Historiae Adversum Paganos

iustamque nunc esse patientiam Dei et iustam in utramque partem, ut nec contemptus disperdat in totum cui misereri uelit et affici laboribus dum uelit sinat contemptus potens; deinde subsequens esse, iuste semper adhibere quamuis ignoranti gubernationem, cui aliquando pie restituturus sit paenitenti antiquae gratiae facultatem.

sed haec quoniam, etsi uerissime fortissimeque dicuntur, fidelem tamen atque oboedientem requirunt, mihi autem, uidero an aliquando credituris, certe nunc cum incredulis actio est, promptius ea proferam, quae ipsi etsi probare noluerint, inprobare non possint.

itaque, quantum ad conscientiam humanarum mentium pertinet, utrique sub reuerentia religionis et confessione cultuque supernae potentiae uiuimus, distante dumtaxat fide; quia nostrum est, fateri ex uno at per unum Deum constare omnia, illorum, tam multos deos putare quam multa sunt.

si potentiae Dei, inquiunt, quem praedicatis, fuit, at Romanum imperium tam amplum ac tam sublime fieret, cur igitur [*]( 1 indulgentie T || contumaciam] P1R1D contumacem P2R2GWZv. 2 adque P1R1 U contimpto D coniemtu P ||defluxiase] PRςv fluxisse D deflexisse X2Y,Zh defluxisse (n m. T in ras., iu mg. fluxisse |iud [i. e. iudicandum] m. 1b) G 3 utramque (a corr. ex n m. ant. i. e. m. 1 aut 2) P 4 contimptas D contemtns B || miseriri PR1 miserire D 5 nelit (it in ras. m. 1) P nellit D n afftci] PRD || contemp∗tus (er. i) D contemptu R H potens] DP1ς (s. lin. add. P) om. P1R post deinde exhibent X,Z 7 pie (ie er.) D pie (e ra- dendo exe) R || restidutu| rus (dn eras.; ta in ras. m. 1) D prestitura (p 8. 8. m. 1 aut 2, e radendo ex ę, a in ras. m. 1 aut 2 ex us) B || paenitenti] PD ∗Paenitentia (eraaa interpunctio) B 9 fortissimique R1 || adque PBID || oboedientem (o in ras. m. wt uid. 1, fort. ex a) R 10 an] in D 11 ad actio in marg. m. ant.: uer〈iu〉s (ia incertae) P || promtius P 12 ipsi] et ipsi TY, h 12 nolnerint D || improbare R3 15 quia] qua D 16 fate∗ri B 17 multa. (a corr. erat in i fort. sed deinde restituta) B || elementa post sunt add. R2TX3 (8. Uta. RX3) c, ante sunt X2; supra muita scr. ∗s∗ elementa m. 1 X,, glossam adscr. hanc in oqlo terra mariq\' G3 || potentia. (eras. ut vid. e) B potenae (a in oi corr. m. 1) D 19 fleret ∗∗|∗∗∗∗∗ Cur B )

an ipsi dii nondum erant? an adhuc Roma ipsa non erat?

an illi non colebantur ? an haec necdum idonea imperio uidebatur? si nondum erant dii, cessat intentio; in quid enim iam ibi eorum discutio moram, ubi ne ipsam quidem inuenio naturam? si autem erant dii, aut potentia eorum, ut ipsi indicant, aut patientia in culpa est: uel patientia, si fuit, uel potentia, si defuit.

aut, si magis suadibile uidetur fuisse tunc quidem deos, qui prouehere potuissent, sed nondum exstitisse Romanos, qui prouehi iure possent, nos auctorem rerum potentiam, non artificem scientiam quaerimus. de diis quippe, ut putant, magnis, non de fabris uilissimis quaestio est, quibus nisi materia accedat, ars cessat.

si enim praescisse illis ac uoluisse praesto semper fuit, immo etiam subiacente praescientia, quia apud omnipotentiam de operibus dumtaxat suis hoc est praescire quod uelle: quodcumque illud praesciebatur, cui uoluntas adstipularetur, non exspectari oportuit sed creari; maxime cum et Iouem illum suum aceruos formicarum [*]( EXPILATORES 21 Iouem - p. 434, 1 ferant ex ludi litterarii disciplina uel ex mythographo ignoto (cf. velut Ouid. Met. 7, 622 sqq.; Hygin. fab. 52) ) [*]( 1 obfuit (t in ras. m. ant.) P 2 potentia. (erasa e) R 3 ut] R2GTX2N1 (ς) om. PRlDW 4 fieret (i s. 8. m.1) D || cur igitur-fierit (sic) omissa addidit in mg. inf. m. 1 D || eorunidem (n radendo ex m) P eorum D || obfuit)∗∗∗∗ ut (fuit uersu extr. m. 2, ante ut eras. fuit ut uid.) P 5 dii* (fort. interpunctio erasa) B 6 colabantur Rl || an hacc-uidebatur om. D || ad idonea nota in marg. eraM P 7 cesset R2G || in] scripsi; ut codices, v ad coni. h at ed. Thor. 9 dii] di D || potentia] pacientia D 11 ad euadibile nota marg. eras. P su∗|adibile (er. b) D 13 ex∗titisse (erasa 8) B 14 potentiam ( alt. m.) R || de diis] dedisse D || dis (i s. s. m. ant.) P 15 magnis] magis D 16 ad materia nota in marg. erasa P || praecisse D 20. a∗stipularetur (erasa d) R || ex∗pectari * (erasa a) R expectari (-re D) PD 21 Iouem (I in ras. m. ant.; fuit i) P ) [*](v. ) [*]( 28 )

porro autem de cura caerimoniarum nec recensendum arbitror, quoniam inter sacra continua incessabilibus cladibus nullus finis ac nulla requies fuit, nisi cum saluator Mundi Christus inluxit: cuius aduentui praedestinatam fuisse imperii Romani pacem, etsi iam sufficienter ostendisse me arbitror, tamen paucis adhuc supplere conabor.

Principio secandi libelli cum tempora Romanae conditionis stili tenore perstringerem, multa conuenienter inter Babylonam urbem Assyriorum tunc principem gentium et Romam aeque nunc gentibus dominantem conpacta conscripsi:

fuisse illud primum, hoc ultimum imperium; illud paulatim cedens, at istud sensim conualescens; defluxisse illi sub uno tempore nouissimum regem, cum isti primum fuisse; illam deinde tunc inuadente Cyro captam uelut in mortem concidisse, cum istam fiducialiter adsurgentem post expulsos reges liberis uti coepisse consiliis;

praecipue cum, uindicante libertatem suam Roma, tunc quoque Iudaeorum populus, qui apud Babylonam sub regibus seruiebat, in sanctam Hierusalem recepta libertate [*]( 1 populis D || lutdum D || uetere PR* || ferat D* 2 arbitor R* || quoniam] sic quo P q3o R 3 inceesubi libus (prima s ilico ex n, sec. b m. 1 in ras. ex s) D 4 nisi cum] nisicum cum D || saluazor P 5 aduentui] aduentu et D || praedistinatam R* (pritu i sec. in e correxerat) 5 pacem etsi — 6 tamen paucis] paucem paucis D 6 tamen paucis] PRGς paucis tamen v 7 subplire D 8 principio (p in ras.[m. 2 ex P) B || secundisc (sc del. m. 1) P 9 babylonam] P1R1 babyloniam P2R2 babyllona D 10 assiriorum D || *tnnc (t m. 2 in ras.; fuisse uidetur Tunc praecedente interpunctione) R || [aeque nunc] PRDς quae nunc M nunc K nunc aeque v 11 conpacta] PRlD compacta R2ς cο̅pacta̅ KM comparata N, coni. h || conscribsi PRID 12 hoc ultimum u. extr. om. D || caedens R1M2 cadens KM1 || at] D ac PR 13 illis B 14 cum[isti] PRDς; quo isti TO tam isti Y, interpolauerunt, isti v || illam deinde] illa de D 15 concedisse PR* 16 assurgentem R* 17 praecipue R1 18 iudeorum R1 || babyllonam D babyloniam P2R2 19 scanc tam (priorem c del. m. I) P sactam R* || hierlm B || libertate∗ (erasa ut uid. m) R libertatem D )

praeterea intercessisse dixeram inter Babylonium regnum, quod ab oriente fuerat, et Romanum, quod ab occidente consurgens hereditati orientis enutriebatur, Macedonicum Africanumque regnum, hoc est quasi a meridie ac septentrione breuibus uicibus partes tutoris curatorisque tenuisse.