Satis, ut arbitror, in secundo libello de ecclesia, quae sponsa est Christi, et de eius dotibus et de hereditate diximus saluatoris; consequens est primo scismaticorum errores ostendere; deinde, quae fuerit causa, ut unitas fieret; tertio, quis fecerit, ut miles mitteretur armatus. ab operariis unitatis multa quidem aspere gesta sunt, sed ea ad quid inputatis Leontio, Macario uel Taurino ? inputate maioribus uestris, qui, sicut in propheta scriptum est, ut uobis stupescerent dentes, ipsi uuas acidas comederunt. illis primo, qui dei populum [*]( 2 cfr. Fulgentium Afr. ad Mon. 2,1 9 Hierem. 31,29 (cfr. Ez. 18,2) ) [*]( INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI TERTH (nIbr.) R fol. 23* , Incipiunt capitula libri tercii B fol. 22\' 2; addunt BBvd argumentum. quod intP fol. 243b, in G (omissa inscriptione) fol. 24b legitur: (Tertins rubr. P) hic tertius liber (liber tertius G) continet quattuor causas, quibuB effectum est, ut non sine asperitate unitas (unitatis G) fieret (et add. P) : primam (IB, prima G, ortu B) quod basilicas scismatici non necessarias (necessaria RB) fecerint et rebaptizationem intulerint (et reb. intul. om.RB, non instituerint P); secundam (II B, secunda G, om. B), quod Donatus Carthaginis (Karlaginem Bv) prouocauerit (prouocauit \'V), ut unitas fieret; tertiam (in B, tercia G, om. B), quod Donatus Bagaiensis (Uagaiensis PG, Bagaensis B, Baiagensi v) circumcelliones (circiceliones P, cercelliones R, cercillionen B, sterelliones v — corr. Cochl.) conlegerit (colligerit P, collegit RBv), r ut operarioB (operatios P) unitatis inpediret; quartam, (IIII B, quarta G, om. B) sine uoluntate dei nihil esse (esset G) factum ex his, quibus putant aliqui unitati faciendum esse conuicium (ex bis-conuicium desunt hoc loco in BBv ita ut ab eisdem uerbis incipiat liber llL : factum INCIPIT LIBER TEBTIVS (Incipit lib\' tercius B) Ex his quibus sq. BBv; restituit haec Bald.) conuicium Incipit Liber Tercius G 3 et hereditate (om. de) B 4 errore BB 5 qui fuerit RB unitatis B tert. qui (quae vb) fuerit ut BBvb 6 mitteretur] moreretur BB, moueretur G, moretur v (corr. Cochl.) 7 aspera facta sunt BBv ad quid] aliquid B, quid (om. ad) G, ea quae imp. c lentio BBvb 8 machario... thaurino G 9 dentes] add. in G patres uestri peccauerunt 10 illis ...] illi quidem primo populum G populum dei vb ) [*]( ,6* )
68
diuiserunt et basilicas fecerunt non necessarias, deinde Donato Carthaginis, qui prouocauit, ut unitas proximo tempore fieri temptaretur, tertio Donato Bagaiensi, qui insanam conlegerat multitudinem, a qua ne Macarius uiolentiam pateretur, ad se et ad ea, quae ferebat, tutanda armati militis postulauit auxilium. uenerunt tunc cum pharetris armigeri, repleta est unaquaeque ciuitas uociferantium; nuntiata unitate fugistis omnes. nulli dictum est: nega deum, nulli dictum est: incende testamentum, nulli dictum est: aut tus pone aut basilicas dirue; istae enim res solent martyria generare. renuntiata est unitas; sola fuerant hortamenta, ut deus et Christus eius a populo in unum conueniente pariter rogaretur. nullus erat primitus terror: nemo uiderat uirgam, nemo custodiam, sola, ut supra diximus, fuerant hortamenta. timuistis omnes, fugistis,. trepidastis, ut pro certo de uobis dictum sit, quod in psalmo quinquagesimo secundo scriptum est: ibi trepidauerunt timore, ubi non erat timor. fugerunt igitur omnes episcopi cum clericis suis, aliqui sunt mortui; qui fortiores fuerunt, capti et longe relegati sunt.
Et tamen horum omnium nihil actum est cum uoto nostro, nihil cum consilio, nihil cum conscientia, nihil cum opere, sed gesta sunt omnia in dolore dei amare plorantis et in ultionem aquae, quam contra interdictum iterum mouistis [*]( 16 Ps. 52, 6 22 cfr. Es. 22, 4 28 cfr. Ioh. 5, 4,. ) [*]( 3 tertio] testo B baiagensi R, baagensi (sic) B, Uagiensi G (cfr. arg. libr. 3) collegerunt \'G 4 ne] et BBtJ uiolentia G 6 ar- mata B postolanit B 6 feretris B 7 uociferancium B, add. Dupm. clamoribus, sed cfr. Esaiae verba p. 72, 10 et Bdnsch, Ital. p. 439 ntihciatam unitatem BB 8 deum (om. nnlli dictum est) incende B 9 aut ante tus om. G tus pone] tu sponsae (sponse B) RB basilicam G 10 mastiria B nnntiata est G 11 deus et spiritus eius BBv (sed cfr. p. 76, 10) 14 hostamenta B timuisti B .15 pro cesto B de om. v in psalmo LI (sic) BB, in psalmo scriptum b 16 scriptum sit ibi timuerunt tupore ubi G trepidanerunt nbi (om. ibi et timore) RB edd. 17 non erat] nouerat (sic) B 18 fortiores erant G 19 et om. BBvb religati BB 22 sed egesta (e priflCip. ezp. m. 2) G 23 in om. e interum mouistis RB )
69
transducentes ad uos aquam antiquae piscinae. sed nescio an cum illo pisce, qui Christus intellegitur, qui in lectione patriarcharum legitur in Tigride flumine prehensus, cuius fel et iecur tulit Tobias ad tutelam feminae Sarae et ad inluminationem Tobiae non uidentis: eiusdem piscis uisceribus Asmodeus daemon a Sara puella fugatus est, quae intellegitur ecclesia, et caecitas a Tobia exclusa est. hic est piscis, qui in baptismate per inuocationem fontalibus undis inseritur, ut quae aqua fuerat, a pisce etiam piscina uocitetur. cuius piscis nomen secundum appellationem graecam in uno nomine per singulas litteras turbam sanctorum nominum continet, 1XO1*2, quod est latinum: Iesus Christus, dei filius, saluator. hanc uos piscinam, quae in omni catholica per totum orbem terrarum ad uitam generis humani salutaribus undis exuberat, transduxistis ad uoluntatem uestram et soluistis singulare baptisma, ex quo baptismate hominibus muri facti sunt ad tutelam, et fecistis quasi alteros muros nullum bonum aedificium facientes. non potuistis construere, nisi dirueretis. et quale potest esse aedificium, quod de ruina construitur? hanc rem per Esaiam prophetam deus dolet et flet, cum dicit filiam sui generis esse contritam. genus dei est non habere genus, qui ex se est et manet in aeternum. similis est et
[*]( 7 cfr. Tob. 6, 9 & 19 20 cfr. Es. 22, 4 ) [*]( 1 traducentes RB edd. (sed cfr. I. 15) an (8. I. m. 1) B 2 intellegetur (1 pritts ex r corr.) B 8 patriarche tobi (sic) legitur G, patriarchae Tobiae 1. d, (om. Tobiae) b Intig de flumine B 4 sarre B, sarrae vb & thobi (sic) G piscis om. RB 6 as modeus B, et Nasmodeiu G, Hasmodeus vb „ a sarra Bv fugatus] uocatos (om. est) G i 7 a thobi G, a Tobi Bv hoc (i 8. I. m. 1) B 8 baptismatę B per intinctionem coni. Barth. 9 uocitur B Huius (H rubr.) piscis G 11 turbam ...] turbans auctorum nomen v IX9TE] ichtys add. G 12 atine G hanc om. G 14 humani generis G 16 hominibus] credentibus G facti] sancti v 17 bonum] noum B, nouum Bvb multum bonum (corr. i. mg. m. 2 nullum) G 18 extruere G, instruere Bv et] sed G 19 constituitur v 20 deflet G 21 generis sui G 22 manet ma v (in aeternum manet Cochl.) in aeternitatem R, in etemitatem B, ineternum G, in aetenutate b ) 70
aqua, quam non legimus factam. in cuius aquae iniuria indicat deus lacrimas suas, quas uos fecistis, quas testatur nulla posse consolatione siccari, cum ad uos per Esaiam prophetam loquitur dicens: missum me facite, amare plorabo, nemo poterit consolari me in contritione filiae generis mei. hoc loco defenditur innocentia nostra, dum deus cum dolore iracundiam uobis indicat suam, dum et causam prodit et rationem ostendit. denique non ait: in Sion, sed in una eius ualle sunt celebrata; non in illo monte Sion, quem in Syria Palaestina a muris Hierusalem paruus disterminat riuus — in cuius uertice est non magna planities, in quo fuerant septem synagogae, ubi Iudaeorum populus conueniens legem per Moysen datam discere potuisset — sed ubi nulla lis audita est nec ab aliquo celebratum iudicium nec aliqua est illic ab ullo iudice lata sententia — quia locus erat doctrinae, non controuersiae post doctrinam. si quid agendum erat, intra muros Hierusalem agebatur. inde scriptum est in Esaia propheta: ex Sion prodiet lex et uerbum domini de
[*]( 4 Es. 22, 4 . 18 Es. 2, 8 ) [*]( 1 quam modo legimus t non om. b factam om. RBvb (aqua cuius non legimus genus. in cuius sq. an aqua quam non legimus a deo factam sit scribendum haesitat Casaub.) iniuriam G 2 qua (s add. m. 1) testatur B 3 dum ad uos G per Es. proph. om. BBvb 5 me poterit consolari in G 6 cum deus Rvb 7 causas BBvb. 8 rationem] traditionis B, traditiones Bv, rationes b ait om. G in. tota Syon G (fortasse legendum in toto monte Sion. cfr. p. 72, 1) sed in uia eius v (Cochl. eorr. una) 9 ualde (corr. m. 2 i. mg. ualle) G sunt celebrata] ista ud iudicia (efr. I. 14) subaudiendum censet Casaub., nisi forte pro sunt mauis sententia (cfr. VII, 1); sed in Es. 22, 7: et erunt electae ualles tuae plenae quadrigarum non de iudicio celebrando sed de uastantium multitudine agitur, quare fortasse BCnbendum est sunt celebrationes quem Syria v 10 amuris iherusalem (sic) B determinat RB 11 in qua RBvb fuerant (t. mg. adscr. m. 2 u) G septem (*. mg. adpos. m. 2) G 13 disceret potius RBv sed om. G 15 doctrine erat (add. transpos. sign.) B 16 controuersie. Post (P rubr.) doctr. si sq. Gb 17 ierusalem (sic) B in esaiam prophetam BB 18 prod\' B de] ab BB, ex G) 71
Hierusalem —: non ergo in illo monte Sion Esaias aspicit uallem sed in monte sancto, qui est ecclesia, qui per omnem orbem Romanum caput tulit sub toto caelo, in quo monte a deo patre filius dei regem se constitutum esse gratulatur in psalmo primo dicens: quoniam regem constituit me super Sion montem sanctum suum, utique super ecclesiam, cuius rex et sponsus et caput est, non in illo monte, ubi nullae sunt portae, quas diligat deus, sed in monte ecclesiae, qui spiritaliter appellatur. cuius ecclesiae portas introeunt innocentes, iusti, misericordes, continentes et uirgines, quas portas commemorat spiritus sanctus per Dauid in psalmo LXXXVI, dum dicit: fundamenta eius in montibus sanctis, diligit dominus portas Sion, non illius corporalis montis, ubi iam nullae sunt portae et post uictorias Uespasiani imperatoris uix antiquarum extant uestigia ruinarum. est ergo spiritalis Sion ecclesia, in qua a deo patre rex constitutus est Christus, quae est in toto orbe terrarum, in quo est una ecclesia catholica. nam Sion ecclesiam esse et alio loco sanctissimus Dauid propheta testatur dicens: lauda deum tuum, Sion, qui confortauit seras portarum tuarum, benedixit filiis tuis in te. per singulas prouincias totius orbis ualles singulas intellegimus montis, et dum non
[*](5 Ps. 2, 6 8 & 12 Ps. 86, 1 & 2 19 Ps. 147, 1 & 2 ) [*]( 1 in illius montis RBv et Esaias (ysaias B) BB 2 sed in montem Syon qui v que per orbe (stc) romanum tulit caput (om. omnem) G 4 esse constitutum G gratulaftatur R, testatur G (cfr. indicem) 5 psalmo secundo G (olim ps. I. et II. unum etmdemque fuisse Dupin. perhibet) quoniam] quo modo B 6 suum] eius G super om. v 7 sponsus est et caput G 8 nulle G, non inillf B, non ulle ,B, non illae vb diligit vb in om. v 9 qui Syon spiritaliter Gb 10 quas portas-per Dauid om. BBv 11 psalmo LXXXV RBvb, octogesimo sexto & 13 non in illius B 15 existant G, reaant b uestigia] indicia RBvb 17 xpristus (sic) B in qua G 18 unam ecclesiam G 19 idem sanctissimus G in psalmo testatur G 20 quia G 21 tuarum om. B filios tuos G per singulas-ualles om. Rbv (loco per Casaub. cani. praeterea) 22 singulos v intellfgimus (i s. I. m. 1) B ) 72
in toto monte uidet Esaias sed in una ualle, hoc est sola Africa, in qua sola cum sufficerent templa dei, quae fuerant, alia facere uoluerunt principes uestri, in qua sola deiecti sunt muri, et [ut fierent muri] aqua sanctae piscinae transuersa est et nouitas contra antiquitatem a uobis instituta est et aqua humana contra diuinam ordinata est. hoc totum deus in uallem montis Sion et interrogat et increpat dicens: ut quid hoc factum est uobis? ideo, quoniam ascendistis in templa superuacanea: unaquaeque ciuitas repleta est uociferantium, uulnerati tui, non uulnerati gladio et mortui in te, non mortui in bello: in errore sunt a minimo usque ad maximum errantes in montibus omnes principes tui, in fugam conuersi sunt et qui capti sunt, grauiter adligati et fortiores tui longe fugati sunt. missum me facite, amare plorabo; nemo me poterit consolari in contritione filiae generis mei et ascendent Elamitae cum pharetris — Elamitae latina lingua dicuntur chori castrorum — et secutus est dicens: penetralia uestra deferentur ad publicum et secreta domus Israhel nudabuntur. hoc in Africa factum est et totum hoc, quare factum est, indicauit deus, dum uobis inputat dicens: quoniam conuertistis aquam antiquae piscinae ad ciuitatem uestram et deiecistis muros Hierusalem,
[*](7 Es. 22, 1 sq. 22 cfr. Es. 22, 9 sq. ) [*]( 1 monte om. G uidet et RB, nidit v una om. v in sola BG 3 et in qua Gv 4- muri ut fierent b ut fierent muri om. RBvb. unctnaui glossema aqua sancta et piscina RBv 5 et aqua humana-ordinata est om. RBv 6 contra diuina G 7 in ualle G increpit R, increpat (a corr. ex i) B 8 & 22 quoniam] quo modo B 9 in om. G superuacua et G, super nacana (e suprascr. m. 2) B 10 tui] in te Gb 11 mortni bello v sunt animo usque B 12 montibus] omnibus G 13 in fuga G, in uirgam v 16 poterit me B 17 uelamite (del. u m. 2) G cum ph. Elamitae om. G cum feretris B elamitae (s. l. m. 1) RB 19 proferentur G 21 quare] iu africa RBv factum esse v pijfat (corr. i mg. m. 3 imputat) G 23 ad uoluntatem uestram G ierusalem B ) 73
ut faceretis alteram munitionem, et constituistis aquam inter duas munitiones et ad piscinam antiquam adtendere noluistis nec ad eum, qui ab initio creauit illam.
Iam uides, frater Parmeniane, ad uos redundare omnia, a quorum principibus harum rerum omnium seminata est causa, deinde ad Donatum Carthaginensem, cuius ueneficio uidetur unitatis negotium esse commotum. in quo ostendam operarios eius non pro uoluntate nostra nec sua malitia aliquid fecisse, sed prouocantibus atque inpellentibus causis et personis, quas Donatus Carthaginis de leuitate sua constituit, dum magnum se uideri contendit. quem enim latet praeter te, quia peregrinus es, et potuerunt tibi falsa narrari ? aut quis negare potest rem, cui tota Carthago principaliter testis est, imperatorem Constantem Paulum et Macarium primitus non ad faciendam unitatem misisse, sed cum eleemosynis, quibus subleuata per ecclesias singulas posset respirare, uestiri, pasci, gaudere paupertas ? qui cum ad Donatum, patrem tuum, uenirent et, quare uenerant, indicarent. ille solito furore succensus in haec uerba prorupit: quid est imperatori cum ecclesia?\' et de fonte leuitatis suae multa maledicta effudit non minus quam in Gregorium aliquando, ad quem sic scribere minime dubitauit: \'Gregori, macula senatus et dedecus praefectorum\' et cetera talia, cui Donato praefatus patientia episcopali rescripsit. harum epistularum exemplaria multorum ore ubique cantantur. iam tunc meditabatur contra praecepta apostoli Pauli potestatibus et regibus iniuriam facere, pro quibus, si apostolum audiret, [*]( 3 neque G 4 illam] eam G 5 iam om. B 6 reram omnium om. G semi nata B 7 carthaginis G (cfr. l. 11; 76, 16) cuius beneficio G 10 et personis om. BBvb 11 de om. BB edd. sua om. B 12 constendit B 14 in patrem constantantem (sic) B 15 macharium G 16 subleuata om. RBv 17 possit vb repraesentare B, respicere G 19 uenerint G illi (sic) G 20 prorupit dicens G 21 et in G 22 gregorii BB 24 praefatus] prefectus Gb patientie G, penitencia B Hb exempla G tunc] tam G )
74
cotidie rogare debuerat. sic enim docet beatus apostolus Paulus: rogate pro regibus et potestatibus, ut quietam et tranquillam uitam cum ipsis agamus. non enim respublica est in ecclesia, sed ecclesia in republica, id est in imperio Romano, quod Libanum appellat Christus in canticis canticorum, cum dicit: ueni, sponsa mea inuenta, ueni de Libano, id est de imperio Romano, ubi et sacerdotia sancta sunt et pudicitia et uirginitas, quae in barbaris gentibus non sunt et, si essent, tuta esse non possent. merito Paulus docet orandum esse pro regibus et potestatibus, etiamsi talis imperator esset, qui gentiliter uiueret; quanto magis quod christianus, quanto quod deum timens, quanto quod religiosus, quanto quod misericors, ut ipsa res probat! miserat enim ornamenta domibus dei, miserat pauperibus eleemosynam, nihil Donato. cur ergo insaniuit? cur iratus est, cur, quod missum fuerat, repudiauit ? et cum illi, qui missi fuerant, dicerent se ire per prouincias singulas et uolentibus accipere se daturos, ille dixit ubique se litteras praemisisse, ne id, quod adlatum fuerat, pauperibus alicubi dispensaretur.s o consulere miseris o prouidere pauperibus o peccatoribus subuenire! clamat deus dicens: ego sum, qui feci pauperem et diuitem, non quia non potuit et pauperibus dare, sed, si ambobus daret, peccator
[*]( 2 I Tim. 2, 2 6 Cant. 4, 8 21 Prou. 22, 2 ) [*]( 1 docet dicens beatissimus Paulus apostolus G 2 ut quieta et tranquilla agant tempora sua G 4 repuplica G, edd. add. est 5 Libanum] libellum B 6 mea inuenta de L. BBv (neni pro inuenta adn. Cochl.). mea ueni a L. Gb, mea inuenta ueni de scripsi (nam repetitionis figura in Cantic. usitatissima est.) 7 sacerdotia (a suprascr. m. 2) B 8 nirginitatis G quae in] quem B in om. vb barbaris non sunt gentibus G 9 tuto d Paulus apostolus G 10 esset imperator vb 11 magis om. BB edd. 12 deum] dominum RB 13 utj et v enim (8. I. m. 1) B 14 elemosinam vicbil donato (nichil exp. et adn. i. mg. misit donato m. 3) G 15 ergo nihil (nichil B) BB insanuit B, insanit G quod om. B 16 ei dicerent b 17 et accipere uolentibus G 18 quod om. B 19 0] hoc Cochl. i. mg. scr. idemque coni. Casaub. prouidere fuerat BBvb 22 pauperi Gb ) 75
qua sibi succurreret, inuenire non posset. denique sic scriptum est: quemadmodum aqua extinguit ignem, sic eleemosyna extinguit peccatum. certe iam apud deum sunt ambo, et qui dare uoluit et qui obstitit, ne daretur. quid ? si iam dicat deus Donato: \'episcope, quid uis fuisse Constantem? si innocentem, quare ab innocente accipere noluisti? si peccatorem, quare non permisisti dare, propter quem feci pauperem?\' sub hac interrogatione qualis futurus est? quid de leuitate et furore laborauit tantis pauperibus inpedire? Carthaginis principatum se tenuisse crediderat; et cum super imperatorem non sit nisi solus deus, qui fecit imperatorem, dum se Donatus super imperatorem extollit, iam quasi hominum excesserat metas, ut prope se deum, non hominem aestimaret non reuerendo eum, qui post deum ab hominibus timebatur. denique per Ezechielem increpat spiritus sanctus principem Tyri, id est principem Carthaginis, cum per prophetam his loquitur uerbis: fili hominis, dic aduersus principem Tyri: haec dicit dominus deus: quia exaltatum est cor tuum et dixisti: ego sum deus. Tyrum Carthaginem esse primo Esaias probat, in quo legitur uisio super Tyrum et sequitur: ululate naues Carthaginis. deinde Tyrum Carthaginem esse etiam mundanae litterae protestantur; et si sit alia ciuitas, quae hoc nomine nuncupetur, nihil in alia uidetur
[*](2 Eccli. 8, 83 17 Ez. 28, 2 20 & 21 Es. 23, 1 ) [*](, at 1 qua si bi (diatinac. m. 2) B, qui sibi succurrerent v 2 ezting (s. l. m. 1) B 8 extinguet 5, (e fan. corr. ex i) B, 5 donate (te corr. ex re ut uidetur m. 2) B quid uis] quibus B 7 remisisti B 8 qualis f. est, qui de... coni. Casaub. lenitate sua G 9 tantis] dantes Casaub. Kar taginis B 11 dum seimperatorem om. B 12 extulit G 13 ut prpse \\It VT9 deum (sic) B, ut pro se ut pro deum B, et se ut deum vb uerendo Bvb 14 demque cum G 15 sanctas] dum ad principem thiri id est ad principem carthaginis propheta sq. (om. cum per) G, eadem Bald. qui cum om. et per prophetam retinuit 17 hominum v 19 tyri G 20 Esaias propheta G 21 kastaginis B deinde Tyrum om. RBv post Carthaginem add. ipsam BBvb 23 nuncupetur] continetur v in illa G) 76
factum, quod apud Carthaginem constat admissum. loquere, inquit deus, aduersus principem Tyri; non aduersus saecularem aliquem regem dicit esse loquendum nec ad multos sed ad unum, hoc est ad Donatum episcopum. neque enim fas erat prophetam Ezechielem, quem proxime nominaui, nisi principi episcopum conparare, qui sibi, ut diximus, principatum Carthaginis uindicabat, qui exaltauit cor suum et ab hominibus sibi superior uidebatur et sub se omnes etiam socios suos habere uoluisset; de quorum oblationibus nunquam est dignatus accipere, in qua re media est fides et deus Christus eius et querelae multorum, quibus in ipsa societate hanc iniuriam faciebat, ut solus secreto nescio quid ageret et postea ceteris perfunctorie misceretur. hoc modo exaltatum est cor eius, ut sibi iam non homo sed deus fuisse uideretur. denique et in ore populi raro est appellatus episcopus sed Donatus Carthaginis dicebatur. et merito princeps Tyri, id est Carthaginis appellari et increpari meruit, quia primus episcoporum, quasi plus esset ipse quam ceteri; et dum nihil humanum uoluit habere, exaltauit cor suum, non sicut cor hominis sed sicut cor dei, dum a ceteris hominibus aliquid
[*](1 Ez. 28, 2 ) [*]( 1 kastaginem B esse admissum G 2 Tyri aduersus principem tyri loquitur non adnersns aq. G, dum deus ad principem tyri loquitur, non aduersus sq. b 4 ad post est om. v neque fecerat proph. B, neque enim faceret v 5 prophetam Danielum G nominaui ex non in naui corr. Cochl. nisi episcopo compararem (comparem B, comparare G) libri v,. nisi episcopo eum comparare b, nisi principi episcopum (uel eum) com* - parare coni. Casaub., n. principi episcoporum comparare d, n. principi (uel illi) episcopum conparare scripsi 6 quis ibi ut dix.. B 7 ab omnibus hominibus G, ab del. d (sed cfr. indic.) 8 sibi om. B et] ut G .9 et de G 10 dignatus est B fides deus et christus G 11 pro eius Casaub. scr. hinc (uel inde) et pergit et querelae (sed cfr. eadem fere uerba p. 68, 11) in hanc iniur. RB 12 nt om. BBv 13 hoc om. RB edd. 14 ianum (torr. i. mg. m. 2 iam non) G 17 quia] quam G 18 que si (sic) plus esse B esset (t adscr. m. 2) B sed dum RB 19 humanum om. B habere uoluit G sicut cor hominis sed om. RBv (cor ante hominis om. edd.) 2d aliquid om. B ) 77
plus esse cupiebat. ad quem deus sequitur dicens: dixisti, ego sum deus. ideo, quia quamuis non sit usus hac uoce, tamen aut fecit aut passus est, quod effectum huius uocis inpleret. extulit cor suum, ut nullum hominem sibi conparandum arbitraretur, et de tumore mentis suae altior sibi uisus est esse; quia quicquid est supra homines, iam quasi deus est. deinde cum episcopi deo debeant famulari, tantum sibi de episcopis suis exegit, ut eum non minori metu omnes uenerarentur quam deum; hoc est, quod sibi deus uisus est. et cum per solum deum solent homines iurare, passus est homines per se sic iurare tamquam per deum. in quo si unusquisque hominum errauerat, ipse prohibere debuerat; cum non prohibuit, deus sibi uisus est. deinde cum ante ipsius superbiam omnes, qui in Christo crediderant, christiani uocarentur, ausus est populum cum deo diuidere, ut qui illum secuti sunt, iam non christiani uocarentur, sed Donatistae; et si quando ad eum aliqui ex aliqua Africana prouincia ueniebant, non quaerebat illud, quod humana semper exigit
[*](1 Ez. 28, 2 ) [*]( 1 loquitur dicens G (cfr.p. 35,4; 86,10) dixisti enim G \' 2 ac uoce R, a uoce B 3 deffectam (sic) B, defectum vb 6 de om. BB edd. qnle timore libri 6 quia] et G, quia om. v quid (lIIJWucr. m. 1) B 7 debebant v famulatum G sibi episcopos exegit BB, - sibi ipsod exigit v sibi de episcopis exigit b 9 nenerarentnr] susciperent («. mg. suspicerent m. recentiss.) G quasi dens G 10 solum om: G soleant G 11 ai om. B 12 errabat G 16 uocenttff G donatiste nocentnr G 17 ad deum (sic) 8. l. m. 1 B 18 neniebant] neniebat G; quae supra leffuntur non quaerebat — et non nnltis ut (p. 88, 4) transposita sunt in BBv; add. m. 2 i. mg. B fol. fl\'fb: hinc quinqtie folia desunt, in B fol. 26* 2 post ueniebant adnototum est T, cui respondere uidetur in columnarum intervallo numerus 8sb m. rec.; uerbum illud ueniebant excipiunt nindicanerit macarius (p. 88, 4) — dicere Gai Sei (p. 98, 17): fol. 27* — 32* in B, fol. 26* 2-31. 1 m B; guae supra kyuntur non quaerebat illnu-et non nultis ut exhibet B fol. 32* -3fib , B fol. 31* 1—35• 1, ut hic sit foliorum ordo seruandus: fol. 27*, 32* -35° , 27* —32* ito B, 26* 2, 31* 1-35• 1, 26* a- 31* 1 in B ) 78
consuetudo, de pluuiis, de pace, de prouentu anni aliquid interrogare, sed illius ad singulos quosque uenientes haec erant uerba: \'quid apud uos agitur de parte mea?\' quasi iam uere populum cum deo diuiserat, ut intrepide suam diceret partem. nam et a temporibus eius et usque in hodiernum si quando de rebus ecclesiasticis in iudiciis publicis aliqua celebrata est actio, interrogati singuli sic apud acta locuti sunt, ut dicerent se de parte esse Donati; de Christo tacuerunt. et quid de clericis dicam, cum legantur preces, quarum in primo libro fecimus mentionem, iamdudum ad Constantinum missae et subscriptae, quae episcoporum nomina continebant, sic: \'datae a Capitone et Nasutio, Digno et ceteris episcopis partis Donati\'? et postulabant utique contra episcopos, qui dum non erant in parte Donati, in Christi catholica habitabant; et dum episcopus inter coepiscopos suos non fuit nec homo inter homines esse uoluit, constat, quod extulit cor suum et deus sibi fuisse uidebatur. nam cum et ordinatores tui — quorum nomina, frater Parmeniane, bene nosti, et ubi fuerint non ignoras, et qui uel a quo petiuerint et qualem rogauerint, ut redirent et tecum redire potuissent, et nos didicimus, cum easdem preces, quas dederant, apud Africanos iudices adlegarent, in quibus scriptum est: \'datae ab episcopis partis Donati\' — hic iam quid
[*](12 & 22 efr. p. 26, 4 ) [*]( 2 uenientes 1 ecerant (sic) herba B 3 uerba] add. G nt diceret (cfr. 1. 8) agitur] nidetnr G 5 et post nam om. vb 8 se esse d. p. Donati B ÒJ) parte fuisse G 9 cum leges (cotr. Î. mg. m. 2 legantnr) G 11 subscribente MB episcoporum supra memoratorum nom. G 12 et ante Nasutio om. G 13 postolabaut (u- 8. I. m. 2) B 16 fnit] petit G 16 extulit] eialtanit G 17 cum om. b 18 fuerunt B et quid Gb 19 petierint G tecum nenire BB 20 nos dicimus BBv 21 dederunt BBvb apud] nt ad BBv alligarent B; seqwuntur haec addendum (In assendum B) episcoporum de actis (in episcoporum actis Cochl. tofIÎ.) de quibus infra . scriptum est sq. BBfJ (quae uerba ad acta his libris quondam adnexa pertinere et errore irrepsisse censuit Casaiib. deleuitque) in quibus infra scriptum b 22 date libri Date a Cassiano Rogatiano Pontio et ceteris episcopis G ) 79
responsuri sunt in illo inminenti diuino iudicio, qui in hoc saeculo alio modo confessi sunt non se esse de ecclesia Christi, qui libenter professi sunt de parte fuisse [se] Donati, cum in. euangelio scriptum est Christo dicente: qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor eum coram patre meo? isti Donatum confessi sunt, non Christum. et ne parua sit ista probatio, quam ad ipsius personam pertinere manifestum est, accedit et illud testimonium, quo supra memorata increpatio clausa. est, quod dixit illum deus non in terra moriturum; et ita factum esse omnibus notum est. habitabat in. domo dei et erat in corde maris; ubique mare saeculum legimus, cum esset ipse non tantum in amore aliquorum christianorum, sed propter scientiam mundanarum litterarum erat etiam in corde maris, id est in amore saeculi et de scientia sua sapiens sibi uisus est. sed hanc sapientiam eius euacuauit deus, dum dicit: numquid sapientior tu quam Daniel? quam merito et bene eius sapientia humiliata est, qua putauit se Daniele esse sapientiorem in repudiandis muneribus regis, dum accipere noluit, quod ab imperatore christiano missum esse uidebatur! et uisus est sibi aut Daniel nouus aut sapientia Danieli praelatus, quia et ipse Daniel aliquando a Baltassare rege cum cogeretur accipere munera, id est
[*](4 Matth. 10, 32. Luc. 12, 8 9 cfr. Ez. 28, 8 16 Ez. 28, 3 ) [*]( b s 1 sint G iudicio diuino (uerboum ordinem carr. litt. ax b m. 11) B 2 aliquo modo com. CØlaub. esse se G, se om. d 3 se om, libri 4 scriptum sit G 5 eum] illum G 6 meo qui in celis est G O .7 manifestatum d 8 et] ad SBvb qua (o 8. I. m. 2) B 9 terra sua G 11 dom1,t (u del. o i. mg. add. m. 2) G 12 in (B. I. m. 2) B. 18 scienticiam B 14 amore secularium G et] sed S, sedet BtJb 16 ut sibi uisum est BB 16 cum dicit G tu sapientior G 17 danihel BB ob quam merito et bene G, merito et bene (om. quam) b, merito om. SBv 18 danihelo S, danielo GB sapientiorem esse G 19 uoluit B 20 uisum SB 21 aut sapientior danielo (om. praeIatus) G danihelo B, danielo B aliquando om. B 22 a baltasar SB, a Balthasar G, a Baltassar vb, a Baltassare d (sed cfr. datiuum eiusdem uodsp. 80, 11) ) 80
anulum, torquem et cetera, dixisse legitur: dona tua tecum sint, rex. et sapienter respondit et conuicia regi non fecit et quod offerebatur, non damnauit sed distulit, non quo modo Donatus, qui et conuicia Constanti quanta potuit dixit et, quod ab eo pauperibus missum fuerat, repudiauit. sed Daniel sanctus sapiens inuentus est, ut munera oblata illa die non acciperet. illud enim quod ab eo petebatur, adhuc in caelo erat, et insipientis esset huius rei quasi mercedem accipere, quam nondum habuit in potestate; idcirco munera oblata illa die ad tempus accipere noluit. denique cum ei deus ostenderet, quod regi supradicto indicaret, Baltassari retulit, et quod iamdudum repudiasse uisus est, postea libenter accepit. merito increpat deus principem Tyri, Donatum, cum dicit: numquid tu sapientior quam Daniel? sed o quam longe est praesumptio Donati a persona Danielis! quod enim Baltassar dabat, Danieli dabat, non pauperibus; quod Constans christianus imperator tunc miserat, pauperibus transmiserat, non Donata. denique ait: sapientes te non docuerunt sapientiam suam, quia illud a Salomone discere noluisti. quod ait: absconde panem in corde pauperis et ipse pro te rogabit. quia etiam illud ab ipso Daniele discere noluit, quod dedit Nabuchodonosor consilium, quomodo satisfaceret, qui offenderat deum. et tu, inquit, rex, audi consilium meum et placeat
[*]( 1 Dan. 5, 17 13 Ez. 28, 3 18 cfr. Dan. 2, 27 19 Eccli. 29, 15 23 Dan. 4, 24 ) [*]( 1 Bona tua G 3 quomodo BG 4 et ante connicia om..G regi. Constanti G 6 sanctus sapiens] satis et uere sapienter G 8 insipiens esset SBvd, insipientiserat eius rei G, insipientis esset b accipere] querere G 9 quam nec dum G illa die om. G 10 non ac. uoluit BB deus ei G 11 baltasari BB, Balthasari G 16 danihelo B, danielo G, (0 sentieras.) B 17 tunc] 990 (corr. i. mg. m. 2) G 16 denique] deinde (d rubr.) G 19 qui ait G 20 panem om. B panem tuum G rogauit G 21 etiam et.. ab illo Danielo G danihelo B, danielo B noluisti G 22 Nabngodonosor BBvb modo post quo om. v satis fecisset deo qui peccanerat et tu sq. G 23 andi rei edd., audi om. G et ante placeat om. G\' ) 81
tibi; peccata tua eleemosynis redime et iniustitias tuas in miserationibus pauperum. Daniel regi peccatori et sacrilego faciendas eleemosynas suadet; Donatus, qui increpari meruit, Constanti imperatori christiano, ne misericors esset, obstitit. ideo increpatur, quod eum sapientes non docuerunt sapientiam suam, qui, quod a rege missum fuerat, per se dari passus non est. unde constat Donatum malarum fontem fuisse causarum.