Historiae Adversum Paganos

Interea cum a Theodosio imperatore seniore singulis potissimis infantum cura et disciplina utriusque palatii commissa esset, hoc est Rufino orientalis aulae, Stiliconi occidentalis [*]( AVCTORES 3 conscientia eorum, qui interfaere ) [*]( EXPILATORES 7 sane - 8 insolentia, 9 ecclesiam - 11 sacrilegam exscripsit Paulus 309, 25 — 29 11 nam, 13 post aliquantum temporis (sic)..ipse panitus est excerpsit Paulus 309, 29-310, 2 16 Interea — p. 537, 6 dimisso excerpsit Paulus 310 not. lin. 1-810, 29 16 singolis—p. 537, 1 imperii excerpsit idem Paulus 307, 4-7 ) [*]( 1 miraculorum (o inras. m. coaeua) B || quaai om. sh || praesumta PD 2 inpudenatia D impudentia R2 4 septuagenta D LXX PB n uincuntur hostium PB soli 5 audeat] PB* audea. D aut R1 7 frater occidere X2Z || occiso (so in ras. m. ut wid. 1) B occsio D occis.o (erasa i) G || mascezel] PBD 9 eclesiam P 10 adque PB* (t m. coaeua R) || ex m. 1 ex corr. add. ante uers. D 11 sacrilegium DO ℬ II hisdem PBD || superetibus D || adque PD 12 eclesia P || pro.traxerat P 13 ipse solus 0 solus et ipse v et ipse solus h 14 urumque D 15 et cum (cum a. 8. m. ut uid. 1) B esse cum D || contemsit PD 16 Mcum P || potentissimis R2VTX2, ℬ p. 307, 5 18 orientis D solus || stili co∗∗ ( m. coaeua) B )

taceo de Alarico rege cum Gothis suis saepe uicto, saepe concluso semperque dimisso. taceo de infelicibus illis apud Pollentiam gestis, cum barbaro et pagano duci, hoc est Sauli, belli summa commissa est, cuius inprobitate reuerentissimi dies et sanctum pascha uiolatum est cedentique hosti propter religionem, ut pugnaret, extortum est: cum quidem, ostendente in breui indicio Dei et quid fauor eius possit et quid-ultio exigeret, pugnantes uicimus, uictores uicti sumus.

taceo de ipsorum inter se barbarorum crebris dilacerationibus, cum se inuicem Gothorum cunei duo, deinde Alani atque Huni uariis [*]( EXPILATORES 6 apud — 9 pascha excerpsit, oedentique.. propter religionem, 12 uictores — sumus inter alia ex Iordane sumpta adhi- bwt Poulus 312, 6-13 18 ipaorum — p. 588,1 populabantur uidetur adhibuisse Isidorus Hist. Goth. 13 ) [*]( 1 quid] quixdu (du m ras. m. 1) D || exitus omisit B studia m. coaeua 8.8. R 4 et barbaras PRWX, || gentes (8 statim corr., ex n ?) D || emisit D 6 de om. D || alarico] GVWX2 (g) halarico PRD alaricho Nt || aepe uicto saepe D 6 demisso D || sic dein felicibus P deinfilicibus R2 defilicibus D || illis] PRDGKM NN1υ illis bellis TW bellis illis VX2Z bellis (HO), ex Y1Y3Y7h 7 polentiam B (non P) D || barbaro] barbaro & barbaro (& barbaro (del. lineasubducta al. m.) R || sauli belli summa commissa] saulium macummissa D 8 improbitate R* || reuerentissimi] PRD (-mi∗∗ ex -mus ? R), cf. uelut Corp. Inscr. L. 6 n. 1678; reuerendissimi v 9 |dies∗et (ex die sed m. 1) B || cędentique B 10 legionem (re ante 1 8. s. m. 2) B || exortum R1 || his cum quidem incipit 8 || qdẽ (q in q mut. m. coacua) R 11 breui] bre- D || e(i)us 8 || poesit] SPRDVHGOWN1X2, posset T(KM)υ 12 ex(i)geret 8 exigerit D || nicimu<s> 8 || t(a)ceo 8 13 barbarorum (I, quod uid. esse i, 8. 8. m. 1) D 14 muoem (i s. a. m. 1; supra nu scr. erant sed abstenae sunt ui) D || de(i)nde S || alani] D halani SPR || adque SP || hnni] PRD hunni S )

Radagaisus, omnium antiquorum praesentiumque hostium longe immanissimus, repentino impetu totam inundauit Italiam. nam fuisse in populo eius plus quam ducenta milia Gothorum ferunt.

hic supra hanc incredibilem multitudinem indomitamque uirtutem paganus et Scytha erat: qui, ut mos est barbaris huiusmodi gentibus, omnem Romani generis sanguinem dis suis propinare deuouerat.

hoc igitur Romanis arcibus imminente fit omnium paganorum in Vrbe concursus, hostem esse cum utique copia uirium tum maxime praesidio deorum potentem, Vrbem autem ideo destitutam et mature perituram, quia deos et sacra perdiderit. [*]( AVCTORES § 4 sqq. adhibitus hic illic Augustinus C. D. 5, 23 || ferunt] cf. § 13 ) [*]( EXPILATORES 1 Radagaisus — 7 deuouerat compilauerunt Isidorus Hist. Goth. 14 et Paulus 310, 30 - 311, 6 1 Radag., 8 inundauit Italiam, 5 paganus et Scytha compilauit Marcellinus Comes ad a. 406 (ea: hoc ut uid. Iordanis Chron. 238 B2: Hesperiam uero plagam in regno Honorii imperatoris primum Radagaisus Scytha cam ducentis milibus suorum inundauit) 8 fit — 9 concursus exscripsit Paulus 311, 7 10 Vrbem —11 perdident expressit Paulus 311, 8 sq. ) [*]( 1 cedibus S || post populabantur rubris litteris VIII hic ubi radagaiens hosltis (italiã inundaui?)t et oc|cisus est cum gente sua (alterius uersus inferior, tertii superior pars perierunt) 8 || radagaisus] DGN1 ragadaisus PRHX2 Radagadaisus sic 8; radagasus o radagisus W redagassus V ragadni. sus N Rhadagaisus (EM) v 2 -que] queq sic D || inmanissimus SPR 3 inundauit] SDGς inuadit PRWX2 4 ccta S cc PR || hic] hinc D 6 scytha] D scyta S scitha P scita B || era∗t (eras. n) S || mus D 7 romiuni D || diis PbR de D || deuouerant PR1D deuouer〈...〉 fuisse aut uid. 8 8 hoc corr. in hunc m. ant. S || arc〈i〉b; 8 || inminente SPR1 9 concursus clamantium c (non Z) ante f || esee] PRSς sese V se D adesse Y, h || copia uirium] PRDς uirium copi(a) S, v 10 maxime (fuit fort. -ę) S maximae (corr. m. coaeua) B || potentem (po m. 1 in ras. 2 uel 3 litt.) D || aút∗∗ (\' al. m., eras. em) R || ideo ex praesidio corr. S 11 maturae P maturę a. ras. R || qui∗a B deos (e in ras. statim, scr.) D || sacra∗ (eras. m) 8 II perdedirat D )

magnis querellis ubique agitur, et continuo de repetendis sacris celebrandisque tractatur, feruent tota Vrbe blasphemiae, uulgo nomen Christi tamquam lues aliqua praesentium temporum probris ingrauatur.

itaque ineffabili iudicio Dei factum est, uti, quoniam in permixto populo piis gratia, poena impiis debebatur oportebatque permitti hostes, qui insuadibilem in plurimis et contradicentem ciuitatem seuerioribus solito flagris coarguerent, non tamen eos, qui indiscrete cunctos intemperata caede delerent — duo tunc Gothorum populi cum duobus potentissimis regibus suis per Romanas prouincias bacchabantur:

quorum unns Christianus propiorque Romano et, ut res docuit, timore Dei mitis in caede, alius paganus barbarus et uere Scytha, qui non tantum gloriam aut praedam quantum inexsaturabili crudelitate ipsam caedem amaret in caede, et hic [*]( AVCTORES 1 magnis — 4 ingraustnr compilauit Paulus 311, 9 — 12 4 itaque ineffabili —12 uere Scytha uidetur adhibuisse sed temere Prosper Chron. Boncall. 1 p. 643, ct. Holder - Egger, Neues Archiv 1 (1876) p. 87 ) [*]( 1 querellis] PD querellis S quaerellis (a et 1 pr. eras.) B || ubique] que D || I(et co)ntinuo de repeten| (dia sacris celebrandisque〉| (in- clusae litterae totae, ceterarum inferiores partes perierunt) S || repętendis] rependis P -repente dis R1 2 c.elebrandisque (er. a) B celebran dis que (an in ras. m. 1) D || feruen〈t tota) S || to∗∗ (corr. m. 1) P || blasfemiae P (non B) || uulg(o) S uulgo (u prior et | in ras. m. 1) P 3 lu(es) 8 || tem〈po〉|ru〈m (prob(r)ia 〈in〉g〈rauatur〉| huius uersus non restant nisi partes quaedam inferiores, sed lectio satis certa est in 8 4 probris] PRDℬ opprobrίιs (obp- VT, -priis T) VTOh || ingrauatur] PRDGVN1HOX2ℬvgrauatur TW(KMN)h || f〈ac〉tum 8 5 impiis poena v 7 solito in ras. m. 1 B || in haec flagrisquoaru|ent|| (rent minusculis merouingicis m. 1 subiectum est) desinit 8 8 non] et. non D || qui indiscrete] quin discrete D || cunctos] euectos sh 9 de∗lerent P 10 romo nas D || bacchabantur] R21D baccabantur PW, item (uel ah pro cch) ς uagabantur G; oratione interrupta pergit nouo initio ; alius generis sunt illa 2. 2 § 8 et 4, 8 § 12; bacchrantur n 11 proplorque] PR (KON) h pro piusque D; propiorque (p alt. in duar. litterar. ras, m. 3) G propriorque MНN1fs. propinquiorque W propitiorque TX1... propitiusque V 12 timo D 18 scytha] PBD || inexsaturabili (t in ras.) B 14 crudili-tate (expunxit m. 1) D || amaret] amre| et D )

itaque si huic ultionis potestas permitteretur, quem Romani ob hoc praecipue timendum arbitrabantur, quia fauorem deorum sacrificiorum obsequiis inuitaret, et immoderatior caedes sine fructu emendationis arsisset et error nouissimus peior priore creuisset; quandoquidem in pagani et idololatrae manus incidisse, non solum paganis residuis de instaurando cultu idolorum esset indubitata persuasio sed etiam Christianis periculosa confusio, cum et hi terrerentur praeiudicio et illi confirmarentur exemplo.

quamobrem iustus dispensator humani generis Deus perire paganum hostem uoluit et Christianum praeualere permisit, ut pagani blasphemantesque Romani et illo confunderentur perdito et hoc punirentur immisso; maxime cum imperatoris Honorii admiranda in rege continentia et sanctissima fides non parum diuinae misericordiae mereretur

conceduntur quidem aduersus immanissimum illum hostem Radagaisum aliorum hostium cum copiis suis inclinati ad auxilium animi. adsunt Vldin et Sarus, Hunorum et Gothorum duces, praesidio Romanorum; sed non sinit Deus rem potentiae [*]( EXPILATORES 16 conceduntur—18 animi cf. Paulus 311, 12 sq. 18 Vldin-p. 541, 7 trudit excerpsit Paulus 311, 13-18 18 Vldin —19 duces (inde Iordanis Chron. 298 B2), p. 541,2 Radag. —13 con. fecti sunt, p. 542, 2 interfectus est breuiter compilauit Marcellinus Comes ad a. 406 ) [*]( 1 romam e e (e priorem del. m. 1; lac. 2 - 3 litt. propter membra- nam corruptam) P 8 deorum fauorem h 4 sacrifictorumque PRX. (que eras. in RX2.) II obsequiis (i alt. s. s. m. 1) P || et om. pag. extr. D II inmoderatior (o pro ex e R) PR1 6 idolatrae PeD 8 indubitata (in s. s. m. 1) D II persuassio Pe et G. ras. B 9 et om. D || ∗∗hi∗ B || terrirentur (ur in ras. m. 1) D 10 confirmarentur (n s. s. m. 2) P 11 umani D || papnum (gan in ras. m. 1) D 12 blasfemautesque P 18 illo (o ex i corr. m. ant.) P || inmiss0 PR1 14 honorii (i fin. s. s. m. ant.) P honorit D II continentia (tia in ras, m. 1) D 16 s∗nctissima (er. c) B 16 inmanissimum PR1 17 radagaisum] GN1 radagai|sum (sum statim in ras. scr., i euanida sed certa) D ragadaisum PB 18 hnldin (hUdin 2).B II hunorum] PRDS2 hunnorum B1 )

conterritum diuinitus Radagaisum in Faesulanos montes cogit eiusque — secundum eos qui parcissime referunt — ducenta milia hominum inopum consilii et cibi in arido et aspero montis iugo, urguente undique timore concludit agminaque, quibus dudum angusta uidebatur Italia, latendi spe in unum ac paruum uerticem trudit. quid multis morer ?

non disposita in bellum acies fuit, non furor timorque incerta pugnae praetulit, hon caedes acta, non sanguis effusus est, non postremo - quod felicitatis loco deputari solet — damna pugnae euentu compensata uictoriae : edentibus bibentibus ludentibusque nostris tanti illi tamque immanes hostes esurientes sitientes languentesque confecti sunt.

parum hoc est, nisi captum et subiugatum sciant, quem timuere Romani, illumque idololatram 15 suum, cuius sacrificia se magis pertimescere quam arma fingebant, sine proelio uictum ac uinctum sub iugo catenisque despiciant. igitur rex Radagaisus solus spem fugae sumens [*]( AVCTORES § 18 qui parcissime referunt] cf. § 4; at Augustinus l. c.: multo amplius quam centum milium ) [*]( EXPILAТORES 1 conterritum — p. 542, 2 interfectus est adhibuit Isidorus Hist. Goth. 14 12 esurientes —13 confecti expressit Pau- lus 811, 18 sq. 17 rex - p. 542, 2 interfectus est excerpsit Paulus 811, 19 - 21 ) [*]( 1 ac] PBD (c statim s, s. in D) et v 2 diuitus (ni statim a. s.) D || radagaisum] DG ragadaisum PB || in feBula in fesu|lanos sic D || fesulanos (s pr. in ras. R) PR || coegit PRTWN1X2 3 cc PR 5 urgente PR 7 parum D 8 timor (timorum N) furorque DVTONW 9 cedes (c in ras. 2 litt. m. ant.) P 10 dampna a. ras. R || pugnae om. PR1 pugne s. lin. add. R2 || euentu] euictu D 11 cõ∗pensata (o in õ mut., er. n) R || edent. bib. ludentibusque] edentibus qui D 12 tanlque D || inmanes PR eimanes D || et sitientes v 13 et subiugatum] D ς et csubiugatum (c linea del. m. 1 m P, erasa in R) PR barbarii V; et catenatum ac subiugatum Z1 (non Z) v interpolata ex seqq. 14 quam D U idololairam] PR (lo lineis et punctis del. in P, erasae in B) idolatram D 16 uinctum] uictum. D 17 dispiciant Ral. DV || radagaisus] D ragadaisus PR || solus solus sic D || sumen D )

tanta uero multitudo captiuorum Gothorum fuisse fertur, ut uilissimorum pecudum modo singulis aureis passim greges hominum uenderentur. sed nihil superesse Deus de eodem populo sinit. nam ilico cunctis qui emebantur morientibus quod improbi emptores eorum non impenderunt turpiter pretiis, expenderunt misericorditer sepulturis.

igitur ingrata Roma, quae sicut nunc sensit non ad remittendam sed ad reprimendam idololatriae praesumptionem iudicis Dei obliquam misericordiam, ita continuo propter uiuorum mortuorumque sanctorum piam recordationem Dei iram passura non plenam, si forte confusa paeniteat et per experientiam fidem discat, ab incursu Alarici regis et hostis sed Christiani aliquantulo ad tempus spatio differtur.