Interpretatio Orationum Gregorii Nazianzeni

1. Linguam nostram soluit alacritas et hominum legem contemnimus propter sancti spiritus legem nec cedimus cui- quam, sed pacis iam uerba proferimus. ante hoc, dum aduer­ sum se membra certarent, dum sanctum et uenerabile corpus Christi diuideretur et scinderetur in partes, cum paene ossa nostra dispersa essent secus infernum et. uelut crassitudo terrae aratro pessimo disrupta sulcis profundioribus scindere- tur, cum indiuisibilem et insecabilem tunicam Christi, quae desuper fuerat contexta per totum, disrumpens inimicus et scindens hoc nobis ministris agere praeualuisset, quod per illos facere non potuit, qui crucifixerant Christum: cum, inquam, [*]( 2 ) haec ita essent, tunc ego posui custodiam ori nieo et labns meis silentium dedi, quoniam quidem uidebam consequens esse prius opere philosophiae purgari debere mentem et ita demum aperire os et adtrahere spiritum atque eructare uerbum bonum et loqui dei sapientiam perfecte inter perfectos; hic enim mihi ordo spiritalis uidetur esse sermonis. siquidem secundum sententiam sapientissimi Salomonis omni rei tempus [*](7 cf. Ps. 140, 7 10 cf. Ioh. 19, 24 14 cf. Ps. 38, 2 17 cf. Ps. 118, 131 cf. Ps. 44. 2 18 cf. I Cor. 2, 6 20 cf. Eccle. 3, 1 ) [*]( 3 alagritas Ca..c. homiiifm Ca.c. 4 cotemnimus R contempnimua Cv 5 pacis] paucis R 6 uenerabile et sanctum V 7 et] ac OA S et om. A 9 dirupta 110 scind.retur Ra.c. 10 inuisibilera R 13 crucifixerunt A cQi R 14 e*go 0 ori meo in labiia meis R 16 operi R phylosophiae (so s. I.) 0 purgare R debere men­ tem-demum aperire om. V 17 os] eos V 19 spiritualis A 20 sale­ monis v ) [*]( XXXXVI. Rufini pars 1. ) [*]( 14 )

hanc enim in primis a nobis deus requirit hostiam: puritatem et cor contribulatum [sacrificium deo est1 et sacrificium laudis. uult enim nos esse nouam creaturam in Christo et nonum hominem et quaecumque huiuscemodi refert scriptura diuina. [*]( 2 ) est ergo prima sapientia despicere et contemnere sapientiam istam quae in uerbis est et conplexionibus uel calliditate ser­ monum uel quae captiosis syllogismis et contradictionibus inanibus nititur. ego autem opto quinque uerba in ec­ clesia loqui in sensu meo, ut et alios instruam, quam multa milia uerborum in lingua et in tali uoce tubae, quae non dat significantem uocem, ut ad bellum [*]( 3 ) spiritale praeparet militem meum. hanc ergo ego conlaudo sapientiam et hanc conplector, per quam ignobiles facti sunt gloriosi et per quam abiecti ad honorem uenerunt et in qua piscatores uniuersum orbem terrae euangelii retibus conclu- serunt uerbo consummato et breuiato sapientiam quae de- [*]( 4 ) struitur superantes. non enim qui in uerbo sapiens est iste mihi sapiens uidetur neque qui linguam politam ac uolu­ bilem profert, anima uero permanet inperitus, sicut sepulcra illa, quae extrinsecus dealbata et exornata uidentur homi- nibus, intrinsecus uero inmunditia ac foetore repleta sunt, sed ille mihi uidetur sapiens, qui pauca quidem de uir­ tute animi commonet et proloquitur, plura autem in suis [*]( 1 cf. Ps. 50, 19 et 49, 23 3 cf. II Cor. 5, 17. Eph. 4, 24 8 I Cor. 14, 19 16 cf. Rom. 9, 28 cf. I Cor. 2, 6 19 cf. Matth. 23, 27 ) [*]( 1 querit Cv hostiam puritatem (ttooiav r^v v.a&apow)] hoBtiam puritatis (is ex em) R 2 uerba sacrif. deo est inclusit Wrobel; inter­ polata sunt ex Ps. 50, 19 4 diuina scriptura Cv 5 primo Ca.c. dispicere Oa.c. coutempnere C 6 et conplexionibus (y.al otpooa!?)] et in conplexionibus OACVv in calliditate Cv 7 sillogismis 0 8 in­ anibus om. Cv 9 sensu eo Ra.c. 11 quae non dat significantem uocem = (\'fu)vj) ad^m^oq) &OTjfjup 12 spiritualem A spiritale C ego owi. A 16 distruitur Ca.c. destruit V 17 iste-uid.] sapiens esse sensu uidetur V 18 qui om. 0 uolabilem V nobilem v 19 praefert A animus A sepulchra OC sepulcrha A 20 ab ante hominibus in mg. add. 0 21 inmunditiiT Oa.c. inmundici*.a C fetore A faetore C ) . actibus atque operibus ostendit et fidem uerbi operum suorum adstipulatione confirmat, quia nec pulchritudinem formae ita quis amare potuit in pictura sicut in corpore positam nec diuitiae utiles fuerunt quae in somnis uidentur sicut illae quae in manibus continentur. ita et sapientia illa clara est [*]( 5 ) non quae in uerbis uolat sed quae in uirtutibus constat. sic denique etiam scriptura dicit, quia intellectus bonus est omnibus qui faciunt eam, non qui loquuntur et praedicant eam. huius igitur sapientiae firmiora indicia tempus declarat, quae uere in senibus est corona gloriandi. si enim non opor­ tet beatificari hominem ante mortem, sicut Salomoni uidetur et mihi, quia incertum est quid pariat superuentura pro eo quod multum mutabilis est uita hominum, dum corpus hoc humilitatis huc atque illuc semper uertitur et mutatur, quo- modo non is, qui iam plurimum uitae huius inculpabiliter exegit et incertum habitationis nostrae pelagus euadens prospi­ cere iam portum et iam iamque ingredi sperat, multo est securior ac beatior eo, cui adhuc multum marini discriminis superest?

4. Noli ergo claudere linguam, quae multa bona edocuit, cuius fructus multi et infinitae procreationes iustitiae, cuius quanti sint filii et quanti thesauri, eleua in circuitu oculos [*]( 7 Ps. 110, 10 10 cf. Prou. 16, 31 11 cf. Eccli. 11, 30 12 cf. Prou. 27, 1 13 cf. Phil. 3, 21 22 Esai. 49, 18 ) [*]( 1 extendit A 2 astipulatione A 3 posita A 4 sicut illae—con­ tinentur om. V 6 quae in uerbis uolat = yj tcp ),\';jtp ^ajJ-rcpovojjivf) 7 etiam om. Cv intellectus omnibus bonus est OA est om. Cv 8 eum A qui om. 0 locuntur C 9 eum A 10 sensibus EO 11 beatificare A saltemoni 0 salemoni v 12 superuentura pariat A superuentura (8 Tzapa τη̃ς ἐπιούσης Tcx^oetai)] superuentura dies Vv 14 humilitatis (s. 1\' humanitatis) R alluc V 15 is] his A pluri­ mam V 16 exigit OV 18 multum om. A 19 aliquid superest A docuit A 21 cuius fructus multi (f^q ol xaprco: rcoXXoi)] c. f. multae (multe r) AV procreationis OC 22 sint s. 1. 0 sunt Cv the*­ sauri R leua V )

tuos et uide. omnis hic populus est, quem in Christo Iesu per euangelium genuisti. noli ergo nunc inuidere boni sermonis gratiam, etiamsi breuis sit. nosti breuiter multa proferre. quod si minus, certe uel spiritali uoce proclama illa, quam etiam tacente Moyse audiebat deus dicens ad eum: quid clamas[*]( ") ) ad me? scilicet cum eum lnterpellaret ln spiritu. conpone et praepara populum mihi oui et alumno tuo et post hoc etiam pastori, nunc uero etiam tecum summo sacerdoti. edoce me quoque aliquid ex disciplina pastorali et populum hunc de oboedientia, de praesenti certe hac plaga et uastatione nobis aliquid philosophare: de iustissimis dei iudiciis, siue conpre­ hendimus nos siue etiam ignoramus abyssum multam, quo­ modo etiam misericordia eius statera est secundum sanctum Esaiam. neque enim bonitas eius sine iudicio est, licet his qui in uinea tota die laborauerant non uideretur aequum quod[*]( 3 ) cum posterioribus facti fuerant aequales. sed et ira secundum peccatorum mensuram calix in manu domini appellatur et poculum ruinae cum bibitur auferri quid et euomi ex scele­ ribus bibentium uidetur et rursum mera ira clementia tem­ peratur. inclinat enim ex hoc quod merum est et uebemens in hoc quod lenius est ac moderatius, his uidelicet qui timore emendantur et qui ex paruis tribulationibus concipiunt et pari­ unt conuersionem et spiritum salutis plenum et integrum [*]( 4 ) generant. reseruat tamen faecem eius quod est ultimum et [*]( 1 cf. I Cor. 4, 15 5 Ex. 14, 15 12 cf. Ps. 35, 7 13 cf. Esai. 28, 17 15 cf. Matth. 20, 12 17 cf. Ps. 74, 9 18 cf. Ezech. 23, 33 22 cf. Esai. 26, 18 ) [*]( .2 inuideri A 3 etiamsi] si A noeth. 0 4 illatn OAC 5 mosi Ca.c. clamans 0 7 mihi populum A oui] qui V oui et exp. 0 post haec A 8 et doce R doce OA 9 aliquid quoque v 10 certa A, om. v 11 aliquid om. V phylosophari A 12 nos om. v cum cod. Monac. 3787 13 misericordiæ A 14 isaiam v nec v 15 in uineam A tota ab. die v elaborauerant 0 uidetur Cv 17 mensura A 18 quid] quidem C et s. 1. C ex celeribus ROCa..c.,A 19 bib.] uiuentium OA mere irae ex mero ira R ira om. A clementiam Ca.c. 20 inclinauititenim (auit s. 1.) R 23 con­ uersationem A 24 rescrua R fecem R) uouissimum iracundiae, ut totum id effundat in eos qui Coni­ monitionibus et correptionibus nolunt curari, quin immo et lenitate amplius indurantur secundum durissimum Pharaonem, qui ad exemplum uirtutis dei reseruatus est inpiis.

5. Dic ergo nobis: unde tales istae plagae et unde flagella et quae horum ratio est? utrumne uniuersitatis ipsius motus passim et fortuitu ac sine ullis gubernaculis incitatur et uelut nullo rectore casu haec fiunt. sicut uidetur illis insipienter sapientibus, an ratione aliqua et ordine et, sicut ab initio omnia facta sunt et conposita atque distincta, ita etiam nunc mouetur mundus et gubernatur, ut nouit ille solus qui mouet et aeternis eum habenis prouidentiae moderatur? unde ergo [*]( 2 ) sterilitas? unde aeris corruptio? unde grandines et haec nunc plaga et uastatio nostra atque correptio? unde pestes et morbi? unde terrarum motus et maris terroresque de caelo? uel quo­ modo terra, quae ministerio hominum a creatore formata est. cuius bonis perfrui omnes aequaliter deberemus, ad inpiorum conuertitur poenas, ut, in quibus concessis et indultis nobis ingrati extitimus, in his ipsis poenas luamus et agnoscamus uirtutem eorum per supplicia, quorum gratiam non cognonimus ex beneficiis? quomodo aliis quidem de manu domini dupli- [*]( 3 ) citer peccata redduntur et gemina malitiae mensura retribuitur, aliis uero cum corripiuntur septuplum in sinum eorum defundi dicitur ultio peccatorum? uel quid illud est quod nondum [*]( 4 cf. Rom. 9,17 21 cf. Esai. 40, 2 23 cf. Ps. 78, 12 24 cf. Gen. 15,16 )[*]( g- 1 effundet A 2 quin nimo R 3 faraonetn ROC 4 inpiis (xolt</ τω̃ν ἀσεβω̃ν)] inpius RC 6 et (ϰαὶ)] om. R horum ex orum C eorum A 7 fortuito R (o pr. ex u) OC (u s. alt. o) 8 fiant V uiden­ tur V 9 an] ac V 11 solis 0 12 et s. l. R, om. cet., v eum] eius OACVv hauenis ROCci.c. prouide V moderatus OAVv modQratus (e s. o) C 13 sterelitas RA,OCa.c. grandinis et he (ui\' s. e) nunc plage uast. n. a. correptio (u s. e) R grandinis et hae* nunc plage uast. Nam (u s. a) a. corr. C gradines et he nuc plage uastationum atque correptio v 14 morbus R (-os m2) Oa.c. 20 coram (s. quo­ rum) R 21 dupuliciter RO 23 dum A sinum (S(Ç tov v.oXtcov) v cum cod. flfonac. 3787 (cf. p. 144, 19) sinu C sinus cet. diffundi C,Op.c.,v 24 est] et V ) [*]( XXXXVI. Rufini pars 1. ) [*]( 16 )

Amorraeorum mensura repleta esse in sceleribus memoratur? quomodo ergo uel peccator relinquitur et iustus punitur uel iterum peccator punitur et iustus relinquitur ac seruatur, et - nunc quidem iam hinc medicina adhibetur, nunc uero totum [*]( 4 ) ibi reseruatur? quae ergo sunt istae plagae uel unde? uirtutis documenta sunt an poena malitiae? et utrum expediat uelut in suppliciis positos humiliari an uelut causa probationis inlata dissimulare et neglegere, haec nos doce, de his com­ mone, uti ne multum praesentem hanc plagam grauiter fera­ mus, aut rursum ne in profundum malorum descendentes con- temnamus — est namque in hominibus etiam istud uitium —, sed ut in correptione domini humiliemur, uti ne, dum in hac neglegimus et contemnimus, maiorem aduersum nos dei iracundiam prouocemus.

6. Grauis est terrae sterilitas, grauis est uastatio fructnum — quis enim negat? — maxime cum in spe esset eorum laetitia et cum iam horreis ipsis essent uicina frumenta. graue est quod messis inmatura sublata est et flentes agricolae prostratas despiciunt segetes suas et uelut carorum suorum emortuis adsident cadaueribus, quas lenis imber auxit, turbidus uero et inmitis exsecuit. ex quibus non inpleuit manum suam qui metit et sinum suum qui manipulos colligit nec dixerunt messoribus praetereuntes: benedictio [*]( 21 Ps. 128, 7. 8 ) [*]( 1 amorreorum OCV,R (rr ex r) 2 relinquetur (i s. e) O, om. A in­ iustus A 3 relinquitur post iterum pon. 0 iniustus A 4 nunc pr.] nec A hinc (n paene eras.) 0 hic RA medicinam A adhibeatur OCa.c.,A nuncj nec A 5 seruatur Re (etiam cod. Monac. 3787) aint Op.c. uirtutes (i s. e) 0 6 dogumenta R sint Op.c. ante poenam A a pena V 7 positus Ca.c. humiliari (Tarceivouaftai)] emendari R 8 commune Ca.c. 9 ut ne v 11 etiam] utiam Ra.c. 12 in pr. om. Cv ut ne A 13 nelegimus A 15 grauius pr. A. sterelitas ROa.c.,A 16 in spe] inspectus (,I\' a s. in) R letitie R et om. Rv 17 orreis Oa c. et quod Av 18 agricolae prostr. om. A. .agrigule (co s. gu) R agricule O 19 dispiciunt R decipiunt C em. I et mortuis OC moituis v 21 exegujt (s. t mit) R ex]et A inplebit Rp.c. 22 malmanipulos R manippulos 0 collegit OC)

domini superuos. accidit spectaculum miserabile: terra ipsa [*](2 ) foedata iacet laniatis ac diuulsis illis quibus laetabatur comis et ex ipso ornatu suo turpis effecta. luget hanc et beatus Iohel, qui calamitatem famis ingentibus tragoediis deflet. sed et alius propheta uastationem nouissimam priori conferens fecunditati et de ira dei terram nastantis disserens dicit: quae ante ipsum sunt paradisus deliciarum et quae post ipsum sunt campus estexterminn. grauia, inquam, haec et ualde grauia, [*](9 ) ú dum haec sola quae in praesenti sunt cogitamus et nondum metum concipimus grauiorum, quoniam quidem et in doloribus corporis semper id quod ad praesens urget grauius uidetur esse omni eo quod praesentem non habet cruciatum. multo uehementiora sunt et grauiora, quae apud se retinent the­ sauri irae dei, quorum absit nos experiri. et non expe- [*](4 ) riemur, si ad dei misericordiam conuolemus et eum, qui misericordiam uult magis quam mortem, ad nos lacrimis inclinemus, ut quod superest irae dei auertamus per conuer­ sionem nostram, quoniam haec adhuc lenitas est et clementia dei et mansueta correptio et initia quaedam castigationum uelut paruulis adhuc et lactantibus inlata. haec adhuc fumus quidam est iracundiae et auspicia poenarum, nondum ignis exurens, nondum flamma uorax nec carbones accensi. comminatio [*](5 ) est haec et mtentatio et, cum parum quid natum sit, quae maiora sunt et fortia retinentur, ut et percutiens corrigat, sed [*](3 cf. Ioel 1, 10 6 Ioel 2, 3 13 cf. Deut. 32, 34 16 cf. Os. 6 6. Ezech. 33, 11 20 cf. Ps. 17, 9 ) [*]( 1 accedit OCv ipsa om. A 3 ioel 0 4 trag*ediis 0 traguoediis C et om. C alius] etiam in graeco textu Step05, quamquam eiusdem Ioel uerba sunt 7 sunt pr. om. AC paradisus (s. t i) R 9 cogita V 10 concepimus OA 11 urguet A 13 ueh. et grau. sunt v thensauri R 14 quorum (tbv" TisTpav Xo$stv)] add. inmanitatem R in mg. m2, add. uindictam C (s. l.) v 15 et ad eum Cv 16 ad eras. C, om. v cfl lacrimis C (cft s. I.) v 19 correptio (c s. p) R 20 lactentibus AVv lactsentibus Cp.c. inlatat 0 21 quide v 22 exurgens A -rens—uorax om. V carbonis acc. comm. Est et haec A 24 fortiora Vv et om. Cv sed et C-v ) [*]( 16* ) comminans plus emendet uiam faciens irae suae, et pro inmensa bonitate sua a minoribus incipit, ne maioribus et grauioribus egeamus. qui utique adhibebit et maiora, si ea prouocauerimus, dum haec minora contemnimus.

7. Noui ego uibrantem frameam et inebriatum gladium in caelo interiicientem et spernentem et orbantem, qui iubetur usque ad carnes et medullas non parcere. scio occurrentem sicut ursam rapidam illum, qui inpassibilis est, et sicut pardalin in uia Assyriorum non illis tantummodo qui tunc erant, sed [*](2 ) et omni qui nunc Assyrius est nequitia. scio non posse quem- quam effugere fortitudinem irae eius et uelocitatem, cum euigilauerit super inpietates nostras et cum inimicos eius insequetur zelus, qui consumit aduersarios. scio excussionem et recussionem et feruorem cordis et consternationem mentis et dissolutionem genuum et alia quam plurima huiuscemodi supplicia inpiorum. omitto enim dicere de illis iudiciis, quibus nos multa hic data uenia transmittit et tradit, ita ut melius sit nobis corripi et purgari quam ad illa transmitti supplicia, [*]( 3 ) ubi poenarum tempus est magis quam purgationum. sicut enim non est in morte qui hic memor est dei, ut beatus Dauid pronuntiat, ita confessionis correctionem hi qui in inferno sunt non habent, quoniam quidem in praesenti uita facultas nobis [*](1 cf. Ps. 77, 50 5 cf. Ps. 7, 13. Ezech. 21, 9. 10 cf. Esai. 34, 5 8 cf. Os. 13, 7. 8 13 cf. Nah. 2, 10 20 cf. Ps. 6, 6 ) [*]( 1 emendeii§ (t s. y§) R corrigat Cv 4 adhaec (u s. ae) C adhuc v 5 ergo A uibrantem = anX[io{AsvY]v 6 spernentem = E^oofl-sveiv orbantem (atsxvoov)] turbantem R uibrantem v 7 occuirentem] occur­ reremitem (re fin. s. l.) C occurrere immitem v 8 rabidam OAv par­ dalin V,Ra.c. pardalim Rp.c. pardal in (u s. a et um s. in) C pardal O parduli A pardum v 9 in inuio v assiriorum 0 (s pr. s. I.) v tan­ tummodo qui tunc erant om. R 10 asirius O,Ca.c. 11 effugire Oa..c. eius] sue v 13 insequetur ex insequenter R insi quitur cet., v zelos (u s. 0) R consumat R consumet V aduersarius v excusationem R 14 recussionem (t dis s. re) R 15 desolutionem A et aliqua plu­ rima V 16 obmitto (b s. I.) R indiciis V 17 uenia data R transmitit A 18 et purgari om. R ad s. 1. C 20 est memor S 21 hii ROAC in om. R )

permissa est agendi quae uolumus, ibi uero gestorum nostro­ rum reddere rationem.

8. Quid ergo faciemus in illa die, de qua uehementissime perterret quidam prophetarum, cum deum nobiscum dicit esse iudicaturum in montibus et collibus et consedere aduersum nos et disceptare atque ante faciem nostram statuere peccata nostra, accusatores scilicet acerbissimos, adhibere quoque omnia sua beneficia, quae in nos contulit, et conparare cum sceleribus nostris, cogitationibus quoque cogitationes conferre et actus actibus arguere, cum a nobis requirens purae imagi­ nis dignitatem oblitteratam eam inuenerit et obfuscatam, cum ad ultimum certe propria unusquisque notatus sententia con­ demnabitur?

9. Quis ergo ibi aduocatus erit? quae interuentio? quae figmenta? quae artes? quae aduersum ueritatem forensis calli­ ditas proferetur? quibus praemiis iudicium corrumpetur? omnia pendebunt in statera iustitiae, gesta et uerba et cogitati­ ones nostrae, mala ac bona aduersum se inuicem diuersa lance pendentur, ut pars quae praeponderauerit uincat et quo uergit opus illuc sententia decidat. nec ultra iam alia uoluntas aut [*](2 ) aliud iudicium aut excusatio per secunda opera requiretur, nec tempus erit olei mutuandi a prudentibus uirginibus uel con­ parandi a uendentibus, cum lampades extinguuntur. nec locus est paenitentiae diuitis concremantis in flamma et propinquorum [*](3 cf. Esai. 10, 3 4 cf. Hier. 2, 9 6 cf. Ps. 49, 21 22 cf. Matth. 25, 8. 9 24 cf. Luc. 16, 24 ) [*]( 2 reddere] reddemus maluit Wrobel 4 quidem Ra.c. cum] dum C (d in ras.) v pfe+taru C 5 iudicandurii (turQ s. ndurn) R iudican­ dum OCVv considerat (t s. add.) R 6 etj etia (ia s. I.) R 7 acer­ rimos R acerbissimos (is s. l. m2) C 8 in nos] nobis (bi s. 1. m2) R conparere Ra.c. 9 cogitationes quoque cogitationibus A conferri Cv 10 actos (u s. o) RO 11 meam R offuscatam 0 12 notata R condempnabimur A 15 aduersus RC 16 proferetur (ur s.) R conrum­ petur R corrumppetur C 17 gesta] et gesta (y.a\': Kpaiiv) Wrobel cogi­ tationis (\'p,c. 18 bona ac mala R 19 penduntur V ponderauerit R 2o extinguntuv A C 24 et] ad (c s. d) R )

suorum requirentis emendationem. non ergo iam tempus erit ullius dilationis, sed solum et ultimum et terribile iudicium, immo potius iustum et idcirco magis terribile, quia iustum. [*]( 3 ) tunc enim sedes ponentur et uetustus dierum sedebit et libri aperientur et fluuius igneus curret et lux praecedet et tene- brae paratae erunt, et abibunt qui bona egerunt in resurrec­ tionem uitae, quae nunc in Christo abscondita est et postea cum ipso manifestabitur, qui autem mala egerunt in resurrec­ tionem iudicii, in quo iam iudicante uerbo dei condemnati [*]( 4 ) sunt qui non crediderunt. alios ergo illa ineffabilis lux et inmensa suscipiet, id est splendor et agnitio atque inluminatio clarior sanctae et beatae trinitatis. cum puris et inmaculatis mentibus pura et inmaculata miscetur, quod ego solum et praecipuum duco esse regnum caelorum; his uero qui indigni sunt cum reliquis ceteris erit etiam haec maior omnium poena, quod proiciuntur a deo, et ipse pudor et confusio conscientiae, cuius finis ac remedium nusquam est. sed de his postmodum.

10. Nunc uero quid faciamus, fratres contriti et humiliati et inebriati non uino neque sicera, ex quo parum quid commo­ uentur homines et conturbantur, sed inebriati a fortitudine plagae, quam inuexit dominus dicens: (et tu commouere et conturbare\', qui potauit contemptores spiritu tristitiae et conpunctionis, quibus etdicitur: uidete, contemptores, et intnemini et admiramini mirabilia et disperdimini? [*](2 ) quomodo sutreremus mcrepationes eius aut quid responsi dabi- [*](4 cf. Dan. 7, 9. 10 6 cf. Ioh. 5, 29 7 cf. Col. 3, 3 19 cf. Esai. 29, 9 21 cf. Ps. 106. 27 22 cf. ibid. 59, 5 23 Act. 13, 41 ) [*]( 1 iam om. R est R 2 dilationisJ dissolutionis V pr. et om. v 4 ponuntur C.Au.c. uetustus (tus s.) O uetus Cv 5 aperiuntur C 6 huibunt R habebunt Ca.c. ibunt A 9 condempnati RCv 10 ille Ra.c. illos C 11 suscipiat 0 13 miscetur (p.\'.po|JLevY)i;)] miscebitur Rp.c. miscebit e:c miscebat A 14 duco (u&sjjia:) C,Ra.c. dico cet. 15 cum reliquis] ***reliquj§ (s. ctis, qui eras.) R qui reliquis C hoc R maior j malorum A 16 proicientur v 17 ac] et v numquam Cv 18 faciemus A,RCp.c. 20 et conturb. om. Cv 22 et contemptores C 24 dispergimini A 25 sufficimus ad incr. Cc quis (d s. §) R resp. dab.] respondebimus R )

mus, cum ad multitudinem beneficiorum suorum, quae ingrati suscepimus, adhuc etiam castigationes suas nobis coeperit inputare et enumerare remedia ac medellas, quibus adhibitis nos tamen curati non sumus? et filios quidem appellat, sed pollutos, uel filios, sed alienos et claudicantes a semitis suis, dum alienis uiis incedunt et asperis. dicit ergo: \'quid oportuit [*]( 3 ) me facere uobis et non feci? unde uos emendare oportuit et non emendaui? lenioribus usus sum remediis. omisi Aegypti­ orum flagella, sanguinem de fluminibus fontibusque potatum et omnes aquas in cruorem uersas. primam illam eorum pla­ gam reliqui. omisi etiam ranas et scinifes et cynomiam et reliqua flagella. a bubus et iumentis et pecoribus coepi, quin­ tam plagam in animalia muta conuerti parcens hominibus. non­ dum uos contigit ista uexatio, sed facti estis mihi etiam mutis animalibus brutiores. nihil enim, ut uideo, ad emenda­ tionem proficit ista correptio. abstinui a nobis pluuias: [*]( 4 ) pars una suscepit imbrem et pars, supra quam non pluui, aruit. et dixistis: perdurabimus etuiriliterage­ mus. idcirco superduxi uobis grandinem et uineas uestras atque arbusta uestra segetesque demessui, malitiam tamen [*]( 4 cf. Deut. 32, 5 5 cf. Ps. 17, 46 8 cf. Ex. cap. 7 11 cf. Ex., cap. 8 12 cf. Ex. cap. 9 16 Am. 4, 7 18 Hier. 18, 12 ) [*]( 1 ingrata (i s. a) R ingrate V ingrate Ca.c. 2 suscipimus C,Oa.c.,v nobisque R ceperit RCv 3 inputare] inpugnare R innumerare R numerare Cv medelas AV,RCp.c. medillas Oa.c. 5 a] in R 6 dum alienis uiis om. R al. in uiis Cv uiis om. A dicet (i s. e) 0 7 emendari A V 8 obmisi (b s. I.) R omnia A egyptiorum RO 9 flagella] plagas v depotatum R deputatum Ca.c. 10 plagam eorum A 11 obmisi (b s. I.) R scynifes RA scinifaes ex scinifas 0 scynyfaes (y pr. s. I.) C sciniphes v §cinomiam 0 cinomia V 12 fla­ gella om. A bobus Cp.c. caepi R cepi v 13 plagas Vp.c. ominibus Ra.c. 15 nil v 16 profecit OCv 17 super OA 18 plu.i R plui A pluuia ruit Vv dixi Ca.c. perdurauimus OV,Ra.c. supdurauimus Cv agimus OV egimus C\'v 19 uineas (afiirjXwvac;)] uindemias R ) uestram resecare non potui et nunc agnoui quia durus es et neruus ferreus ceruix tua.\'

11. Haec puto quia dicat ad nos dominus, si flagellis eius non emendamur, quoniam quidem et contemptor permanet in contemptu et iniquus in iniquitate perdurat. nec aliquid in nobis agit caelitus inlata correptio, nihil flagella proficiunt. defecit iam tubus ferreus in fornace, defecit plumbum, in uanum operatur argentarius: nequitiae uestrae non [*]( 2 ) consumuntur. lper Hieremiam uobis haec iam olim reputaue­ ram; nunc ergo numquid me exacerbatis?\' dicit dominus. faut non praeualet manus mea etiam alias plagas et alia admouere tormenta? sunt adhuc apud me etiam ulcerum feruurae, quae sublato cinere ac fauilla in aerem per Moysen generatae sunt, qui illo tempore indignationis dei minister extiterat ad Aegyp- [*]( 3 ) tum castigandam. est adhuc et locusta, sunt et tenebrae pal- pabiles, est etiam ultima adhuc plaga, interitus primitiuorum, quam nullus effugit nec euadere quisquam potuit uastatoris manum nisi ille solus qui sanguine agni postes suos liniuit, id est qui fidem suam atque opera Christi sanguine et noui testamenti institutionibus consignauit, qui Christo concrucifixus est, qui consepultus est ei et resurrexit cum eo, ut et conglori­ ficetur cum ipso et nunc et in ultimo eius aduentu.\'