Interpretatio Orationum Gregorii Nazianzeni

69. Sed quid demoror tam multa de ueteribus proferens, quasi uero Pauli regulae non sufficiant, quas de episcopis et presbyteris statuit? uigilantes esse iubet et sobrios, non uinolentos, non percussores, docibiles, in omnibus inculpabiles. [*]( 2 ) illud uero capitulum ne proferre quidem in medio audeo,[*]( 1 cf. Hier. 9, 1 4 ibid. 2, 8 7 ibid. 10, 21 10 ibid. 12, 10 13 ibid. 23, 1. 2 18 cf. ibid. 32, 20 23 cf. I Tim. 3, 2. 3. Tit. 1, 7. 8 ) [*]( 1 capiti (i alt. ex 0) 0 2 israel Vv 3 in malitiam A malitia V 5 non dixerunt in ras. A 7 impio 0 impLe C 8 et pr. exp. B exquaesierunt Oa.c. exquesierunt Ca.c. 9 grex] add. ex pascua sua OC pascua sua v et pr.] sed Cv 10 multi (itoXXot)] simul OA 13 aduersus A 14 disperdunt et perdunt A 15 aduersus AV non s. l. R 19 precepit 0 arietes Cp.c. 22 uero om. A 23 praesbis R praesbiteris C et om. v 25 in medium OA in medio (u s. 0) V )

in quo dominus discipulos suos ad praedicationem mittens de singulis quibusque qualiter agere debeant designabat: quales ipsi esse, quibus etiam indumentis quibusque calciamentis uti deberent, quam expediti, quam ab omnibus paene nudi et, ut ita dicam, caelestes incedere super terras, ut non minus exemplo uitae uirtutem quam uerbis docerent ac dictorum fidem gestorum ueritas conprobaret.

70. Sed et illud quoque me non minus commouet, cum Pharisaei arguuntur et scribae, quos utique longe nos oportebat in uirtute ac iustitia superare. et uereor nunc, ne forte eos in malitia superemus, ita ut conpetat nobis etiam illud dici: \'serpentes, generatio uiperarum et duces caeci et culicem colantes et camelum gluttientes et sepulcra dealbata, uelut intrinsecus inmundi et extrinsecus religiosi, parapsides mundae deforis\' et alia quaecumque in illos uel dicta uel exprobrata sunt.

71. Has egomet mecum cogitationes diebus ac noctibus uoluens in ipsis, ut ita dicam, medullis meis conficior et consumor continuatisque suspiriis tabesco carnibus ac toto corpore deliquesco. non me permittit hic angor erecto ac resu­ pino pectore et elatis ac sublimibus oculis incedere, sed humiliat animam meam et contrahit mentem, ipsi quoque [*](3 cf. Mattb. 10, 9. 10. Marc. 6, 8. 9. Luc. 9, 3 12 Matth. 23, 33. 24-28. Luc. 11, 39 )[*]( 2 caue ne deberent inuitis omnibus codicibus scribas designabant Ca.c. 3 esse RA essent OCVv quibusque] quibus A calcia­ mentis (caltiam. A) sic omnes codil. 4 ab s. l. 0 hominibus Ca.c. poene C pene 0 5 terras IiCV terram OAv ut] et 0 ut et A 6 dictorum] doctorum ACv 8 commouet] exemplo uitae commouet V 9 pharisei ROv farisaei C arguntur Ca c. oportebat nos v 10 uirtute] ueritate v 11 supergienius C 13 colantes (s. 1 linquen­ tes) R canie*lum C glutientes OAV,Cp.c. glucientes v sepulchra ROAC 14 parabsides 0 parSpsides A munde Ov mundi C munda V 15 deforis] intus (s. I.) et deforis V exprobata Ca.c. 17 ergomet R e*goraet C 18 meis om. R 20 »*liquesco C liquesco v nonne Ca.c. me om. A permitit A 21 sed et A )

linguae uincula inponit ac frena nec me permittit quomodo aliis praeesse debeam cogitare neque quomodo alios emendem aut corrigam, sed quomodo ipse, si fieri potest, iram futuri iudicii effugiam uenientem et parum aliquid me ipsum a filio [*](2 ) perditionis abstraham et faciam alienum. mundan enim prius oportet et sic alios mundare, sapientem prius fieri et sic alios facere sapientes, lumen effici et ita alios inluminare, accedere ad deum et ita alios adducere ad deum, sanctificari et ita alios sanctificare, manus habere rectas et sic indigentibus porrigere manum, recti esse consilii et sic aliis rectum dare consilium.

72. Et quando, inquiunt, ista erunt? hi qui omnia cita malunt esse quam cauta, qui tam cito aedificant quam cito destruunt. et quando, aiunt, lucerna ponetur super candela­ brum? quando talentum dabitur nummulariis? dei, inquiunt,[*](2 ) gratia temporibus et circuitu longo non indiget. haec qui feruidiores sunt erga amicitias magis quam erga religionem, quibus tardum est omne quod differtur, quasi non uel in ultima aetate melius sit aliquid inuenire prudentiae quam perurguere ineruditam iuuentutem, quia et multo melius est pauci temporis regnum legitimum quam tyrannis longi tem­ poris, quia et (multo) melior est exigua pars cum iustitia quam multae possessiones cum iniustitia. aut non pretiosius ducitur exiguum auri quam multi ponderis plumbum? [*]( 4 cf. Ioh. 17, 12. II Thess. 2, 3 14 cf. Matth. 5, 15. Marc. 4, 21. Luc. 8, 16. 11, 33 15 cf. Matth. 25, 27. Luc. 19, 23 ) [*](3 potes v 4 me ipsum abstraham a f. perd. v 5 faciem (a s. e) C mundari enim me V 6 oportet-prius om. Rml. conuenit et sic alios mundare sapientem add. m2 8 ad dominum utroque loco C alt. dnm v et alios ita v 9 alios om. MOA 10 manum porrigere V tuip dare R 12 hii RO 14 ponitur OV 15 nummolariis (u s. 0) R numolariis 0 numulariis V nummolariis Cp.c. 16 gratiae Cv indi­ gent Cv 18 tarde A est om. A in ultimam etatem 0 20 per­ urgere ACVv quia multo et melius C 21 pauci. 0 tyranni§ R tyrannidis (di s. I.) 0 tyrannides C (i in e mut.) v longe Ra.c. 22 multo addidi coll. lin. 20, om. codd. v 24 dicitur (u s. pr. i) 0 dicitur A )

73. Et omnis pars quae in primis perurguetur in nouissimo non bene dirigetur. nam et illud quod super petrosa semina­ tum est cito quidem exortum est, sed quia non habuit altitudinem terrae, ad primos statim aestus solis exaruit. et domus, cuius fundamenta non usque ad soliditatem petrae deducta sunt, incursus imbrium et impetns fluminum ferre non potuit. praeterea \'uae tibi, ciuitas, cuius rex tuus iuuenis\' Salomon dicit. et iterum: noli esse uelox in uerbis. quodsi ille praecipit uelocem ad uerba non [*]( 2 ) fieri, quanto magis in opus tantum et tam magnum uelociter prosilire non expedit! quasi uero tamquam e luto sub die formatum subito produci oporteat ueritatis magistrum, quem utique cum angelis adsistere oportet deo et cum archangelis glorificare atque in caelestibus altaribus offerre hostias Christo et apud ipsum et cum ipso fungi sacerdotio, ut reformetur quod dilapsum est, ut diuina in homine imago reparetur, ut superiori mundo habitatores sui reddantur et — ut simul to­ tum dicam —, ut ex hominibus in deorum numerum transeant.

74. Scimus cuius sumus ministri et ubi et quali sacer­ dotio fungimur, ubi sumus et quo mittimus quos praeparamus. [*]( 2 ct\'. Matth. 13, 5. 6. Marc. 4. 5. 6. Luc. 8, 6 5 cf. Matth. 7, 26. 27. Luc. 6, 49 7 Eccle. 10, 16 8 Eccle. 5, 1 11 cf. Hiob 10, 9 15 cf. Rom. 12, 2 ) [*](1 perurgetur Vv 2 bene dirigetur] benedicitur Cv • diregituv O digeritur V eupra A 3 est post exortnm om. Cv 4 a* primo statim aestu C a primo statim estu v 5 fundamentum A 6 de­ ducta] decursa Cv ymbrium A 7 uerbis graecis oiott ao: iroXi? ."ç 6 paof/.Eu? ooo veaiTspo? respondent codd. OACV et v, tuus exp. R 8 Salemon v et iterum] et ipse iterum OACVv, fortasse recte 9 in uerbis (b exp.) R precepit (prae-) OA 10 et] ac A 11 prosilere Oa.c. expetit Ca.c. 17 superi A habitatoris Oa.c. simul totum] si multorum V 18 numero R 20 cuius Op.c. 21 mittimus (rcoO rce|j.rcovTs?) ROC mittimur A V quo praepara­ mur A)

nouimus altitudinem dei et humanam infirmitatem et uirtutem infirmitati datam. caelum excelsum, terra autem pro­ funda. et quis ascendet illuc eorum qui pro peccato proiecti sunt? quis tenebris et obscuritate circumdatus et carnis crassi­ tudine obuolutus tota mente pure perspiciet totam mentem? quis est qui permisceatur stantibus et inuisibilibus, cum sit adhuc in his quae uidentur et ubi nihil stat? uix enim Ific aliquis positus eorum qui ualde purgati sunt uidere poterit imaginem quandam et simulacrum boni sicut hi qui solem [*](2 ) intuentur in aquis. quis ergo est qui digne intueri possit eum qui metitus est manu aquam et caelum palma et uniuersam terram pugillo, qui statuit montespon­ dere et colles statera? quis erit locus requietionis eius et cui adsimilabitur?

75. Quis conprehendere poterit eum qui uerbo et sapientia fabricatus est hominem et a se inuicem dissidentia in unum adduxit atque conposuit, miscuit terram spiritui et conpagi­ nauit animal uisibile et inuisibile, temporale et inmortale, terrenum et caeleste, contingens deum et non conprehendens, [*](1 cf. Ps. 11, 9 2 Prou. 25. 3 3 cf. Prou. 24, 27 (30, 4) 4 cf. Eph. 4, 18 11 Esai. 40, 12 13 cf. ibid. 66, 1. Act. 7, 49 14 cf. Esai. 40, 18. 25 15 cf. Pa. 32, 6. 103, 24 )[*]( 2 terram autem profundam OACv 3 ascendet (ava^oetai) scripsi cum codd. quibusdam deterioribus ascendit RCVv (cf. Prou. 24, 27) ascendat OA pro peccato scil. originali 5 perspiciet RCV respiciat OA alt. totam mentem (vouv õÀov) CVv, exp. R, om. OA 6 et quis est A **stantibus C 7 ot ubi] aut (ex ut) ubi R ljubi C 8 purgatus est 0 depurgati sunt Cv 9 bonis C hii R hi* 0 10 alt. intuere A 11 metitus RCo mensus OA Y palma ROCv 12 pugillg, (0 s. a) C 13 statara (an statura incertum) A requisitionis C 14 adsimilabitur sic codd. omnes 16 diffidentia V 18 et inuisibile om. R 19 terraenum C prae­ hendens V )

adproximans et longe positum? dixi, inquit, sapiens ef- [*](2 ) ficiar, Salomon, et ipsa sapientia longe facta est a me, longe plus quam erat. et qui adiecerit scien­ tiam adiciet dolorem, quia non tantum laetificant ea quae inuenta sunt per scientiam, quantum contristant illa quae effugiunt et conprehendi non possunt, sicut euenire solet his quibus adhuc sitientibus abstrahitur poculum.

76. Haec sunt quae mihi suadebant melius esse audire uocem doctorum quam supra uires fieri doctorem: si altitudo caelestium et puritas supernorum uix possunt capere clari­ tatem dei, cuius abyssus opertorium est, cuius tenebrae lati­ bulum, cum lux ipse sit totus et lucem habitet inaccessibilem, qui in omnibus est et extra omnes est, qui omne bonum est et supra omne bonum est, qui inluminat mentem et effugit mentem in tantum secedens quantum accesseris sensu sci­ licet, ut, dum ipse ultra refugit et abscedit, prouocet et inuitet ad interiora amatorem sui et amplius desideretur, dum iam quasi conprehensus elabitur.

77. Cum ergo talis et tantus sit quem quaerimus et quem desideramus, quem sequimur et ad quem festinamus, qualem oportet esse eum, per quem desiderantes animae accessum habere debent ad illum qui quaeritur et desideratur? mihi quidem ingens metus est, ne etiam de ipso thalamo sponsi foras proiciar conligatus manibus pedibusque, uelut qui mihi non praeparauerim indumenta nuptialia, sed qui temere inrepserim [*](1 Eccle. 7, 23. 24 3 ibid. 1, 18 11 cf. Ps. 103, 6 cf. Ps. 17, 12 12 cf. I Tim. 6, 16 23 cf. Mattli. 22, 11-13 )[*]( 1 et (a. I ad) R dixit R dixit C inquit salomon (om. sal. in lin. 2) v 2 solomon C 3 longe exp. R adiąecerit C adicerit A 4 adiciat A dolorem (ll).IYJp.a)] laborem OAV 5 quamtum Ca.c. 7 abstraitur (itur s. I.) R 10 possit v caritatem V 11 aby­ sus 0 12 habitat A 15 accesserit V sensui 0 sensus V 16 dum ut V 17 et] ut v 19 alt. quem om. OCv 20 et om. Cv festinemus Va.c. 23 me*tus R 24 mihi qui A )

[*]( 2 ) in medium recumbentium. et quidem — ut prodam aliquid eorum quae apud nos latent — et ego a pueritia inuitatus sum a deo et in ipsum iactatus sum ex utero ac de uentre matris donum maternae promissionis oblatus sum, et post haec per pericula confirmatus sum et desiderium eius in me conualuit et in id omnia concurrerunt. unde etiam ego obtuli me in possessionem ei cui fueram ex incunabulis mancipatus et a quo fueram de periculis liberatus; obtuli ei omnia mea. quid dico omnia? hoc quod habere solum uidebar: litteras et instituta liberalia, ex quibus hoc solum lucri habui, ut uiderer habere quod contemnerem et quibus Chri- [*]( 3 ) stum praeferrem. delectatus sum magis in uerbis dei et effecta sunt mihi eloquia eius sicut fauus mellis, et uocaui prudentiam et sapientiae dedi uocem meam. sed ne in ceteris quidem neglexi, id est iracundiam cohercere, refre- nare linguam, oculum pudicius agere, uentrem castigatius gubernare, calcare humanam gloriam. sed uelut insipiens loquor, dum non a uobis celatum uolo quod in his quidem prout potuimus studium gessimus non satis esse ceteris inferiores.

78. Philosophari uero secundum deum et scire animarum gubernacula continere et praeesse ceteris ac regere alios, cum ipse recte regentibus oboedire nondum didicerim, supra me esse negotium duxi praecipue in hoc tempore, in quo [*](3 cf. Ps. 21, 11 12 cf. Ps. 118, 103. 18, 11. Prou. 16, 24 13 cf. Prou. 2, 3) [*]( 1 ut prodam ont. V 2 uos v 3 de uentre matris meae et donum maternae V 4 domum R oblatus (i s. a) R 5 hoc v 6 in ipso A in om. V id om. 0 concurrerunt mihi V optuli 22G 7 incunabulis (in exp.) C cunabulis v 9 quid] quod ROAC 11 con­ tempnerem C,Oa.c. 12 praeferre BC 14 neç A 15 coercere R choercere Ca.c. frenare OA 16 pudicicius R (ci pr. 8. 1.), 0 pudicitius Cv castigantius Vp.c. castigatus uel castigatur A 17 sed haec uelut Cv inspiciens 0 18 a nobis v 21 filosophari R philo­ sofari C philosophari (a m2 et ri s. I.) 0 23 nondum] non V )

.uidemus homines huc atque illuc conuerti et conturbare omnia, ut nihil esse melius uideatur quam fugere e medio et latere. omnia enim inpugnat et perturbat inimicus et uelut [*](2 ) in caeca caligine bellum mouet, quo magis aduersum se inuicem dimicent membra, ut effugentur reliquiae, si quae illae sunt, caritatis, dum noua nomina nouis sacerdotibus adquiruntur et, sicut scriptum est, effusum est obpro­ brium super principes.