De Gubernatione Dei

- XIIIL Dixi de urbibus praeclarissimis. quid, reliquae in diuersis Galliarum partibus ciuitates ? numquid non. consimilibus habitatorum suorum uitiis conciderunt? nam ita cunctos crimina sua possederant, ut nec metuerent periculum suum : praenoscebatur captiuitas nec formidabatur. ablatus quippe , erat a peccatoribus timor ne posset esse cautela. itaque bar. baris paene in conspectu omnium sitis nullus erat metus hominum, nen custodia ciuitatum. tanta animorum uel tanta potius peccatorum caecitas fuit, ut cum absque dubio nullus perire uellet, nullus tamen id ageret ne periret.

totum incuria et segnities, totum neglegentia et gula; totum ebrietas et somnolentia possidebant, secundum illud scilicet, quod de [*]( 12 Eccles. 19, 2 ) [*]( 1 ipei B : 5 differret senes B 1 moechabantur Mommsenus; eneeatantur libri otnnes; cfr. paulo post: bibont lndant moochantar 11 deaolata B 17 in eicidio \'dum exddium patitur\' interpretatur HalmivA 18 perierent sed e m$d. pumct, A 22 possederant scripsi, presaerant AB Haimius; conf. 157, 24 24 possit Å 25 metue erat B ) [*]( 10* )

XV. Atqui haec fuerunt fortasse, iam non sunt aut umquam esse cessabunt. uidelicet, si qua adhuc hodie aut ciuitas aut prouincia uel plagis caelestibus caeditur uel hostili populatione uastatur humiliatur, conuertitur emendatur, et non cunctos ferme Romani nominis populos prius est interire quam corrigi, non prius ipsos quam in ipsis uitia non esse. denique breuiter id probari potest excisa ter continuatis euersionibus summa urbe Gallorum, cumque omnis ciuitas combusta esset, malis et post excidia crescentibus.

nam quos hostis in excidio non occiderat, post excidium calamitas obruebat, cum id, quod in excidio euaserat morti, post excidium non superesset calamitati. alios enim inpressa altius uulnera longis mortibus secabant, alios ambustos hostium flammis etiam post flammas poena torquebat. alii interibant fame alii nuditate, alii tabescentes alii rigentes, ae sic in unum exitum mortis per diuersa moriendi genera conruebant.

et quid plura? ezcidio unius urbis adfligebantur quoque aliae ciuitates. iacebant siquidem passim, quod ipse uidi atque sustinui, utriusque sexus cadauera nuda lacera, urbis oculos incestantia auibus canibusque laniata. lues erat uiuentium foetor funereus mortuorum: mors [*]( 1 II Reg. 26, 12 3 Gen. 15 ) [*]( 1 quia om. B 3 completis ex cumpletis A corr. m. 1 7 eicidium B 8 atqui Hartelius: atque AB Halmius 9 cessabant super a poster. u scr. m. rec. A 10 proaintia A 11 conuertitar ex -tetur Å corr. m. %, idem statim populos ex -lM 12 intttriri BI 14 excissa T haud scio an rect€ Halmius 15 cumque Hartelius: cum AB Halmius bustum B 20 combustos .A 25 passim B I. I. nidi atque ex uideat quae A corf. m. 2 26 urbis sed u mute in o m. 3 A - incessantia A ab auibus suspicatur Hartelius fort. recte. )

et , quid post haec, inquam, quid post haec omnia? quis aestimare hoc amentiae genus possit? panci nobiles, qui excidio superfuerant, quasi pro summo deletae urbis remedio circenses ab imperatribus postulabant uellem mihi hoc loco ad exsequendam rerum indignitatem parem negotio . eloquentiam dari, scilicet at tantum uirtutis esset ia. querimonia quantum doloris in causa.

quia eiiim aestimare possit, quid primum in his, de quibus diximus, accusandum sit, inreligicsitas an stultitia luxuria an amentia? totum quippe in illis eat. quid enim aut inredigiosius quam petere aliquid m iniuriam dei ? aut quid stultius quam quid petas non considerare? ant quid tam perditi luxus quam ia. lucu res desiderare luxurise ? aut quid amentius quam in malis esse et malorum intellegentiam non habere P quamquam in his omnibus nulla res minus cul panda est quam ameatia, quia oluntas crimen non habet ubi furore peccatur.

quo magis hi,: de quibus loquimur, accusandi - sunt,: quia sani insanieban. circenses ergo, Treueri, desideratis, et hoc uastati hoc expugnati, post cladem post sanguinem, post suplicia post captiuitatem, post, tot euersae urbis excidia ? quid lacrimabilius, hac. stultitia quid luctuosius hac amentia? fateor, . miserrimos esse uos credidi cum excicia passi estis, sed miseriores uos uideo, cum spectacula postulatis. putabam enim uos in excidiis rem tantum atque substantiam, nesciebam etiam sensum, atque intellegentiam perdidisse.

thestra igitur quaeritis; circwn a principifcus postulatis? cui quaeso statui cui populo - cui ciuitati? urbi exustae et perditae, plebi captiuae et interemptae; quae aut 20 periit aut luget: de qua etiam si quid superest, totum calami-: ! [*](, 1 exalabatur mper & secundae sylL scr. h wJ A, 2(et 6) tebis ex urbes A corr. m: 2,1 item statim alieni. M alfenq : 6 ad om* B , . 7 dare A ,. 12 m iniuriam cum Balusio Halmius: in ioioKa A iniuria B 13 petas] pietaa B 14 laziiriae ex luxrire A 6ow. m* 2 18 hii B 20 tiastati ex uastate A corr. mt 2 item patdo post hu amentsa ex hoc a. ; 24 expedtacula punict. ex et sjicr. m. 2 s A exapectacula B : 28 popuH B ,. )

ludicra ergo publica, Treuer, petis? ubi quaeso exercenda an super bustum at cineres, super ossa et sanguinem peremptorum ? quae enim urbis pars his malis om* nibus ; uacat? ubi non cruor fusus ubi non strata. corpora \' ubi non concisorum membra lacerata? ubique facies captae urbis ubique horror; captiuitatis ubique imago, mortis. iacent reliquiae infelicissimae plebis super tumulos defunctorum suorum, et tu circenses ; rogas; nigra est incendio ciuitas, et tu uultum festiuitatis usurpas: lugent cuncta, tu laetus es. insuper etiam inlecebris flagitiosissimis deum prouocas et superstitionibus pessimis nam diuinitatis inritas. non miror plane, non. miror euenisse mala tibi quae \'consecuta sunt; nam quia te tria excidia non correxerant, quarto perire meruisti. -

- XVI. Haee autem omnia ideo copiosius paulo prolata sunt, ut probaremus scilicet omnia quae pertulimus non inprouidentia nos dei atque neglectu, sed iustitia sed iudicio, sed aequissima dispensatione et dignissima retributione tolerasse, neque ullam penitus Romani orbis aut Romani nominis portionem, quamlibet grauiter, plagis caelestibus caesam, umquam fuisse correctam. et ideo nequaquam uti meremur presperis quia non corrigimur aduersis. quamuis nobis etiam indignis interdum tribuantur bona, quia bonus dominus quasi indulgentissimus pater, etsi nos nonnumquam sinit pro peccatis nostris humiliari, non diu tamen patitur adfligi, et ideo nunc asperis rebus castigat suos pro disciplina nunc tranquillis fouet pro indulgentia.

Sicut enim optimi ao peritisBimi mOdici dissimilibus [*](: 2 exausts 8. scf. & ,1ft. ree. A ..eaios B s. I. -4 miseriae sunt JB : 5 Treuir B corr. ex Treuetf 6 soper buttom Ttvi superbos tam A super bustam B . 11 defunctorum] mortuorum B; 12 tu B s. l. \': < 16 tibi euensse mala B . 17 correxerunt B. - .\' 18 copissius ex cupiosius A corr. m. 2 . 19 prouidentia 9upet pro scr. m. ree. iN A prouidentia B \' 22 orbia ex urbes A corr. m.2 24 mere- remur A alt. re punct. et B \' 29 fouet ex fouit A corr. m. & )

solent quippe etiam nequissimes seruos; quos supplicia non correxerint, ,: blandimenta corrigere, et quos dominis suis uerbera non summiserint, beneficia summittunt. infantes quoque et omnes fere paruulos contumaces, quos morigeros minae ac ferulae non effeiunt, interdum panchresta atque blanditiae ad oboedientiam trahunt. unde intellegere debemus nos et seruis nequissimis nequiores et insipientibus parunlos stultiores esse, quos nec quasi malos seruos; tormenta corrigunt nec quiasi infantulos : . blandimenta conuertunt.

XVII. Et quidem quemadmOdum nullam Romani Jtόminis partem poena correxerit, satis, ut arbitror, iam probauimus: superest ut quemadmodum nec munera nec blandimenta, nos dei corrigant comprobemus. munera autem dei et blandi* menta quae sunt? quae scilicet nisi pax nostra et quies nostra et famulantes uotis ac uoluntatibus nostris rerum. se* cundarum tranquillitates? aliquid ergo, quia res exigit, etiam speciale dicamus. igitur quotiens in metu in angustiis in periculis sumus, cum aut ciuitiens ab hostibus obsidentur aut prouinciae populatione uastantur ant quibuscumque rerum aduersitatibus rei publicae membra caeduntur et opem caelestis manus uotis precamur, si quo sacrae miserationis, auxilio ( Q [*]( 7 -cohercit punect h A 10 Jibs noit II 1S summiserant AB (.ubmiatrtnt Tfp) 94 quaedam sunt B , • 25; uoluntatibus Halthius uoluptatibus AB 27 speciale ∗∗∗ A (uidciur fuisse Bpaciilitef) qaotiee hic et infro §. -95 AB impericulis d,\', 29 prouintiafc A )

compensare, credo, domino deo nostro cultu honore reuerentia beneflcia, quae ab eo acceperimus;, adnitimur; hoc enim est consequens atque id etiam usus uitae humanae habet,. ut referatur gratia faeneratoribus gratiarum et recipiant uicem munerum munerantes. ita nos ergo forsitan facimu» atque humanis, saltim cum deo nostro retributionibus agentes, cum ab e.o bona accipimus, bona reddimus. ad domus uidelicet dominicas statim currimus corpora humi sternimus; mixtis cum fletu gaudiis supplicamus inlustramus donariis sacra limina., \' aras muneribus implemus et, quia ipsi dono illius festi sumus, templis quoque ipsius uultum nostrae festiuitatis induimus aut certe, quod ei non minus cordi. est, prioribus uitae uitiis: renuntiamus, operum bonorum indicimus caedimus et pro gaudiis nouis nouae conuersionis hostias immolamus, omnibus denique immunditiis bellum sanctum indicimus, circorum insanias fugimus foeditates theatralium ludorum execramur, uouemus domino nouam uitam et ad optinendam eius perpetuo protectionem nosmetipsos deo sacrificamus.,

XVHI, Cum, haec ergo, quae ciiximus, pro recentibus benefiCiis dei debeant fieri, uideamus quae fiant ad ludos protinus curritur ad insanias conuolatur, in theatris populaus diffunditur in circis plebs tota bacchatur. ille nobis ad hoc bona praestat, ut boni simus, nos 9 diuerso; quotiens bona accipimus, mala nostra cumulamus: ille nos beneficiis suis uocat ad probitatem, nos ruimus in improbitatem : ille nos beneficiis suis prouocat ad compunctionem, nos ruimus in dissolutionem: uocat ille ad castitatem, nos ruimus in impuritatem.

praeclare uidelicet sacris muneribus respondemus, [*]( 1 hwtUes tx hostiUB A corr. m. 2, hostili B -, .4 aoeepimas B , 7 argo nos B \' 10 domae nut. ut. n in e m. ttc. A domas B 11 hami. A 15 est prioribus cordi. B 16 conuersationis B 18 fooditates ex *tis, A corr. *». 2- 20 optinendam Ai obtinendam B 31 respondemns ex -dimus A corr. m, įa. )

qui ignorantia ppftMwt errore agnito corriguntur: qui, religionis expertes sunt, cam mutauerunt sectam, mutare incipiunt disciplinam: postremum, ut dixi, qui aut abundantia nimia ant securitate uitiantur, desinunt esse perditi, cum destiterint esse securi. nos nec ignorantia labimur nec religionis expertes sumus nec prosperitate rerum ac securitate corrumpimur: omnia siquidem e diuerso sunt.

religionem nouimus ignorantia non: excusamur, pacem et diuitias priorum temporum non habemus, omnia, quae fuerunt, ant ablata aut immutata sunt: sola tantum uitia creuerunt. nihil nobis de pace et prosperitate pristina reliquum est nisi sola, omnino crimina, quae prosperitatem non esse fecerunt. ubi namque sunt antiquae Romanorum opes ac dignitates? fortissimi quondam Romani erant nunc sine uiribus: timebantur Romani ueteres, nos timemus: uectigalia illis soluebant populi barbarorum, nos uectigales barbaris sumus. uendunt nobis hostes lucis usuram, tota admodum salus nostra commercium est. o infelicitates nostras ! ad quid deuenimus!

et pro hoc gratias barbaris agimus, a quibus nos ipsos pretio comparamus. quid potest esse nobis uel abiectius uel miserius? et uiuere [*]( 2 iDiariarum m n (qui habet iniuriam) tnarg. Brassicanus: iniuriam A iniurias B 3 post potest Balmius recte statuit lacunam (fUGm Brassicanus leuiter explet in b marg. add. aut); nos in Sitz.-Ber. p. 10 proposuimus: (cum) multis et magnis (gfis i. e. gratiis) opus sit? 4 eed animaram. quia inueterata A sed inueterata quia animarum B (locum corruptum esse manifestum est\' Halmius; nos animarum interpolatori tribwmus l. I. p. 12; at fort. scrib. nimirum 5 labe ex labi A corr. m. 2, item statim frugis ex -ges 7 uerba errore agnitoexpertes sunt in A post e diuerso (v. 13) leguntur 8 cum mut.] commutauerant AB 9 postremo B 21 soluebantur A 22 simus B 23 nostrae B 26 abiectius uel miserius Å corr. m. 2 ex abiecti ds uel miseri da (sic) )