittit. adquiescamus hoc ita esse. sed quam longe, quaeso, est a iubente permittens? qui enim scit nos ista perferre et prohibere potest ne perferamus probat absque dubio debere perferre quaecumque patitur sustinere. unde uidemus quia iudicii est sui ista permissio et sententia superna quod patimur. cum enim sint omnia dicionis sacrae et nutus dei cuncta moderetur, quicquid malorum cotidie poenarumque perferimus censura est diuinae manus: quam utique censuram nos inardescere facimus et peccatis nostris iugiter commouemus.

nos caelestis irae ignem accendimus et excitamus incendia quibus [*]( 3 inhertiae del. h m. 2 A 5 insaniae A 6 quidem iibet sed i priore mut. in e et dem punct. m. 2 A 7 laederes ex laederis A corr. m. 2 10 prodigiis sed i poster. del. m. 2 A 11 abusores] abuxoree mut. e in i et s. scr. m. 2 bu A 13 propbane procacitatis d prophanae procacitates B 18 quis punct. s A 19 iniquis B 21 perferri A 23 perferri - sustineri coni. Hartelitis quia om. A 24 sui] si B ista] iuata B 25 sunt B nutu B 26 poenarum quae punct. a in quae A ) [*]( VIII. ) [*]( 13 )

sed uidelicet aduersum me ipsum dicere uideor, qui, cum superius dixerim, ob peccata nostra nos puniri a deo, nunc dicam nos puniri a nobis ipsis. utrumque uerum est; a deo quippe punimur, sed ipsi facimus ut puniamur. cum autem puniri nos ipsi faciamus, cui dubium est quin ipsi nos nostris criminibus puniamus? quia quicumque dat causam qua puniatur, ipse se punit secundum illud: funibus peccatorum suorum unusquisque constringitur. ergo si funibus peccatorum suorum peruersi homines alligantur, ipse se absque dubio alligat peccator quisque, cum peccat.

II. Sed quia de impuritate Afrorum iam multa diximus, nunc de blasphemiis saltim pauca dicamus; professa enim illic iugiter plurimorum paganitas fuit. habebant quippe intra muros patrios intestinum scelus, Caelestem illam scilicet [*](2 Isa. 50, 11 3 Psal. 7 9 1 Tim. 2, 4 17 Psal. 118, 61 ) [*](1 quociens B 2 illud om. Å 4 quod B eorr. ex qui 7 ac] et B uellit priore 1 punct. Å 12 puniri a nobisl hinc incipit postremum cod. A folium, in cuius pagina anteriore pauca legi non possunt alia uero abscissa sunt; posterior pagina pauca tantum habet quae certo legi possunt pleraque prorsus euanuerunt; hanc cod. B partem denuo meum in usum contuiit OKeller 13 ut puniamur— ipsi faciamus om. B m. 1 14 punive AB an puniri\' Halmius cui assentior, nisi forte post autem excidisee eum malis ; punire nos deum ipsi coni. Ritterschusius facimus libri; \'immo faciamus\' Halmius quod recepi 15 puniamur B puniamus Å, quod ab auctoris manu profectum este coUigo ex seqq.: quia ipse se punit et pwt: ipse se alligat 17 unusquisque-peccatorum suorum om. A )

quis non a stirpe ipsa forsitan ac natiuitate uotus? nec loquor de hominibus sicut uita ita etiam professione ac uocabulo paganis, et qui sicut profani erant errore, sic nomine. tolerabilior quippe est et minus nefaria gentilitas ia hominibus professionis suae: illud perniciosius ac scelestius, quod multi eorum, qui professionem Christo dicauerant, mente idolis seruiebant.

quis enim non eorum, qui Christiani appellabantur, Caelestem illam aut post Christum adorauit aut, quod est peius multo, ante quam Christum ? quis non daemoniacorum sacrificiorum nidore plenus diuinae domus limen introiit et cum faetore ipsorum daemonum Christi altare conscendit, ut non tam immanis criminis fuisset ad templum domini non uenire quam sic uenire, quia Christianus, qui ad ecclesiam non uenit, neglegentiae reus est, qui autem sic uenit, sacrilegii. minoris enim piaculi res est si honor deo non deferatur, quam si inrogetur iniuria.

ac per hoc quicumque ista fecerunt non dederunt honorem deo sed derogarunt. nam etiam ipsam quodammodo ecclesiae salutationem idolo praestiterunt, quia secundi loci officiositas honori illius proficit, cui principalia deferuntur. ecce quae Afrorum et maxime nobilissimorum fides quae [*]( 3 numen] nomen B m. 1 nomen s. scr. m. 2-u A 6 notus A uotis B 7 uita etiam ita professione B 8 prophani B errorem punct. m A 10 illud < ac scelestius A eorum ∗∗∗ quis enim A professionis B m. 1 13 post Ch∗∗∗ quod est A 14 demonicorum B (non A ut apud Halmium) ni∗∗∗domos (super o poster. scr. n m. U) A 15 fetore A factoro B 16 conscendit w criminis d 18 qui s. scr. a m. 2 d chriatianii B, christ∗∗∗ non uenit A 19 est B s. l. min∗∗∗∗ si honor d enim] autem B 20 deferatur ex differatur , A corr, m. 2 21 per hoc q∗∗ ∗∗runt honorem A 22 quoda** - idolo A 24 honori ex honor A eorr. m. 2 illius *« runtur. ecce d 25 fide∗ ∗∗∗ fuit A (hmc incipit postrema pagma cod. A de quo supra ad p. 194, 12) ) [*](13* )