Historiae Adversum Paganos

itaque iustis necessariisque causis ad bellum ciuile permotus, cum e duobus Augustis fratribus et ultionem unius interfecti sanguis exigeret et restitutionem miseria alterius exulantis oraret, posuit in Deo spem suam seseque aduersus Maximum tyrannum sola fide maior — nam longe minor uniuersa apparatus bellici conparatione — proripuit.

Aquileiae tunc Maximns uictoriae suae spectator insederat. Andragathius comes eius summam belli administrabat: qui cum largissimis militum copiis ipsamque magnarum copiarum fortitudinem praecellente consilio omnes [*]( AVCTORES g 2 fide maior cf. Augustinus De ciuitate Dei 5, 26 (qui de Eugenio) ) [*]( EXPILATORES 1 Anno - p. 526, 12 suscepit Victorianis aliisque interpositis compilauit Paulus 293, 19 — 294, 18 1 Theodosius— 526, 9 occidit uidetur adhibuisse Gregorius Turonensis 1, 38 2 interfecto.. Gxatiano — 4 regnasset adhibuit Beda D. t. r. a. 4348 8 adnerras Maximum tyraanum, p. 526, 5 transmisit Alpes adhibuit Marcellinus Comes ad a. 387 ) [*]( 1 -Ῑ- cxxxum P -Ι̃- CXXX-VIII- B millesimo centiasimo octano D m. CXXXVIIII N || quadragissimus primus D -XLI- P XL-I- B 2 orbis romani 0 urbis romae T romanę urbis X2 urbis romanae (-ne F) VW || romani (ni radendo ex m) D 3 nrbis D ut saepe || obtinnit] solus obtinuitβ fsh || XI PB 4 annis] DVW (ς) v β annos PRGNN1X2 5 instis∗∗∗ (tis ? er.) P || necessariusque a. ras. R || e] eo D 6 sangnis∗∗| (s fin. in ras. m. 2, ex nia ?) B 7 exultantis (corr, al. m.) B II oraret (a. s. al optaret m. 3) G 8 posnit (snit in ras. m. 1) D || aduersum D 9 nam] nam non Landolfus || minor] minor erat v || nninersa (uni in ras. m. 2) P II apparatis D II belli D 10 comparatione B* 11 expectatar D || insederat] D insiderat PB || andragatius PRβ andragatoe D andragasius H 12 ipsaque R2,, G p. ras., X2 v 18 fortitudine B post ras., G p. ras., X2 v || percellen.te (n radendo ex m) D et praecellente (et add. 1*, te ex tem 2* Q) GX2 )

ita Theodosius nemine sentiente, ut non dicam repugnante, uacuas transmisit Alpes atque Aquileiam inprouisus adueniens hostem illum magnum, Maximum, trucem et ab inmanissimis quoque Germanorum gentibus tributa ac stipendia solo terrore nominis exigentem, sine dolo et sine controuersia clausit cepit occidit.

Valentinianus recepto Italiae potitus imperio est. Andragathius comes cognita Maximi nece praecipitem sese e naui in undas dedit ac suffocatus est. Theodosius incruentam uictoriam Deo procurante suscepit.

Ecce regibus et temporibus Christianis qualiter bella ciuilia. cum uitari nequeunt, transiguntur. ad uictoriam peruentum est, inrupta est ciuitas, correptus tyrannus. et hoc parum est. ecce parte alia uictus hostilis exercitus atque ipso tyranno truculentior comes tyranni ad mortem coactus, tantae dissolutae elusaeque insidiae, tanti apparatus exinaniti sunt:

et tamen [*]( AVCTORES § 5 cf. Augustinus De ciuitate Dei 5, 26 ) [*]( EXPILATORES 5 Aquileiam—9 occidit] cf. Marcellimus Comes ad a. 388 5 Aquileism—9 occidit breuiter expressit Beda Hist. eccL 1, 9 9 clausit cepit occidit Iordanis Chron. p. 238 D1 10 Andrag. —11 suffocatus est exscripsit Marcellinus Comes ad a. 388 ) [*]( 1 ac] ad R || conmunisset PR1 3 obstruxerat claustra] obstra D 4 theodosios R1 || sciente PRWX2Z 5 uacuas (om. 1) alpes intrauit β|| transmisit] transmeauit VTW || adque PR1 || ad aquileiam PRZ in aquileiam T aquileia M 6 hostem — trucem] magnum hostem maximum ac trncemβ || et om. O || ab om. D 7 immanissimis JB* || tribnta (b statim ex p) D 8 solo] magno DVTO || et] ac D || controuersa R1 9 causit (aic, a m. 1 inras.) D || coepit (o in a m. 2) R || recepto italiae] PRDGVKMHβ recepte italię X, recepta italia (italiã a. r. T) TW (0) v 10 andragazius B andragatias PD 11 e] om. PRTX, in W 12 incruenta D 14 transeuntnr D; trans (transeundo m. 2) geruntur T || peruentus (us in um corr. m. 1) P 15 correptus (cor in ras. m. 1) P ∗cor||reptus (cor in ras. m. 1) B || turannie (u in y m. 1) D 16 uietus] cuctur (sed corr. m. 1) D || adque PR1 || ipso] in ipso D 18 clusaeque (c in e corr. m. 3) P || tantae D )

et, ne hoc quisquam casu factum putet, quo magis potentia Dei, qua et dispensantur et iudicantur uniuersa, propalato sui testimonio declarata obstrepentium mentes uel ad confusionem uel ad fidem cogat, dico rem et ignotam omnibus et omnibus notam:

post hoc bellum, quo Maximus interfectus est, multa utique, sicut omnes recognoscimus, Theodosium filiumque eius Honorium usque ad nunc et externa bella et ciuilia consecuta sunt, et tamen omnia paene usque in hodiernum diem et quidem cum fructu simplicis sanctaeque uiotoriae uel nullo uel minimo sanguine quieuerunt.

Igitur Yalentinianus iunior regno restitutus extincto Maximo eiusque filio Victore, quem imperatorem Gallis Maximus [*](AVCTORES § 10 fort. adhibitus Rufinus 11, 31 ) [*]( EXPILATORES 15 Igitur — iunior .. 15 extincto — 528, 1 reliquerat compilauit Paulus 294 not. lin. 5, 294, 18-20 ) [*]( 1 dolus (u in o m. coaeua B) BDfs dotum N1 || struxit] PRG1. KM instruxit DVTW (HON) fsh praestruxit Gs || pos∗|tremo (eras. t) B 2 dici] dicio D || extolit D || furmidolosissimum DR2 3 ad s. s. m. 1 in D || uicturiam D 4 mortem D II ne om. D || hoc quisqulm (m add. m. 2; sic!) P quisquam hoc in W quisquam hoc Th 5 qua] quam D || dispensantur (n ait. a. 8. m. ant.) PR 6 declarat D declaratã M et declarato 0 7 confesaionem B (non P) 8 omnibus et ex corr. add. m. 1 ante uers. in D || in omnibus posteriore ni ex mi corr. m. ant. P || qd Pl (quo in marg. m. 3) 9 interfectucs (litteram post u incohatam del. m. 1) P 10 theosium (prima litterae m hasta statim ex s corr.) D || filinmque (que 8. s. m. 1) P 11 omnia (supra * rasura parua) D 12 paene] ne s. s. m. 2 in P, a erasa in B || diem et] om. m. 1, et add. m. post. Nt || et quidem om. D ∗equidem (erasa a) V equidem NW || simplicis] RGV (ti ex se V) T (-ces T1) W (g) v simplicis (8 fin. expuncta w. ant.) P simplici DKMN2X, 13 sanctaeq; (que punctis del. m. ant.) P sanc: tunc. taeq : (expunxit m. 1) D sanctitateque (-tique M) KM || nullo (n statim corr. ex 1) D 16 uictorɿ̣ę (. al. m.) B uictoriae V II reliquerat maximus D solus )

mortem putaretur, laqueo suspensus est mortuo Valentiniano Augusto Arbogastes Eugenium tyrannum mox creare ausus est legitque hominem, cui titulum imperatoris inponeret; ipse acturus imperium uir barbarus. animo consilio mann audacia potentiaque nimius, contraxit undique innumeras inuictasque copias, uel Romanorum praesidiis uel auxiliis barbarorum alibi potestate alibi cognatione subnixus.

historiam notam etiam oculis plurimorum, quam melius qui spectauere nouerunt, dilatari uerbis non opus est potentia Dei non fiducia hominis uictorem semper extitisse Theodosium, Arbogastes iste praecipuum in utroque documentum est. qui et tunc, cum [*]( AVCTORES9 11 — § 21 Augustinum C. D. 5, 26 hic illic adhibuit (inprimis9 12.15.17.18.20.21) § 12 historiam notam et q.s. ) [*]( EXPILATORES1 In Galliam — 3 Stragulatus compilauit Paulus 294 not. lin. 5—7 2 apud — 3 strangnlatus compilauerumt Marcellinus Comes ad a. 391 et (qui fori. hinc sola doto strang.) Seuerus Chron. p. 448 fin. 3 atque — 10 subnixus exacripsit Paulus 300, 31—301, 4 4 mortuo Valent. Ang. adhibuit ut uid. Mercellinus Comes ad a. 392 5 Engenium — ansus est complauit Marcellinus Comes ad a. 394 7 nir harbarus —10 subnixus erscripsit Marcellinus Comes ad a. 392 12 potentia Dei] hinc fort. diuino auxilio prae- ditns Iordanis Ckron. p. 238 E1 ) [*]( 1 reliquerat] reliquerat (s. s. praefecerat m. 2) K reliquerat praeferat M I ipec. P II tranquillam rempablieam 0 Port., 9 Grubits 2 repuplica (prior litterae u hasta radendo ex 1 facta) D rei publice K remp V respublica W || abogastis D 3 stranguiatus R || adque P1 || ut in ras.m. 1 P 4 uslentinio Ra 5 orbogastes (o pr. in a m. coacua) B abogastes D || cogenium D || tyr- rannumB 6 legitque] elegitque T eligens 28 || imponeret K* 1 ipse — imperium cum praccedd. coni c d acturus] PDaucturus RI 8 innumeras undique h 9 inunictusque capias D 10 barbarum D A alibi.. alibi] allis.. aliis f U cognatione∗∗∗∗ (e manu coacua, ez a ?) B || sabnicus (ix in ras. m. 1, n radendo in i) R n historiam (is in ras. m. 1) D 11 etiam notam DVTONW etiam del. in M I expectauere PB 13 extitiset. D || arbogastesJ PKD )

Engenius atque Arbogastes instructas acies campis expedierant, arta Alpium latera atque ineuitabiles transitus praemissis callide insidiis occuparant, etiamsi numero ac uiribus inpares forent, sola tamen belli dispositione uictores.

at uero Theodosius in summis Alpibus constitutus expers cibi ac somni, sciens quod destitutus suis, nesciens quod clausus alienis, Dominum Christum solus solum, qui posset omnia, corpore humi fusus, mente caelo fixus orabat.

dehinc postquam insomnem noctem precum continuatione transegit et testes propemodum quas in pretium praesidii caelestis adpenderat lacrimarum lacunas reliquit, fiducialiter arma corripuit solus, [*]( AVCTORES § 14 et 15 cf. Rufinus 11, 33 et (arma corripuit) 11, 32 ) [*]( EXPILATORES 3 nixus - 4 idolorum expressit Paulus 301 not. lin. 2 et 3 5 Eugenios — 13 transegit epitomauit Paulus 301, 22 - 302, 9 15 fiducialiter — p. 530, 3 inmisit excerpsit Paulus 302, 9-11 ) [*]( 1 theosio R 2 minimus (~ supra n add. m. 2, nunc erasum) P || coepit (o in a mut. al. m.) R 3 gallorum (o in ras.) R n francurumque D 4 facilitate] DGV(g) felicitate PBN1X2, om. sed in mg. add. m. 1 W 5 adque P1R1 (corr. m. coaeua in R) 6 expedierat (ti [sic] supra ie, n supra at scr. m. coaeua) R || arta] alta DVMTON || adque PR1 || midenitabiles (corr. m. 3) P in∗deuitabiles (erasa i) R 7 calide DV || occuparant] DVG(ς) occnpauerant PRN1X2 occupauerunt W || ut post occuparant add. v 8 forent (t in ras. duar. linear. m. 1) D 9 at] ad P1 || cibi in ras. m. coaeua B 10 somni∗ (er. i ut uid.) R somnii W || s ciens (in ras. circ. 7 lite. m. 1) D || destituistus (is del. m. 1) P || a suis (a 8. 8. m. coaeva) B 11 ab alienis R2 || possit DGVNW 12 mente (te 8. s. m. 1) D mente 8. 8. m. 3 in P, om. P1 R soli || fix∗us ex fusus corr. m. ut uid. 2 R 13 praecum PD et a. ras. R 14 ptium PR praecium D || appenderat R2 15 lacrimarum (1 m. 3 ex i corr.) P || reliquid PRlD (d in t corr. m. coaeua in R) ) [*](v. ) [*]( 34 )

prima salntis nia extitit Arbitio, hostilium partium comes: qui cum ignarum imperatorem circumpositis excepisset insidiis, conuersus ad reuerentiam praesentis Augusti, non solum periculo liberauit uerum etiam instruxit auxilio.