Historiae Adversum Paganos

Centenius Penula centurio decerni sibi ultro bellum aduersum Hannibalem petiit: a quo cum octo milibus militum, quos in aciem eduxerat, caesus est.

post hunc Cn. Fuluius praetor ab Hannibale uictus amisso exercitu uix euasit.

Pudet recordationis. quid enim dicam improbitatem magis an miseriam Romanorum ? immo uerius uel improbam miseriam uel miseram improbitatem.

quis credat eo tempore, quo aerarium populi Romani egenam stipem priuata conlatione [*]( AVCTORES § 13 Liuius 23, 26 — 29 (cf. Per.) et Eutrop. 3, 11 § 14 Liuius 24, 49 § 7 sq. § 15 Liuius 25, 16 (cf. Per.) § 16 Liuius 25, 19 (cf. Per.) § 17 Liuius 25, 21 (cf. Per.) § 18-§ 21 Orosius in uniuersum duce usus Floro 2, 6 § 31 et 32, ad § 20 autem Eutropio 3, 13 compilato ) [*]( EXPILATORES 11 Centenius—14 euasit exscripsit Paulus 60 ) [*]( 1 metellus L || designatus] dies natus R1 2 pest] p3 in estp3 al. m. mut. R || repi- L II runas Ra 3 pem D || annibalem D || pse B sed s. s. os (o m. 1, s m. 2) B 4 hispanias L || etaliam D 5 comparantem Rb D || XXXu. milia L XXI - V milia B treginta quinque milia D 6 capcionem inuenilrunt D 7 c∗ethiberos (ante t 8. 8. l m. 1) R celthiberus D 8 praetio LRa praecio ut fere ubique D 9 castra sua v || simpronius D 10 quodam om. m. 1 sed 8. u. add. m. 2 L 11 centyrio L 12 petit D || vm mililibus (er. li ut uid.) R || militiil (∼ m. 1; pone ũ rasura) B ,18 in om. Ra || aciae Ra aci∗e Rb || gn- L gneus RD 15 inprobitatem R 16 an] ac D || uel improbam] DR (inpr- B) uelntiprobam L 17 inprobitatem RDb || ę∗rarium R aerrarium D 18 pr- L || ∗egenam R || priuatam D || collatiane Ra conlaciones D || posclbat Ra )

— eo tempore, cum unum domesticum, ut diximus, bellum ferri nullo modo posset, tria insuper transmarina bella fuisse suscepta? unum in Macedonia contra Philippum potentissimum Macedoniae regem, alterum in Hispania contra Hasdrubalem Hannibalis fratrem, tertium in Sardinia contra Sardos et alterum Hasdrubalem Carthaginiensium ducem; extra hoc quartum Hannibalis, quo in Italia premebantur.

et tamen fortis in alterutrum desperatio in meliora profecit, nam in his omnibus desperando pugnarunt, pugnando uicerunt. ex quo euidenter ostenditur non tempora tunc fuisse tranquilliora otiis, sed homines miseriis fortiores.

Anno ab Vrbe condita DXLIII Claudius Maroellus Syracusas opulentissimam urbem Siciliae secunda oppugnatione uix cepit, quam cum iam pridem obsedisset, Archimedis Syracusani ciuis admirabili ingenio praediti machinis repulsus expugnare non potuit.

decimo anno post quam Hannibal in Italiam uenerat, Cn. Fuluio P. Sulpicio consulibus Hannibal de Campania mouit [*]( AVCTORES § 1 Claudius sqq. *Liuius 25, 23—31; 24, 33 et 34 § 2 decuno—consulibus Hannibal Eutrop. 3, 14 § 2 de Campania sqq. et § 3 Liuius26, 7.9-10, a quo tamen illa § 3 matronae sqq. aliena sunt (cf. 26, 9 § 7), fortasse secundum Silium Ital. 12. 593 efficta (cf. pro muris) ) [*]( EXPILATORES 21 Hannibal — p. 252, 2 uia Latina exscripsit Paulus 61, 33-62, 2 ) [*]( 2 nec D || si Ra 3 poenae D pene Rb || nouicius] LRD 4 fractis inminutisque L solus || imminutis D || desperabatur] LD desperaretur B || ut] in Ra 6 bellum ut diximus v 7 machedonia R1 8 phlippum D || machedoniae LR1 9 spania D 11 karth- B 12 premebatur (n pone a 8. S. m. ut uid. 1) L praemebantur (a prior er.) R 16 urbe∗ (er. m?) R || condita (a ex à) B || D ∙ mo∙ xʟ∙ mo ∙ tertio L quingentisemo quadragen∗∗simo tercio (er. te) D || siracusas D 17 caepit (a in ras.) B 18 siracusani D 19 mchinis (sic) D || repulsis R 20 hanibal Ra 21 gn. L gneo, RD || publio R & D || sulpitio B || cow. L consuls. B )

metu, cum senatu populoque diuersis caris trepido matronae quoque amentes pauore per propugnacula currerent et conuehere in muros saxa primaeque pro muris pugnare gestirent.

ipse. autem cum expeditis equitibus usque ad portam Collinam infestus accessit, deinde omnes copias in aciem direxit. sed et consules Fuluiusque proconsule non detrectauere pugnam.

at ubi expositae utrimque acies constiterunt, in conspectu Romae praemium uictoris futurae tantus se subito imber e nubibus grandine mixtus effudit, ut turbata agmina uix armis retentis in sua se castra colligerent.

deinde cum serenitate reddita in campum copiae atque in aciem redissent, rursum uiolentior fusa tempestas maiore metu mortalium audaciam cohercuit territosque exercitus refugere in tentoria coegit.

tunc conuersus in religionem Hannibal dixisse fertur, potiundae sibi Romae modo uoluntatem non dari, modo potestatem.

Respondeant nunc mihi obtrectatores ueri Dei hoc loco: Hannibalem a capessenda subruendaque Roma utrum Romana [*]( AVCTORES § 4—§ 7 Liuius 26, 10 § 3; 11 § 1—§ 4; § 4 cf. Eutrop. 3, 14 (accessit) § 8—§ 11 Orosius, fort. abusus Floro 2, 6 § 45 ) [*]( 1 sedicinum] L sedecinum RB sidicinum Dv || suessanorumque D 3 trib. milib. L 6 muros] muris LGO, humeris T || pro] per L 7 autem (aut m. 1 in ras.) D || *equitibus R 8 dixerit D 9 detractauere R1 10 utrumque D 11 uictores R1 uictorus D || tanto L || se subito] subito se R || imber nubibus L nimbus con coniunctum cum seq. D 14 reidissent rursus D, 15 maiorem metum D 16 cohercuit] L coercuit RD || territusque LD || exercitos R1 17 religione L1 religinem Da || modo sibi romae D 18 non uoluntatem non L || dar*i (er. i) D 20 hannibalem] LR1G1KMN hannibali R2DG2G2v || a] ad MCN (et deinde capessendam -am -am CN) de 0 om. T || roma <utrum roma>na haec utrum roma add. m. 1 in mg. R || abstinuit] scripsi obstitit codices, v; abstulit coni. h )

si istam diuinam tutelam per pluuiam de caelo uenisse manifestum est, ipsam autem pluuiam opportunis et necessariis temporibus non nisi per Christum, qui est uerus Deus, ministrari — etiam ab huiusmodi satis certo sciri nec negari posse existimo:

maxime nunc — quando ad documentum potentiae eius, cum siccitate turbante pluuiam poscere adsidue contingit, et alternis uicibus nunc gentiles nunc Christiani rogant nec umquam etiam ipsis testibus factum est, ut optati imbres superueniant nisi in die, quo rogari Christum et Christianis rogare permittitur —

procul dubio constat, urbem Romam per hunc eundem uerum Deum, qui est Christus Iesus, ordinantem secundum placitum ineffabilis iudicii sui, et tunc ad futurae fidei credulitatem seruatam fuisse et nunc pro parte sui incredula castigatam.

At uero in Hispania ambo Scipiones a fratre Hasdrubalis interfecti sunt. in Campania Capua capta est a Q. Fuluio proconsule ; principes Campanorum ueneno mortem sibi consciuerunt; senatum omnem Capuae etiam prohibente senatu Romano Fuluius suppliciis necauit.

interfectis in Hispania Scipionibus cum, omnibus incusso pauore cunctantibus, [*]( AVCTORES § 12 in Hispania—interfecti sunt Eutrop. 3, 14 || in Campania Liuius 26, 14—16 (cf. Per.) § 13 Liuius 26, 18 ) [*]( 1 aut] an edd. 1510 et 1542 || forsitam D || conserua*tis** (er. c, in fine ut uid. ti) D 2 annibal Ra 3 caedens Ra || post probauit sententiae finis positus e, quod correxi || ac] L ad in at corr. R at in ac ut wid. corr. m. 1 D at v || tutillam D 4 uenisse de caelo D || oportunis RD 5 et om. u. extr. D 6 huiusmodi] cf. 6, 8 § 9 (Grubits) 8 patientiae L 9 assidue (s prior in ras. ex d) R || nunc ex non corr. R || nunc] sic ñc R 11 obtati Ra || die. (rasura m. 1) R diae D || quo] qua D 13 christus iesus] xpian. L quod explicandum uidetur christianus uel christianorum 15 fideli L 16 pro parte] propati D || credula D 17 spania D || ambos Ra || hasdrubalis] LRD hasdrubale corr. Fabr. sh 18 in eras. D || quinto RD 19 capuanorum (pu in ras.) R 21 suppliciis] sulpicius B || spania D 22 incusso] Rv inculsu D inconcusso L )

penuria esset aerarii, Claudio Marcello et Valerio Laeuino auctoribus qui tunc consules erant aurum argentumque signatum ad quaestores palam omnes senatores in publicum contulerunt, ita ut nihil praeter anulos singulos bullasque sibi ac filiis et deinde per filias uxoresque suas singulas tantum auri uncias et argenti non amplius quam singulas libras relinquerent.