S. Optati Milevitani libri VII

Optatus, Saint, Bishop of Mileve

Optatus. S Optati Milevitani libri VII (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 26). Ziwsa, Karl, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag.

In uno tibi solo, Parmeniane frater, ingrati esse non possumus, quod ecclesiam nostram, id est catholicam, quae continetur toto orbe terrarum, quamuis ab ea sis alienus, laudare uoluisti in numerando dotes, in quarum numero satis [*]( 1 uindicastis G plantationis G 2 sun (sic) B 4 paradisso P, paradysum R, paradisum Bvb 5 hostus B diffusę.s (adscr. i. mg. u m. 2) G orientis septemtrionalis (om. et) G 7 quos 1łłV:ÇQŞ (del. m. 1 ?) G contra uos soli quos B 8 communi (adscr. m. recentisa. onis) G 9 consostium B 11 quod Rv, quo decoti die B condiuntur] condemnantur v 12 et uos B illum G 13 afferre d 14 pars est unam a 9 (utrumque del.) et offerre uos dicitis deo] supra haec uerba litt. minor. scr. te uocare de qua feceris duas P 15 faceris B deo om. RBvb offerre deo d 16 uni cuique B 17 offeres P 18 Anthiocia P, antiohia (c s. I. temmsime ser.) G 21 frater Parm. G 23 terrarum orbe G sis alienus] si solemus b (corr. Cochl.) 24 uoluistis (s fin. semiexp.) G in ante numer. om. vb innumerando (seitmx. m. 2) G, in merando (sic) B)

errasti, et in dicendo, quia ipsa est hortus conclusus et fons signatus et unica sponsa. hoc nos de nostro dicimus, nam tu de alieno locutus es. quicquid de laudibus ecclesiae dicere potuisti, et nos priores eadem loquimur. traditores uobiscum et ipsi damnamus, eos uidelicet, quos, si meministi, in primo libro demonstrauimus. et cum sit nobis cum uniuerso terrarum orbe communio et uniuersis prouinciis nobiscum, sic iamdudum duas ecclesias conparare uoluisti, quasi sola habeat Africa populos christianos, in qua uitio uestro duae uidentur partes effectae; et dum inmemor factus es Christi dicentis unam esse sponsam suam; tu in Africa non dixisti duas esse partes sed duas ecclesias. certe una est, quae ex uoce Christi meruit indicari, qui ait: una est columba mea, una est sponsa mea.

Et tu huius uocis oblitus ad inuidiam catholicis faciendam his locutus es uerbis: neque enim ilia ecclesia dici potest, quae cruentis morsibus pascitur et sanctorum sanguine et carnibus opimatur\'. certa membra sua habet ecclesia episcopos, presbyteros, diaconos, ministros [*]( U & 13 Cant. 6, 8 ) [*]( 1 indicendo B hostus B fons] hoc uerbo finitur in G fol. XVIb; quae sequtmttw, foliorum ordinem turbatum demonstrant. nam fol. XVII * incipit possetis quas preces (c. 16 p. 50, 22) et desinit tracte sunt (c. 18 p. 53. 9); quae supra sunt, leguntur fol. XVIII II ita ut hic sit foliorum ordo seruandus: XVI, XVIII, XVII eademque ratione XX, XXII, XXI (cfr. p. 58,12) 2 didicimns P 3 locutus (bis pos.) B 4 et om. RB edd. priores omnes P eandem R, andem B 5 damnamus] damnamus B m quos] quod B si ne minis (sic) R, si me minis B, sane nimis v, si meminis b in primo modo demo libro G 6 nobiscum G 7 ex univ. RBv et cum uniuersis b 9 dua euidentur pastes B 10 es om. G 11 non (s. I. m. I) B duas] partes G 12 pastes B ecclesilsias (sic) B certe] ceste B quae] qui (corr. m. recent.) G 13 ait una est sponsa mea una est col. mea G mea post columba om. vb 15 et om. PG in huius B 16 es] est B ecclesia illa RB, illa 0\' vb 17 deci B potuit G qua eruentis (sic) B 18 opinatur B cesta B 19 dyacones G )

et turbam fidelium. dicite, cui generi hominum in ecclesia. nostra hoc possit adscribi, quod obicere uoluisti; specialiter nomina aliquem ministrum, ostende aliquem diaconum nomine\' suo, indica hoc ab aliquo factum esse presbytero, proba hoc episcopos admisisse, doce aliquem nostrum cuiquam insidiatum esse. quis nostrum quemquam persecutus est? quem a nobis persecutum esse aut dicere poteris aut probare? quia tibi unitas displicet, hoc si crimen putas, argue nos Thessalonicensibus, Corinthiis, Galatis, septem ecclesiis, quae sunt in Asia, communicasse. si nefas tibi uidetur aut si reatum putas memoriis apostolorum et sanctorum omnium communicasse, hoc nos fecisse non solum non negamus sed etiam gloriamur.

Sed ut ostendam partem uestram, ut dixisti, cruentis morsibus pastam, christianorum sanguine et carnibus opimatam, a principio suo uester iam rabidus commemorandus est furor, iam uestra retexenda inpietas, iam stultitia demonstranda. in quo prius est ostendere erubescendam laetitiam uestram et gaudia criminosa, quod uobis ad pristini erroris libertatem redire datum esse constiterit. recensete tempora, discutite rationem rerum, dissimilia uota et personas diuersas [*]( i 1 turba B, turbas G generę (corr. tn. 1) B 2 abicere BB 3 in\' aliquem m. BB 4 pb\'roa B 5 aliquam B 6 quemquam aliquando G 7 poteritis G 8 si hoc B tessalonicensibus (h s. I. m. 2) B, tesalonicensibus B, thesalonicensibus G 9 Chorinthiis P, corinthis (corr. m. 2) B, corinthis B galatiis G 10 tibi nefas G 12 negaSSe (i mg. m\' m. rec.) B 13 pastem B dixi RB edd. 14 et carnibus om. RBvb (cfr. Parmeniani uerba p. 48, 16; 52, 12) r 15 §abidus P 16 retexenda] repetenda v 18 ad pristini erroris libertatem redisse contigerit PG, ad pr. err. libertatem factam esse constitit BBv, a pristini erroris libertate redisse contigerit b, ad pristinos errores lib. factam e. constitit eoniee. Casaub., uobis pr. erroris lib. factam esse contigerit d, ad pristini erroris libertatem redire datum esae constiterit scripsi (wisi forte omisso ad scribendum pristini erroris libertatem redditam esse contigerit — cfr. p. 51, 3: e nobis libertas est reddita) 19 recensite (e s. l. m. 2) R, recensite Bv 20 rationes edd. rerum] regum P ) [*](XXVI. ) [*](4 )

adtendite. redeat in memoriam Constantinus imperator christianus, quem famulatum exhibuerit deo, quae habuerit uota? ut remotis scismatibus intermortua omni dissensione sub toto caelo filios suos gaudens in uno uideret sancta mater ecclesia. reddiderat una communione maritis uxores, parentibus filios, fratribus fratres. quibus rebus deus se laetari testatur, dum dicit: ecce quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum. etenim cum Africanos populos et orientales et ceteros transmarinos pax una coniungeret et ipsa unitas repraesentatis omnibus membris corpus ecclesiae coagularet, dolebat hoc diabolus, qui semper de fratrum pace torquetur. illo tempore sub imperatore christiano desertus in idolis tamquam inclusus latebat in templis. hoc eodem tempore duces et principes uestros merita relegauerant sua, in ecclesia nulla fuerant scismata nec paganis licebat exercere sacrilegia: pax deo placita apud omnes christianos populos habitabat; diabolus maerebat in templis, uos in regionibus alienis.

Deinde, ut omnibus notum est, secutus alius imperator, uobiscum uota sinistra concipiens ex famulo dei factus est minister inimici, apostatam se edictis suis testatus est, quem precibus rogastis, ut reuerti possetis, quas preces, si uos negatis misisse, nos legimus. nec difficultatem praebuit, [*](7 Ps. 182, 1 ) [*](1 inmemoria B christianus om. G 2 cĮę9 uota B 3 schismatibus (sic) in terra mortua P intef immortua G 4 in uno] Cochl. coni. in unum (cfr. psalm. Sequ.), Barthius in sinu 5 unam communionem BBd 6 leteri B 7 dum] cum G dicit centesimo tricensimo ecce G ecce om. BBv 8 africa nos B 12 illo in tempore G desertus] decestus B 13 latebat] iacebat RB, tacebat c 14 merito v religauerant BGv sua in ecclesia: Nulla v 16 sacra sacrilega PG, Wra sacrilegia B a deo RB, a deo placato v christianos om. G 17 zabolus P (cfr. Rdnsch, Ital. 457) 19 deinde alter ut ... secutus est imperator PG omnibus notum libri vb, nobis notum d, secutus alius imp. BBu. secutus imp. b 21 apostatem B est ubique testatus PG 22 reuesti B possitis P )

quem rogastis: ire praecepit pro uoto suo, quos intellexerat ad disturbandam pacem cum furore esse uenturos. erubescite, si ullus est pudor: eadem uoce uobis libertas est reddita, qua uoce idolorum patefieri iussa sunt templa.

Isdem paene momentis uester furor in Africam reuertitur, quibus diabolus de suis carceribus relaxatur. et non erubescitis, qui uno tempore cum inimico communia gaudia possidetis! uenistis rabidi, uenistis irati membra laniantes ecclesiae, subtiles in seductionibus, in caedibus inmanes, filios pacis ad bella prouocantes. de sedibus suis multos fecistis extorres, cum conducta manu uenientes basilicas inuasistis; multi ex numero uestro per loca plurima, quae sub nominibus dicere longum est, cruentas operati sunt caedes et tam atroces, ut de talibus factis ab illius temporis iudicibus relatio mitteretur. sed interuenit et occurrit iudicium dei, ut ille, qui uos iamdudum redire iusserat, imperator profanus et sacrilegus moreretur, qui persecutionem uobis prouocantibus iam miserat aut mittere disponebat.

Operata est apud loca supra dicta in catholicos trucidatio, memoramini per loca singula, qui fuerint uestri discursus. nonne de numero uestro fuerunt Felix Zabensis et Ianuarius Flumenpiscensis et ceteri, qui tota celeritate concurrerunt ad castellum Lemellefense? ubi cum contra [*](1 rogastis (s fin. adscr. m. 2) G irae B, ira B, ire nos G (fortasse legendmn redire cfr. I. 16) quos] quo v 2 disturb.] his turbandam v faror (e mprascr.) ... aentaras P erubescite? P 3 eadem uoceip P libestas B, libertatus (corr. m. 2) G 4 idolorum] dolorum G 6 hisdem P b reuertetur P, reuestitur B 8 rapidi P, rapidi G menbre B per 9 filius P 12 loo< P sub nom.] Cochl. scr. suis nom. 14 ab om. BBv illius] eiusdem PG redatio (corr. i. mg. m. 2) G U 16 redisse G sacrilegos (corr. m. 1) R, sacrilegos B 17 persecutiones v 20 quid RBv 21 fuerunt Uictor Zabeusis P Felix diabensis RBvb et ante Ian. om. G 22 flumen piscensfs B, flumen Pistensis v, flamen Pistensis b celeritate-cmn contra om. B cucurrerant PGb, incurrerunt v 23 Lemellefl (sic) P, Lemellensi B, Lemellesi G, Lemellefense scripsi (cfr. indic.) cum om. G ) [*]( 4* )

inportunitatem suam uiderent basilicam clausam, praesentes iusserunt comites suos, ut ascenderent culmina, nudarent tecta, iactarent tegulas imperia eorum sine mora conpleta sunt; et cum altare defenderent diaconi catholioi, tegulis plurimi cruentati sunt, duo occisi sunt, Primus, filius Ianuarii, et Donatus, filius Nini, urgentibus et praesentibus coepiscopis uestris supra memoratis, ut sine dubio de uobis dictum sit: ueloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. de qua re Primosus episcopus catholicus loci supra memorati in concilio uestro apud Thenestinam ciuitatem questus est et querelas eius dissimulanter audistis. ecce a uobis factum est, quod dixisti: ecclesiam non esse, quae cruentis morsibus pascitur\' et aliud sunt milites missi, aliud episcopi ordinati\'. quod contra nos inuidiose loquimini, ab aliis factum est, non a nobis; quod dicitis non debuisse fieri, uos fecistis. commemorasti et beatissimum apostolum Paulum dixisse sine ruga et sine sorde ecclesiam esse debere. episcopis uestris iubentibus et praesentibus supra altare catholici diaconi occisi sunt; similiter et apud Carpos. non tibi uidentur inexpiabiles sordes? in Mauritaniae ciuitatibus uobis intrantibus quassatio populi facta est, mortui sunt in uteris matrum, qui fuerant nascituri. non tibi uidetur ruga, quae non possit ullis satisfactionibus tendi aut explanari? quid tale a nobis admissum est? nos expectamus uindicem deum. et inuidiam facitis Macario, qui si aliquid aspere fecit pro unitate, leue esse uideri [*]( 7 Ps. 13, 3 16 cfr. Eph. 5, 27 ) [*]( 3 imperiora B complecta B 4 diacones P 6 uestris om. v 7 dictum sit in psalmo XIII (tercio decimo G) PG 9 calcathoUcus B 10 Teuestinam P, theuestinam RBvb, thebestinam G, 11 dissimulantur B •4 . ex uobis P 12 eclesiam non est J? 15 non debere B 16 et beatum Paulum G 17 sordibus debere ecclesiam esse G 18 super G diacones P 19 non diuidentur RB, nonne uidentur v 20 nobis instantibus PGb 21 inuteres (sic) B 22 uide B 23 extendi P aut] uel PG talia (seiunct. m. 2) G 24 Machario P, incaris v (corr. Cochl.) 25 quid si RB, quod v aspere aliquid d esse om. P )

poterit, dum uos pro dissensione tanta mala, acerba, cruenta et hostilia feceritis. quid commemorem Tipasam Caesariensis Mauritaniae ciuitatem, ad quam de Numidia Urbanus Formensis et Felix Idicrensis, duae faculae incensae liuoribus, cucurrerunt quietorum et in pace positorum animos perturbantes ? nonnullorum officialium et fauore et furore iuuante et Athenio praeside praesente cum signis catholica frequentia exturbata et cruentata de sedibus suis expulsa est: lacerati sunt uiri, tractae sunt matronae, infantes necati sunt, abacti sunt partus. ecce uestra ecclesia episcopis ducibus cruentis morsibus pasta est. post hoc etiam illud addidisti: \'quantum uult consumat edacitas uulturum, tamen maior est numerus columbarum\'. ubi est, quod uulgo dicitur, memoriam custodem habere esse mendacis? oblitus es, quia paulo ante dixisti ecclesiam unam columbam Christi in canticis canticorum dictam. si una est apud uos ecclesia, una est columba; si una est columba, quid est, quod dicere uoluisti: numerus maior est columbarum ?\'

Et quod uobis leue uidetur, facinus inmane commissum est, ut omnia sacrosancta supra memorati uestri episcopi uiolarent. iusserunt eucharistiam canibus fundi, non sine signo [*](14 cfr. Cant. 6, 8 ) [*](1 poterit uideri B et acerba G acerua PRB 2 hostilia] inutilia G qui RB thipasam Rv, thpasam (sic) B 3 ad quem RB Numedia P Forensis P 4 et om. RB Felix Dierensis P (cfr. p. 54, 14), edierensis R (sed recte infra), edirensis B 5 quietorum et] qui et horum RBv, qui et eorum b 6 furore iuuante] furore riuante (sic) B, furore furore (sic) B 7 praesente cum signis praesente G perturbata G 8 cruenta B 9 sunt post necati om. P abacti] abadicti Bv (corr. Cochl.), abaddicti B pastus B 11 post haec P 13 custodem ....] debere esse mendacis P, d. e. mendaciis (supra script. m. recent. dacii) G, habere esse mendacem RBv (adpos. Cochl. oportere, quem secutus est Dupm.), h. oportet mendacem b, habere esse mendacis scripsi 14 quia] quid RB, quod edd. 15 columbam] catbolicam BB /pristi (sic) B dictam om. Rd 16 est et columba si P si — columba om. RBG edd. 17 maior est numerus G 19 faclU 20 episcopi uestri G 21 uiolarent] iuster inth/eucaristia canibus fundere (*. mg. adscr. m. 3: lego hic iusserint eucharistiam ac.) G )

++ diuini iudicii; nam idem canes accensi rabie ipsos dominos suos quasi latrones, sancti corporis reos, dente uindice tamquam ignotos et inimicos laniauerunt. ampullam quoque chrismatis per fenestram, ut frangerent, iactauerunt, et cum casum adiuuaret abiectio, non defuit manus angelica, quae ampullam spiritali subuectione deduceret: proiecta casum sentire non potuit, deo muniente inlaesa inter saxa consedit. et possent ista non fieri, si mandata Christi in memoria haberetis, qui ait: ne dederitis sanctum canibus neque miseritis margaritas uestras ante porcos, ne inculcent eas pedibus suis et conuersi elidant uos. quid tale ab operariis unitatis fieri potuit, unde nobis catholicis uanam inuidiam facere laboratis? inde reuertentes Urbanus Formensis et Felix Idicrensis inuenerunt matres, quas de castimonialibus fecerant mulieres. ecce quales, frater Parmeniane, episcopos celas, et cum pro tuis erubescere debueras, catholicos innocentes accusas. interea Felix supra memoratus inter crimina sua et facinora nefanda ab eo conprehensa puella, cui mitram ipse inposuerat, a qua paulo ante pater uocabatur, nefarie incestare minime dubitauit. et quasi de peccato sanctior fieret, Tysedim uelociter properauit. sic Donatum annorum septuaginta episcopum, hominem innocentem, spoliare ausus est episcopali nomine et officio et honora. uenit scismaticus [*](9 Matth. 7, 6 ) [*](1 iidem edd. canis P accensi qui rabie (qui lin. notat. et expunct.; adscr. aa. 3 i. mg. L. graui uel quasi) G 4 crismatis codd. ut frangerent per fenestram G 5 casu RBv 6 spiritalis (s fin. add. m. 2 ut uidetur) G subiectione P et proiecta P 8 non] Cochl. i. mg. ne 10 inculcenteas (seiunx. m. 2) G, conculcent edd. (ut in Uulg.) 11 pedibus suis eas vb 13 inuidi""\'amfacere (sic) B laboratis] noluisti G urbanis B 14 Felix Dierensis P (cfr. p. 53, 4) 15 fecerunt RBvb qualis es G Parm. frater P parmenine (sic) B 16 celas (i. mg. m. 2 zelas) G, celebras v debeas G 17 supra memoratus Felix RB edd. 18 conpressa P, compressam puellam b 19 mitram ipsam posuerat B aqua BQ pater om. RB 20nefari$22 21 tisedi P, sedi RBv, (Cochl. coni. inde, quem secutus est Bald.) tysedi (sic) G 22 septuaginta annorum G )

ad episcopum catholicum, ad innocentem reus, ad dei sacerdotem sacrilegus, incestus ad castum, ad episcopum iam non episcopus; sed de placito et de coniuratione uestra securus uestris legibus et decretis armatus manus, quas paulo ante peccata grauauerant, capiti innocentis iniecit et de illa lingua ausus est ferre sententiam, quae iam nec ad paenitentiam agendam uel idonea uidebatur. ecce quales, frater Parmeniane, defendis, ecce pro qualibus iamdudum dotes operari dixisti.

Etiam uos ipsi, qui sancti et innocentes uideri ab hominibus uultis, dicite: unde est ista sanctitas, quam uobis licentius usurpatis? quam Iohannes apostolus profiteri non audet, qui ait: si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est. hoc qui dixit, sapienter se ad dei gratiam reseruauit. est enim christiani hominis, quod bonum est, uelle et in eo, quod bene uoluerit, currere: sed homini non est datum perficere, ut post spatia, quae debet homo inplere, restet aliquid deo, ubi deficienti succurrat; quia ipse solus est perfectio et perfectus solus dei filius Christus. ceteri omnes semiperfecti sumus, quia nostrum est uelle, nostrum est currere, dei perficere. unde beatissimus apostolus Paulus ait: neque uolentis neque currentis sed ad dei gratiam pertinentis. nam et a Christo saluatore nostro perfecta sanctitas non est data sed promissa; denique sic ait: sancti eritis, quia ego sanctus [*]( 12 I Ioh. 1, 8. 21 Rom. 9, 16 24 Leuit. 11, 45 ) [*]( 3 placitu G, palatio v coniuratione uestra] post haec nouissima folii 270b uerba interciderunt in P, quae sequuntur: securus uestris legibus — similitudinem propter eos (p. 56, 20) ita ut unum folium uideatur deesse 5 peccata crassauerant RBv (cfr. 57, 21) 7 uel om. G ii quales om. B 8 propinqualibus (pin expunct. m. 2) G quabus (li 8. I. m. 1) B dotes iamdudum G 9 etiam et uos G qui quasi n sancti G 13 et in nobis ueritas G (cfr. 56, 4 & 16) 14 reseruabit (u a. I. m. 1) R, reseruabit G 15 et in deo quod RBvb 19 semi perfectissimi quia B, imperfecti G 21 beatus G qui ait BB uolenti ... currenti ... pertinenti G 23 a christo salutare R, a deo salutare B 24 quoniam et ego sanctus G)

sum. solus est ergo perfectus et sanctus. denique non dixit: sancti estis, sed dixit: sancti eritis. unde est ergo, quod uobis perfectam sanctitatem de superbia uindicatis? nisi ut appareat, quia uos ipsos decipitis et ueritas in uobis non est. in Iohannis schola esse noluistis. cum enim seducitis aliquos, promittitis uos indulgentiam peccatorum esse daturos, et cum uultis donare peccata, uestram profitemini innocentiam et remissionem peccatorum sic datis, quasi nullum habeatis ipsi peccatum. non est ista praesumptio sed deceptio, nec ueritas sed mendacium. etenim inter uicina momenta dum manus inponitis et delicta donatis, mox ad altare conuersi dominicam orationem praetermittere non potestis et utique dicitis: pater noster, qui es in caelis, dimitte nobis debita et peccata nostra. quid uocaris, dum peccata confiteris tua? si sanctus es, dum dimittis aliena? hoc modo et uos ipsos decipitis, et ueritas in uobis non est. sed ut apparet, hoc uobis dictat nutrix uestra superbia, quam Christus in euangelio testificatur; quia etsi nomina uestra non dixit, per similitudinem tamen uestros mores ostendit; sic enim scriptum est: dicebat Iesus hanc similitudinem propter eos, qui se sanctos putant et contemnunt ceteros. hoc de uobis dictum esse ipsa res euidenter ostendit, dum uos quasi sanctos extollitis et nos manifesto aperteque contemnitis : duo, inquit, ascenderunt in templum adorare, unus pharisaeus et alter publicanus. pharisaeus tumidus, superbus, inflatus, talis, quales et uos uidemus, [*](4 & 16 cfr. I Ioh. 1, 8 18 Matth. 6, 9 & 12. 20 sq. Luc. 18, 9 sq. ) [*]( 1 ergo om. RBvb sanctus et perfectus vb 2 sed sancti eritis dixit edd. 5 Iohanis (sic) socii Gb noluistis] non uultis G 6 uos om. B 8 quasi] que si B nullum om. G 14 debita nostra et peccata Gr quid uocitaris G 15 si sanctus es] si sanctus G, scis an tu es v cum dimittis b 17 dicta G, dicit v 18 testatur G 21 se ipsos G contempnere RB 22 uobis ipsa res dictum esse euidenter B feuidenter P 25 adorare om. P, orare G alter] unus BBG edd. 26 inflatus superbus G qualis RB )

non humiliato corpore, non inclinata ceruice sed erecta facie et tumenti pectore gratias, inquit, tibi, deus, quia nihil peccaui. hoc est dicere deo: non in me habeo, quod ignoscas. o insanus furor, o punienda et damnanda superbia! deus paratus est ignoscere et reus festinat indulgentiam recusare. publicanus humilis hominem se esse cognoscens sic rogauit dicens: propitius esto, domine, mihi peccatori. sic iustificari meruit [humilitas], sic superbia in pharisaeo, magistro uestro, de templo damnata descendit. meliora inuenta sunt peccata cum humilitate quam innocentia cum superbia. deinde cum uobis traditionis et scismatis grauia peccata non desint, insuper et superbos uos esse gratulamini.

Nunc quoniam erubescenda gaudia uestra probauimus et furor uester tot locis ostensus est, restat de profunda inpietate uestra aliquid dicere, nam omnia, quae a uobis aut fiunt aut facta sunt, quis poterit explicare? sic cuncta malignitate quadam ordinasse uos constat, ut in una specie operis uestri species alias inpleretis, ut, dum presbyter aut episcopus deicitur, sic populus caperetur. quando posset turba hominum stare, quae rectorem suum a uobis elisum esse conspiceret? non aliter quam quocumque casu pastore occiso lupi grassantur. exorcizastis [*]( 2 Lnc. 18, 11 7. ibid. 18, 13 ) [*]( 1 non inclinato corpore P sed recta facie B 2 gratias tibi inquit Gvb, inquit om. d 3 in me .om. RB edd. non obeo v 4 hoc insanus f, hoc punienda RB edd. 7 dicens deus propitius esto michi G esto mihi domine P domine om. vb 8 humilitas om. PRBvb superbia infra se in ph ... v 9 discendit (sic) G meliora scilicet t peccata sunt v sunt peccata inuenta B 10 humiliate (te adscr. et t 8. l. m. 3) G 11 schisjiiaticis v (corr. Cochl.) peccata grauia G 12 et super uos esse RB, et super nos esse v 13 erubescefida om. G probamus B 15 aut om. PG edd. 17 uti una B in unam speciem G 19 quando] quomodo edd. possit P 20 suum om. G a nobis om. vb 21 casu] pas lupi pastore occi pigrassantur P crassant R (cfr. p. 55, 5), crassantur Bv exorcidiastis P, extorcizastis (t exp. et---add. m. 2) G, exsorcidiastis v (exorcizastis aut exsordidastis adn. Cochl.) )

fideles et lauistis sine causa parietes, ut hoc nequitiae genere subrueretis simplicissimorum hominum mentes. talibus consiliis uestris nonnullorum animi iugulati sunt et sub nube simplicitatis occaecato astutiae lumine, ut miseros sterneretis, sagittas de pharetra pectoris uestri seductionibus praemisistis, ut de uobis spiritus sanctus per Dauid prophetam in decimo psalmo praedixerit: quoniam ecce peccatores intenderunt arcum, parauerunt sagittas in pharetra sua ad sagittandos in obscura luna rectos corde. quid a uobis minus factum est uestris consiliis? sagittati sunt innocentes, exarmati fideles, honore nominis sui spoliati sunt sacerdotes. o inpietas inaudita, quem iugulaueris inter paenitentiae tormenta seruare! in conparatione operis uestri latronum leuior uidetur inmanitas. uos uiuum facitis homicidium, latro iugulatis dat de morte conpendium; paupertate sensus sui circumuenti sunt, quos decipere potuistis. perfecti enim fuerant illi, opere scilicet dei, qui in eius nomine fuerant ordinati. et uos contra opus dei hostiliter militatis diuinum opus malitiae uectibus destruentes! apparet ergo de uobis dictum [*]( 7 Ps. 10, 3 ) [*]( a 1 fideles om. PRBvb lauistis (e del. et a 8. I. m. 2) G 2 genere? (s expunct.) P subuertis B, subrueritis v (corr. Cochl.) simplicoram P 3 anime iugulate G 4 simplicitatibus RB astutia B, om. vb 5 sub pharetra v peccatoris uestri (ca punctis del.) P seductionibus om: PG 6 praem.] sumsistis P, promisistis G Dauid profetans P 7 decimo om. RB edd. predixit RB 8 tetenderunt P in faretram P 9 sua om. PG obscura luna (om. in) BBv. in obscuro Gb 10 factum est minus G sagittati] sauciati G 11 ezarmati sunt G ezpoliati G 12 uerbo inpietas finiiur m G fol. 20h ; quae supra sequuntur inaudita quem—funera dignitatis (p. 61, 8), habet fol. 22. folii uero interpositi (21) prima iunt eitendistis enim (p. 61, 8), notmsima guttur eorum (p. 63. 19). cfr. eandem foliorum confusionem p. 48, 1 quae iugulas v inter paenitentiam (penitentia G) et tormenta PG 13 semare] seuire BB, secure v 14 uiuum] unum v 15 iugulans vb 17 in om. P 18 et] econtra v militantes RB edd. militantis b 19 militiae PRBv dictum om. v )

esse in X psalmo: quoniam quae tu perfecisti, ipsi destruxerunt. fecit uos superbos inpietas uestra, sed accusat uos prospiciens de caelo iustitia; et iniqua uos gerentes error hominum laudat, ut de uobis in VIIII psalmo dixerit spiritus sanctus: [dum superbit inpius, incenditur pauper; conprehenduntur in consiliis, quae cogitant], quoniam laudatur peccator in desideriis animae suae, et qui iniqua egerit, benedicetur. quid iniquius quam exorcizare spiritum sanctum, altaria frangere, eucharistiam animalibus proicere ? et ut in errorem uos uester populus mittat, laudando felices appellant et bene nominant et per uos iurant et personas uestras iam pro deo habere noscuntur.

Solet deus ad probandam fidem in iuratione ab hominibus nominari. sed cum per uos iuratur, iam apud uestros de deo et Christo silentium est. si ad uos diuina migrauit de caelo religio, quia per uos iuratur, nemo uestrum aut uestrorum langueat: nolite mori, imperate nubibus, pluite, si potestis, ut per uos plenius iuretur et de deo sileatur. nam et prioribus saeculis ut templa fabricarentur et idola fierent, quid a uestro populo diabolus potuit amplius facere? nihil aliud, nisi ut de deo taceretur, dum per errorem homines de solo diabolo loquebantur.

sacrilegium inpietati conmixtum, dum homines per [*](1 Ps. 10, 4 5 Ps. 9, 23-24 ) [*](1 quem tu RB, ea quae tu P ipsi] isti P, om. G 2 superbos] super uos G 5 sanctus] sequitur in PG eiusdem psalmi qui praecedit uersus 23: dum superbium (superbit G) pius (impius G) incenditur pauper conpraehenditnr (cöprehenduntur G) in consiliis quae (que G) cogitat (cogitant G) quoniam e. q. a. 6 quoniam] a modo B 7 in concupiscentiis anime G qui om. G 8 egerit] gerit P, gerens G benedicitur P exhorcidiare P 10 in errore G 11 appellat P 13 deus om. G iniurationem P, in iurationem RB, iu iuratione abominibus G 15 silentium est] siletur G (cfr. l. 18 de deo sileatur) si ad humana diuina G 17 languat RB 18 de domino G 20 facere] inuenire G 21 nisi (s. I. m. 1) B errores v hominis P 23 sacrilegum Cockl. i. mg. adscr. impietas (ti s. l. m. 1) R, impietatis v commissum RBv dum] cum G )

uos iurantes libenter auditis et uocem dei auribus non admittitis uestris, qui in CIIII psalmo sic ait: ne tetigeritis unctos meos neque in prophetas meos manum miseritis. unctos autem esse et reges et sacerdotes et libri Regnorum indicant et Dauid in psalmo CXXXII sic ait: sicut unguentum in capite, quod descendit in barbam Aaron. et tamen uos contra isdem uiribus conati estis praecepta contemnere, quibus, qui deum timent, mandata conantur inplere. docete, ubi uobis mandatum est radere capita sacerdotum, cum e contrario sint tot exempla proposita fieri non debere. Saul antequam peccaret, ungi meruit, post unctionem non leuiter offendit. hoc deus cum uideret, propter oleum non tangendum uolens exempla proponere paenitentiam suam professus est. sic enim legitur dixisse dominum: paenitet me unxisse Saul in regem. et utique potuit deus oleum quod dederat, auferre. sed cum uoluit docere non debere contingi oleum etiam in peccatore, ipse qui dederat, paenitentiam gessit. igitur deus si, ut te doceret, quod dedit, auferre non potuit, per quod noluit, tu quis es, ut auferas, quod non dedisti? et qui parare debebas aures ad audiendum, parasti nouaculam ad delinquendum. et cum possetis esse filii dei, filii hominum esse uoluistis et ad infigendum morsum honoribus alienis dentes uestros in sagittas et arma uertistis, [*](2 Ps. 104, 15 6 Ps. 132. 2 14 I Reg. 15, 11 ) [*](1 uocem domini G 3 neque] et... ne misceritis G 4 esse om. B 5 psalmo om. G in psalmo CXXXV BB 6 in capite om. BBvb in barba Aharon P 7 uos (a. I. m. 1) B hisdem PG easdem uires b 8 qui timent deum G, quid inde timent (sic) B, qui dominum tim. vb nitantur inplere P 9 uobis (s. I. m. 1) B 10 et cum G 11 peccaregt (n eaepunct.) P 12 uideret] diceret RB oleum] deum B 13 nolens om. G suam om. vd 14 dixisse deum G r paenituit P ]5 Saul om. G 16 debese P 17 in peccatore] peccatorem BB, peccatorum v 18 quot ... per quot B 19 tu qui B, tu qui est icorr. Cochl.) v 20 debeas BB 21 nouacula G cum posses e. filium B 22 filii post dei om. v infingendum B 23 uestistis B, uertitis v )

linguas acuistis in gladios, inplestis, quod de uobis in psalmo LVI scriptum est: filii hominum, dentes eorum arma et sagittae et lingua eorum gladius acutus.

Ergo linguas uestras acuistis in gladios, quas mouistis in mortes non corporum sed honorum, iugulastis non membra, sed nomina. quid prodest, quia uiuunt homines et honores a uobis occisi sunt? ualent quidem membris sed ereptae portant funera dignitatis. extendistis enim manum et super omne caput mortifera uelamina praetendistis, ut, cum sint, sicut supra dixi, quattuor genera capitum in ecclesia: episcoporum, presbyterorum, diaconorum et fidelium, nec uni parcere uoluistis, euertistis animas hominum. hos actus uestros dolet deus in Ezechiele propheta, cum dicit: uae facientibus uelamen — hoc est inponentibus manum — super omne caput et super omnem aetatem ad euertendas animas. inuenistis pueros; de paenitentia sauciastis, ne aliqui ordinari potuissent: agnoscite uos animas euertisse. inuenistis fideles antiquos; fecistis paenitentes: agnoscite uos animas euertisse. inuenistis diaconos, presbyteros, episcopos; fecistis laicos: agnoscite uos animas euertisse.

Socius et comes uester iamdudum fuerat, cui nunc [*](2 Ps. 56, 5 13 Ez. 13, 18 ) [*]( 3 linguae R, lingue B 4 quas mouistis] quasi nouistis (corr. i. mg. m. 2 mouistis, sed. non emend. quasi) G 6 nomina et honores G quia] quod PG honore RBv (cfr. p. 65, 2) 7 occisi sunt (honores add. b) • tii a uobis vb erepta RBv 8 extendis (s fin. del. et stis s. l. m. 1) B 9 sicut] ut G 10 Ş1}:ųţ in aecclesia R 11 diaconum P uni] eum v (corr. Cochl.) 12 euestistis B hominum] omnium non inepte anonymus quidam apud Dupin. proposuit dolet] odit RBv 13 in Ezechilo profeta P, in ezechielem prophetam BB, per ezechielum prophetam G cum dicit] dicens G facientes v 14 manum om. G super omne capu.t et om. RB edd. (cfr. p. 4, 12) 16 inuenisti G et sauciastis B, saucietatis G 17 & 20 euestisse B; sequuntur haec in PG inuenistis fideles nouos fecistis cathecuminos, agnoscite uos animas euertisse. haec uerba in G expuncta excipiunt quae supra sunt inuenistis fideles antiquos ... 20 cognoscite G )

manus inferre conatus es: pariter currebatis . fac illum peccasse, cum peccatum non esse constet; iacebat, ut aestimas; • si apostolum legisti, tu uide, cui stes, et ille cui iaceat; si seruus es, dominum recognosce et intellege, quia non tibi iacebat, qui tecum paulo ante currebat. quid in potestatem alienam inruis, quid temerarius dei tribunal ascendis ? et cum ipse sis reus, in alterum audes ferre sententiam et legisti: qui stat, domino suo stat, et qui iacet, domino suo iacet. potens est autem dominus eius suscitare eum; tu quis es, qui de seruo alieno iudices? oleum sacerdoti a deo conlatum non debuisse uos tangere a puero dei Dauid discere debuistis, qui sic per Samuelem ungitur, ut Sauli, quod iamdudum datum fuen.fc, minime tolleretur. denique uel cum deo iubente uel euentu procurante una eos spelunca concluderet, uenerat in potestatem pueri Dauid Saul, qui peccauerat. uidetur non uidens ideo, quod a maiori lumine, ut fieri adsolet, in caligine clausi aeris alterum iuxta se uidere non potuit. innumerabiles antiquum regem sequebantur exercitus, sed ipse rex in potestatem uenerat alienam. occasionem uictoriae Dauid habebat in manibus: incautum et securum aduersarium sine labore poterat iugulare et sine sanguine et conflictu multorum poterat bellum per conpendium remittere in caedem; et pueri eius et occasio suadebant, ad uictoriam opportunitas [*](8 Rom. 14, 4 12 sq. cfr. I Reg. 16 ) [*]( r \'1 carebatis (r s. I. m. 1) B 3 tu] tum RB 4 recognoscite 6? 5 in potestate aliena codd. (sed cfr. V, 7) 6 irruis aliena G, inrues P tribunal dei G 8 quia qui G domino stat suo vd qui iacet d. s. iacet om. P 9 tu qui PBbd 11 uos om. v 13 uel] et P 14 concluderet] conduceret B et uenerat P 15 in potestate PG I Dauid pueri P 16 maiore (i s. I. m. 2) R 17 clausi aeris] clausus v, clausi oris coni. Barth. 18 sequebantur et v excercitus B 19 in potestate .. aliena libri (cfr. supra l. 15) occasione BG 21 et sine conflictu G 22 mittere caedem P, mittere cedem RBG, mutare in caedem coni. Cochl. et recep. Bald. remittere in caedem scripsi 23 suadebat codd. ad om. P hostabatur B )

hortabatur. stringere iam coeperat ferrum, ire iam coeperat armata manus hostiles in iugulos, sed obstabat plena diuinorum memoria mandatorum, hortantibus se pueris et occasionibus contradicit, tamquam et hoc diceret: sine causa me, uictoria, prouocas, frustra me, occasio, in triumphos inuitas\'. uolebat hostem uincere, sed prius est domini diuina praecepta seruare. Non mittam, inquit, manus in unctum domini. repressit cum gladio manum; et dum timuit oleum, seruauit inimicum et ut conpleret obseruantiam, uindicauit occisum. uos nec deum timetis nec fratres agnoscitis, in cote liuoris acuistis nouaculas linguae et diuina praecepta calcantes miserorum properastis in capita, ut in captiuitatem caecos et inperitos populos iugulatis ducibus traheretis. esuritis honores innocentium sacerdotum; unde furori uestro tanta fames innata est, ut guttura uestra sepulcra patentia faceretis. unicuique sepulcro sufficit unum funus et clauditur: gutturi uestro honorum funera minime suffecerunt et adhuc patent, dum aliquos quaeritis deuorare, ut merito de uobis dictum sit: sepulcrum patens est guttur eorum. nam et de maledictione praesumitis, cum scriptum sit: benedicite et nolite maledicere. quisquis contra uestram uoluntatem aliquid fecerit, intentatis terrores, maledicta praetenditis, et quia aliqui [*]( 71 Reg. 24, 7 9 efr. II Reg. 1 19 Ps. 5,11 & 13,3 20Rom. 12,14 ) [*]( 1 ceperat BG (sic ubique) 2 diuinorum plena P 3 occasionibos] accusantibus v, fortasse legendum occasioni in manibus 5 in uitas G nolebam PG 6 domini om. PG 7 non inquit (inquid R) mittam RBb, numquid mittam (omisso inquit) v manus meas G innnctum B 8 timet G seruauit inilcum (sic) B 9 ut] cum RBvb 10 in corde RBvb, in cute G acuitis RBv 11 calcates (n s. I. m. 1) R 12 ut] et G cecos ducitis et i. p. iugulastis ducibusque trahitis G caecos aut imp. v 13 ducibus] dulcibus B traderetis esuristis P trahatis v 14 nata est P 16 et laudatur (a alterum corr. in i ut uidetur, sed litterae prorsus fere euanuermt) B 17 funera a minime (sic) Q sufflcerunt P, sufficiunt vb 18 dictum sit in psalmo tercio decimo G 21 uoluntatem uestram G aliquid om. RBv 22 intenditis G praetend.] intenditis (i prim. expunct. et uirgula suprascr.) B )

homines plus mali mereri possunt quam boni, quicquid iudicium dei aut peccati meritum fecerit, amaris uestris maledictionibus uindicatis, merito quia de nobis dictum est: os eorum maledictione et amaritudine plenum est. gloriamini, quod uobis maledicentibus aliqui homines mori potuerunt. certe non licet occidere. an ideo uos putatis innocentes, quia ferro usi non estis ? innocentem se et uenenarius iudicet, si in solo ferro est homicidium. non sibi uideatur reus, qui alterum subducto cibo necauerit, innocentem se iudicet, qui spirandi prohibita facultate suffocauerit uiuere cupientem. necis multa sunt genera, sed unum nomen est mortis. maledictionibus tuis cum fiducia hominem mortuum protestaris, quid interest, an gladio ■ ferias an lingua percutias? indubitanter homicida es, si per te mortuus fuerit, qui uiuebat. quisquis talis ex uobis est, frustra se christianum aut sacerdotem dei profitetur, qui lenitatem dei non curat imitari, cum scriptum sit [in Salomone]: deus mortem non fecit nec laetatur in perditione uiuorum. credo uos obliuisci non posse, quid per loca aliqua feceritis, cum eos, qui legem dei praedicabant, id est prophetas uelletis occidere contra iussionem dei dicentis: et in prophetas meos manum ne miseritis. Deuterium, Partenium, Donatum et Getulicum, dei episcopos, linguae gladio iugulastis, [*](3 Ps. 13, 3 17 Sap. 1, 13 20 Ps. 104, 15 ) [*]( 1 possunt mereri PG 2 peccatum meritum (tum alterum m. 2) B amaris (s adscr. m. 2) G, amans Rv (animas coni. Cochl.) 3 quia om. Gd est in psalmo terciodecimo G 5 nobis (s add. m. 2) G 7 uene*arius (n erasum) R, uenerius B 10 necis] nec is B, nec his v (corr. Cochl.) 12 hominem] laeuna 8-9 litt. indicat intercidisse nonnulla et profecto deswnt in R mortuum — ferias, e dem om. Bv nullo lacunae indicio 13 an lingua] angua (adscr. t. mg. m. 1) Rv, (Cochl. correx. lingua), argua B homicidia G 14 mortuus est PG ex nobis RB 15 se aut G dei (s. I. m. 1) B 16 non curatdeus om. BB dei ignorat: Quoniam deus (omissis eeteris) v, dei non curat cum scriptum.. b in Salomone om. Pb (uncinaui) 17 laetatur] laceratur B in perditionem-B 19 ut eos G, cum eos-uelletis om. v predicant G 20 uellitis P, uelitis G 21 manus Gv (cfr. p. 60, 3) •deutherium PG parthenium G 22 donatum om. G)

fundentes sanguinem non corporis sed honoris. uixerunt postea homines, sed a uobis occisi sunt in honoribus dei sacerdotes. multis notum est et probatum persecutionis tempore episcopos aliquos inertia a confessione nominis dei delapsos turificasse, et tamen nullus eorum, qui euaserunt, aut manum lapsis inposuit aut, ut genua figerent imperauit. et facitis uos hodie post unitatem, quod a nullo factum est post turificationem, quia scriptum est: ne tetigeritis unctos meos neque in prophetas meos manum miseritis. oleum suum defendit deus, quia, si peccatum est hominis, unctio est tamen. diuinitatis. ne tetigeritis, inquit, unctos meos: ideo, ne, dum peccatum hominis percutitur, et oleum, quod dei est, feriatur. iudicio suo deus seruauit rem suam et tamen uos passim inruistis in alienam corrumpentes omnium felicitatem. nam quae maior infelicitas, quam dei sacerdotes uiuere nec esse, quod fuerant ?

Matronae, pueri simul et uirgines a uobis coactae nullo interueniente peccato, salua innocentia et pudicitia uobis docentibus paenitentiam gerere didicerunt. numquid minor est infelicitas ? contriuistis sexus, uexastis aetates; uere de uobis dictum est in psalmo XIII: contritio et infelicitas in uiis eorum et uiam pacis -non cognouerunt, non est timor dei ante oculos eorum. indixistis paenitentiam [*](8 & 11 Ps. 104, 15 21 Ps. 13, 8 ) [*]( 2 auob (sic) B in hominibus PG dei om. PG 3 est notum G 4 inestia B a om. P, s. Z. m. 1 M confissione B de lapsos G 6 genua fierent RB hodie om. G 7 turif.] purificationem G 8 neque i. pr. meos (steprascr. m. alt.) P 10 deus ont. G 11 nedum G, om. B 13 seruant (sic) B 14 irruitis in alienum G nam/que (m. 2 lineol. seiwnx. et i. mg. scr. quae) G, neque BBfJ 15 maior est G uiuere nec/esse (lineal. direm. m. 2) G, uiuere necesse est (adn. i. mg. uiuentes necasse). Quot fuerunt matronae (e. q. 8. cap. 26) v 19 paenitentiam] peni tiam (post peni, quo linea clauditur, spatium duarum litterarum, sed nihil erasum) G 20 contritos sexu BB, contritas sexui iiastis b (sexu uexastis corr. Cochl. quem secutus est Bald;) 21 in psalmo tercio decimo (sic) G, om. Pb 22 agnouerunt G 23 plebibus] pedibus B ) [*]( XXVI. ) [*]( j5 )

plebibus; nec enim acta est ab aliquo, sed a uobis exacta, nec aequalibus temporum spatiis, sed egistis omnia pro personis, alter anno toto, alter mense, alter uix tota die imperantibus uobis paenitentiam gessit. si unitati consentire, ut uultis, peccatum est, si est similis culpa, quare non est aequalis pro eodem reatu paenitentia ? dubium non est populum credentium Israhel esse uocatum, plebes singulas filias Israhel, id est, qui mente deum uiderint et deo crediderint. et tamen has plebes coegistis flectere et inclinare ceruices et serie capitum iuncta massam paenitentium facere. has plebes dolet deus per Ezechielem prophetam dicens: uae filiabus Israhel, quae sarciunt ceruicalia, id est membra ceruicis, ut subponant sub cubito et sub manu. utique sub cubitis et sub manibus uestris et cum super eorum uel earum capita uelamina paenitentiae tenditis. quae inpietas uestra et furor ostensus est et superbia demonstrata; etiam stultitia fuerat reuelanda; sed hanc in sexto libro demonstrabo. [*]( 11 Ez. 13, 18 ) [*]( 1 neque acta G 2 aequalibus] plenis G spaciis temporum ab sed legistis B 8 alte nix B toto die sub nobis (uos G) paenitentiam (pen...- G) gessit PG 4 ut om. G 5 quęre (e priua del. et add. i. mg. m. 2 quare) G non (est om.) equalis (s add. m. 2) G pro eadem BB 6 dubio BB esse populum c 7 esse uocatumfiliaa Israhel om. BBv, (dubium non est esse uocatum populum credentium Israel idest qui ... b) 8 uiderit BB, uideat ab et deo crediderint om. BBvb has qui (qui perductum m. 1 ut uidetur) G 9 aeri I: capitum BBfJ iniunctam (ininctam B) massam paenitentiam Bv, iniunctam massae penitentium B 10 mseas G facere] Codal. atm. forte: ferre per Ezechielom G 11 prophetam om. BBvb israhel om. Bd qui sardunt BB 12 id est membra ceruicis om. b sub cubitis PG 18 et sub manu — cubitis om. G cubitibus BBvd cubito... uestris cum (om. et) b 14 eorum uel om. vb uelamen G 15 tenditis uerum quia et impietas G 16 etiam et P stultitia (8 tWincip. add. m.DB releuanda B 17 demonstrabimus G, monstrabimus P EXPL. LIBLII P fol. 276b, EXPLICIT LIBEB SECVNDVS (rubr.) B foh 23; , Explicit liber Secundus B fol. 22* 2, Eiplicit liber Sancti Optati Secundus\' (rubr.) G fol.. 24 *, Eiplicit liber secundus v )

Satis, ut arbitror, in secundo libello de ecclesia, quae sponsa est Christi, et de eius dotibus et de hereditate diximus saluatoris; consequens est primo scismaticorum errores ostendere; deinde, quae fuerit causa, ut unitas fieret; tertio, quis fecerit, ut miles mitteretur armatus. ab operariis unitatis multa quidem aspere gesta sunt, sed ea ad quid inputatis Leontio, Macario uel Taurino ? inputate maioribus uestris, qui, sicut in propheta scriptum est, ut uobis stupescerent dentes, ipsi uuas acidas comederunt. illis primo, qui dei populum [*]( 2 cfr. Fulgentium Afr. ad Mon. 2,1 9 Hierem. 31,29 (cfr. Ez. 18,2) ) [*]( INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI TERTH (nIbr.) R fol. 23* , Incipiunt capitula libri tercii B fol. 22\' 2; addunt BBvd argumentum. quod intP fol. 243b, in G (omissa inscriptione) fol. 24b legitur: (Tertins rubr. P) hic tertius liber (liber tertius G) continet quattuor causas, quibuB effectum est, ut non sine asperitate unitas (unitatis G) fieret (et add. P) : primam (IB, prima G, ortu B) quod basilicas scismatici non necessarias (necessaria RB) fecerint et rebaptizationem intulerint (et reb. intul. om.RB, non instituerint P); secundam (II B, secunda G, om. B), quod Donatus Carthaginis (Karlaginem Bv) prouocauerit (prouocauit \'V), ut unitas fieret; tertiam (in B, tercia G, om. B), quod Donatus Bagaiensis (Uagaiensis PG, Bagaensis B, Baiagensi v) circumcelliones (circiceliones P, cercelliones R, cercillionen B, sterelliones v — corr. Cochl.) conlegerit (colligerit P, collegit RBv), r ut operarioB (operatios P) unitatis inpediret; quartam, (IIII B, quarta G, om. B) sine uoluntate dei nihil esse (esset G) factum ex his, quibus putant aliqui unitati faciendum esse conuicium (ex bis-conuicium desunt hoc loco in BBv ita ut ab eisdem uerbis incipiat liber llL : factum INCIPIT LIBER TEBTIVS (Incipit lib\' tercius B) Ex his quibus sq. BBv; restituit haec Bald.) conuicium Incipit Liber Tercius G 3 et hereditate (om. de) B 4 errore BB 5 qui fuerit RB unitatis B tert. qui (quae vb) fuerit ut BBvb 6 mitteretur] moreretur BB, moueretur G, moretur v (corr. Cochl.) 7 aspera facta sunt BBv ad quid] aliquid B, quid (om. ad) G, ea quae imp. c lentio BBvb 8 machario... thaurino G 9 dentes] add. in G patres uestri peccauerunt 10 illis ...] illi quidem primo populum G populum dei vb ) [*]( ,6* )

diuiserunt et basilicas fecerunt non necessarias, deinde Donato Carthaginis, qui prouocauit, ut unitas proximo tempore fieri temptaretur, tertio Donato Bagaiensi, qui insanam conlegerat multitudinem, a qua ne Macarius uiolentiam pateretur, ad se et ad ea, quae ferebat, tutanda armati militis postulauit auxilium. uenerunt tunc cum pharetris armigeri, repleta est unaquaeque ciuitas uociferantium; nuntiata unitate fugistis omnes. nulli dictum est: nega deum, nulli dictum est: incende testamentum, nulli dictum est: aut tus pone aut basilicas dirue; istae enim res solent martyria generare. renuntiata est unitas; sola fuerant hortamenta, ut deus et Christus eius a populo in unum conueniente pariter rogaretur. nullus erat primitus terror: nemo uiderat uirgam, nemo custodiam, sola, ut supra diximus, fuerant hortamenta. timuistis omnes, fugistis,. trepidastis, ut pro certo de uobis dictum sit, quod in psalmo quinquagesimo secundo scriptum est: ibi trepidauerunt timore, ubi non erat timor. fugerunt igitur omnes episcopi cum clericis suis, aliqui sunt mortui; qui fortiores fuerunt, capti et longe relegati sunt.

Et tamen horum omnium nihil actum est cum uoto nostro, nihil cum consilio, nihil cum conscientia, nihil cum opere, sed gesta sunt omnia in dolore dei amare plorantis et in ultionem aquae, quam contra interdictum iterum mouistis [*]( 16 Ps. 52, 6 22 cfr. Es. 22, 4 28 cfr. Ioh. 5, 4,. ) [*]( 3 tertio] testo B baiagensi R, baagensi (sic) B, Uagiensi G (cfr. arg. libr. 3) collegerunt \'G 4 ne] et BBtJ uiolentia G 6 ar- mata B postolanit B 6 feretris B 7 uociferancium B, add. Dupm. clamoribus, sed cfr. Esaiae verba p. 72, 10 et Bdnsch, Ital. p. 439 ntihciatam unitatem BB 8 deum (om. nnlli dictum est) incende B 9 aut ante tus om. G tus pone] tu sponsae (sponse B) RB basilicam G 10 mastiria B nnntiata est G 11 deus et spiritus eius BBv (sed cfr. p. 76, 10) 14 hostamenta B timuisti B .15 pro cesto B de om. v in psalmo LI (sic) BB, in psalmo scriptum b 16 scriptum sit ibi timuerunt tupore ubi G trepidanerunt nbi (om. ibi et timore) RB edd. 17 non erat] nouerat (sic) B 18 fortiores erant G 19 et om. BBvb religati BB 22 sed egesta (e priflCip. ezp. m. 2) G 23 in om. e interum mouistis RB )

transducentes ad uos aquam antiquae piscinae. sed nescio an cum illo pisce, qui Christus intellegitur, qui in lectione patriarcharum legitur in Tigride flumine prehensus, cuius fel et iecur tulit Tobias ad tutelam feminae Sarae et ad inluminationem Tobiae non uidentis: eiusdem piscis uisceribus Asmodeus daemon a Sara puella fugatus est, quae intellegitur ecclesia, et caecitas a Tobia exclusa est. hic est piscis, qui in baptismate per inuocationem fontalibus undis inseritur, ut quae aqua fuerat, a pisce etiam piscina uocitetur. cuius piscis nomen secundum appellationem graecam in uno nomine per singulas litteras turbam sanctorum nominum continet, 1XO1*2, quod est latinum: Iesus Christus, dei filius, saluator. hanc uos piscinam, quae in omni catholica per totum orbem terrarum ad uitam generis humani salutaribus undis exuberat, transduxistis ad uoluntatem uestram et soluistis singulare baptisma, ex quo baptismate hominibus muri facti sunt ad tutelam, et fecistis quasi alteros muros nullum bonum aedificium facientes. non potuistis construere, nisi dirueretis. et quale potest esse aedificium, quod de ruina construitur? hanc rem per Esaiam prophetam deus dolet et flet, cum dicit filiam sui generis esse contritam. genus dei est non habere genus, qui ex se est et manet in aeternum. similis est et [*]( 7 cfr. Tob. 6, 9 & 19 20 cfr. Es. 22, 4 ) [*]( 1 traducentes RB edd. (sed cfr. I. 15) an (8. I. m. 1) B 2 intellegetur (1 pritts ex r corr.) B 8 patriarche tobi (sic) legitur G, patriarchae Tobiae 1. d, (om. Tobiae) b Intig de flumine B 4 sarre B, sarrae vb & thobi (sic) G piscis om. RB 6 as modeus B, et Nasmodeiu G, Hasmodeus vb „ a sarra Bv fugatus] uocatos (om. est) G i 7 a thobi G, a Tobi Bv hoc (i 8. I. m. 1) B 8 baptismatę B per intinctionem coni. Barth. 9 uocitur B Huius (H rubr.) piscis G 11 turbam ...] turbans auctorum nomen v IX9TE] ichtys add. G 12 atine G hanc om. G 14 humani generis G 16 hominibus] credentibus G facti] sancti v 17 bonum] noum B, nouum Bvb multum bonum (corr. i. mg. m. 2 nullum) G 18 extruere G, instruere Bv et] sed G 19 constituitur v 20 deflet G 21 generis sui G 22 manet ma v (in aeternum manet Cochl.) in aeternitatem R, in etemitatem B, ineternum G, in aetenutate b )

aqua, quam non legimus factam. in cuius aquae iniuria indicat deus lacrimas suas, quas uos fecistis, quas testatur nulla posse consolatione siccari, cum ad uos per Esaiam prophetam loquitur dicens: missum me facite, amare plorabo, nemo poterit consolari me in contritione filiae generis mei. hoc loco defenditur innocentia nostra, dum deus cum dolore iracundiam uobis indicat suam, dum et causam prodit et rationem ostendit. denique non ait: in Sion, sed in una eius ualle sunt celebrata; non in illo monte Sion, quem in Syria Palaestina a muris Hierusalem paruus disterminat riuus — in cuius uertice est non magna planities, in quo fuerant septem synagogae, ubi Iudaeorum populus conueniens legem per Moysen datam discere potuisset — sed ubi nulla lis audita est nec ab aliquo celebratum iudicium nec aliqua est illic ab ullo iudice lata sententia — quia locus erat doctrinae, non controuersiae post doctrinam. si quid agendum erat, intra muros Hierusalem agebatur. inde scriptum est in Esaia propheta: ex Sion prodiet lex et uerbum domini de [*]( 4 Es. 22, 4 . 18 Es. 2, 8 ) [*]( 1 quam modo legimus t non om. b factam om. RBvb (aqua cuius non legimus genus. in cuius sq. an aqua quam non legimus a deo factam sit scribendum haesitat Casaub.) iniuriam G 2 qua (s add. m. 1) testatur B 3 dum ad uos G per Es. proph. om. BBvb 5 me poterit consolari in G 6 cum deus Rvb 7 causas BBvb. 8 rationem] traditionis B, traditiones Bv, rationes b ait om. G in. tota Syon G (fortasse legendum in toto monte Sion. cfr. p. 72, 1) sed in uia eius v (Cochl. eorr. una) 9 ualde (corr. m. 2 i. mg. ualle) G sunt celebrata] ista ud iudicia (efr. I. 14) subaudiendum censet Casaub., nisi forte pro sunt mauis sententia (cfr. VII, 1); sed in Es. 22, 7: et erunt electae ualles tuae plenae quadrigarum non de iudicio celebrando sed de uastantium multitudine agitur, quare fortasse BCnbendum est sunt celebrationes quem Syria v 10 amuris iherusalem (sic) B determinat RB 11 in qua RBvb fuerant (t. mg. adscr. m. 2 u) G septem (*. mg. adpos. m. 2) G 13 disceret potius RBv sed om. G 15 doctrine erat (add. transpos. sign.) B 16 controuersie. Post (P rubr.) doctr. si sq. Gb 17 ierusalem (sic) B in esaiam prophetam BB 18 prod\' B de] ab BB, ex G)

Hierusalem —: non ergo in illo monte Sion Esaias aspicit uallem sed in monte sancto, qui est ecclesia, qui per omnem orbem Romanum caput tulit sub toto caelo, in quo monte a deo patre filius dei regem se constitutum esse gratulatur in psalmo primo dicens: quoniam regem constituit me super Sion montem sanctum suum, utique super ecclesiam, cuius rex et sponsus et caput est, non in illo monte, ubi nullae sunt portae, quas diligat deus, sed in monte ecclesiae, qui spiritaliter appellatur. cuius ecclesiae portas introeunt innocentes, iusti, misericordes, continentes et uirgines, quas portas commemorat spiritus sanctus per Dauid in psalmo LXXXVI, dum dicit: fundamenta eius in montibus sanctis, diligit dominus portas Sion, non illius corporalis montis, ubi iam nullae sunt portae et post uictorias Uespasiani imperatoris uix antiquarum extant uestigia ruinarum. est ergo spiritalis Sion ecclesia, in qua a deo patre rex constitutus est Christus, quae est in toto orbe terrarum, in quo est una ecclesia catholica. nam Sion ecclesiam esse et alio loco sanctissimus Dauid propheta testatur dicens: lauda deum tuum, Sion, qui confortauit seras portarum tuarum, benedixit filiis tuis in te. per singulas prouincias totius orbis ualles singulas intellegimus montis, et dum non [*](5 Ps. 2, 6 8 & 12 Ps. 86, 1 & 2 19 Ps. 147, 1 & 2 ) [*]( 1 in illius montis RBv et Esaias (ysaias B) BB 2 sed in montem Syon qui v que per orbe (stc) romanum tulit caput (om. omnem) G 4 esse constitutum G gratulaftatur R, testatur G (cfr. indicem) 5 psalmo secundo G (olim ps. I. et II. unum etmdemque fuisse Dupin. perhibet) quoniam] quo modo B 6 suum] eius G super om. v 7 sponsus est et caput G 8 nulle G, non inillf B, non ulle ,B, non illae vb diligit vb in om. v 9 qui Syon spiritaliter Gb 10 quas portas-per Dauid om. BBv 11 psalmo LXXXV RBvb, octogesimo sexto & 13 non in illius B 15 existant G, reaant b uestigia] indicia RBvb 17 xpristus (sic) B in qua G 18 unam ecclesiam G 19 idem sanctissimus G in psalmo testatur G 20 quia G 21 tuarum om. B filios tuos G per singulas-ualles om. Rbv (loco per Casaub. cani. praeterea) 22 singulos v intellfgimus (i s. I. m. 1) B )

in toto monte uidet Esaias sed in una ualle, hoc est sola Africa, in qua sola cum sufficerent templa dei, quae fuerant, alia facere uoluerunt principes uestri, in qua sola deiecti sunt muri, et [ut fierent muri] aqua sanctae piscinae transuersa est et nouitas contra antiquitatem a uobis instituta est et aqua humana contra diuinam ordinata est. hoc totum deus in uallem montis Sion et interrogat et increpat dicens: ut quid hoc factum est uobis? ideo, quoniam ascendistis in templa superuacanea: unaquaeque ciuitas repleta est uociferantium, uulnerati tui, non uulnerati gladio et mortui in te, non mortui in bello: in errore sunt a minimo usque ad maximum errantes in montibus omnes principes tui, in fugam conuersi sunt et qui capti sunt, grauiter adligati et fortiores tui longe fugati sunt. missum me facite, amare plorabo; nemo me poterit consolari in contritione filiae generis mei et ascendent Elamitae cum pharetris — Elamitae latina lingua dicuntur chori castrorum — et secutus est dicens: penetralia uestra deferentur ad publicum et secreta domus Israhel nudabuntur. hoc in Africa factum est et totum hoc, quare factum est, indicauit deus, dum uobis inputat dicens: quoniam conuertistis aquam antiquae piscinae ad ciuitatem uestram et deiecistis muros Hierusalem, [*](7 Es. 22, 1 sq. 22 cfr. Es. 22, 9 sq. ) [*]( 1 monte om. G uidet et RB, nidit v una om. v in sola BG 3 et in qua Gv 4- muri ut fierent b ut fierent muri om. RBvb. unctnaui glossema aqua sancta et piscina RBv 5 et aqua humana-ordinata est om. RBv 6 contra diuina G 7 in ualle G increpit R, increpat (a corr. ex i) B 8 & 22 quoniam] quo modo B 9 in om. G superuacua et G, super nacana (e suprascr. m. 2) B 10 tui] in te Gb 11 mortni bello v sunt animo usque B 12 montibus] omnibus G 13 in fuga G, in uirgam v 16 poterit me B 17 uelamite (del. u m. 2) G cum ph. Elamitae om. G cum feretris B elamitae (s. l. m. 1) RB 19 proferentur G 21 quare] iu africa RBv factum esse v pijfat (corr. i mg. m. 3 imputat) G 23 ad uoluntatem uestram G ierusalem B )

ut faceretis alteram munitionem, et constituistis aquam inter duas munitiones et ad piscinam antiquam adtendere noluistis nec ad eum, qui ab initio creauit illam.

Iam uides, frater Parmeniane, ad uos redundare omnia, a quorum principibus harum rerum omnium seminata est causa, deinde ad Donatum Carthaginensem, cuius ueneficio uidetur unitatis negotium esse commotum. in quo ostendam operarios eius non pro uoluntate nostra nec sua malitia aliquid fecisse, sed prouocantibus atque inpellentibus causis et personis, quas Donatus Carthaginis de leuitate sua constituit, dum magnum se uideri contendit. quem enim latet praeter te, quia peregrinus es, et potuerunt tibi falsa narrari ? aut quis negare potest rem, cui tota Carthago principaliter testis est, imperatorem Constantem Paulum et Macarium primitus non ad faciendam unitatem misisse, sed cum eleemosynis, quibus subleuata per ecclesias singulas posset respirare, uestiri, pasci, gaudere paupertas ? qui cum ad Donatum, patrem tuum, uenirent et, quare uenerant, indicarent. ille solito furore succensus in haec uerba prorupit: quid est imperatori cum ecclesia?\' et de fonte leuitatis suae multa maledicta effudit non minus quam in Gregorium aliquando, ad quem sic scribere minime dubitauit: \'Gregori, macula senatus et dedecus praefectorum\' et cetera talia, cui Donato praefatus patientia episcopali rescripsit. harum epistularum exemplaria multorum ore ubique cantantur. iam tunc meditabatur contra praecepta apostoli Pauli potestatibus et regibus iniuriam facere, pro quibus, si apostolum audiret, [*]( 3 neque G 4 illam] eam G 5 iam om. B 6 reram omnium om. G semi nata B 7 carthaginis G (cfr. l. 11; 76, 16) cuius beneficio G 10 et personis om. BBvb 11 de om. BB edd. sua om. B 12 constendit B 14 in patrem constantantem (sic) B 15 macharium G 16 subleuata om. RBv 17 possit vb repraesentare B, respicere G 19 uenerint G illi (sic) G 20 prorupit dicens G 21 et in G 22 gregorii BB 24 praefatus] prefectus Gb patientie G, penitencia B Hb exempla G tunc] tam G )

cotidie rogare debuerat. sic enim docet beatus apostolus Paulus: rogate pro regibus et potestatibus, ut quietam et tranquillam uitam cum ipsis agamus. non enim respublica est in ecclesia, sed ecclesia in republica, id est in imperio Romano, quod Libanum appellat Christus in canticis canticorum, cum dicit: ueni, sponsa mea inuenta, ueni de Libano, id est de imperio Romano, ubi et sacerdotia sancta sunt et pudicitia et uirginitas, quae in barbaris gentibus non sunt et, si essent, tuta esse non possent. merito Paulus docet orandum esse pro regibus et potestatibus, etiamsi talis imperator esset, qui gentiliter uiueret; quanto magis quod christianus, quanto quod deum timens, quanto quod religiosus, quanto quod misericors, ut ipsa res probat! miserat enim ornamenta domibus dei, miserat pauperibus eleemosynam, nihil Donato. cur ergo insaniuit? cur iratus est, cur, quod missum fuerat, repudiauit ? et cum illi, qui missi fuerant, dicerent se ire per prouincias singulas et uolentibus accipere se daturos, ille dixit ubique se litteras praemisisse, ne id, quod adlatum fuerat, pauperibus alicubi dispensaretur.s o consulere miseris o prouidere pauperibus o peccatoribus subuenire! clamat deus dicens: ego sum, qui feci pauperem et diuitem, non quia non potuit et pauperibus dare, sed, si ambobus daret, peccator [*]( 2 I Tim. 2, 2 6 Cant. 4, 8 21 Prou. 22, 2 ) [*]( 1 docet dicens beatissimus Paulus apostolus G 2 ut quieta et tranquilla agant tempora sua G 4 repuplica G, edd. add. est 5 Libanum] libellum B 6 mea inuenta de L. BBv (neni pro inuenta adn. Cochl.). mea ueni a L. Gb, mea inuenta ueni de scripsi (nam repetitionis figura in Cantic. usitatissima est.) 7 sacerdotia (a suprascr. m. 2) B 8 nirginitatis G quae in] quem B in om. vb barbaris non sunt gentibus G 9 tuto d Paulus apostolus G 10 esset imperator vb 11 magis om. BB edd. 12 deum] dominum RB 13 utj et v enim (8. I. m. 1) B 14 elemosinam vicbil donato (nichil exp. et adn. i. mg. misit donato m. 3) G 15 ergo nihil (nichil B) BB insanuit B, insanit G quod om. B 16 ei dicerent b 17 et accipere uolentibus G 18 quod om. B 19 0] hoc Cochl. i. mg. scr. idemque coni. Casaub. prouidere fuerat BBvb 22 pauperi Gb )

qua sibi succurreret, inuenire non posset. denique sic scriptum est: quemadmodum aqua extinguit ignem, sic eleemosyna extinguit peccatum. certe iam apud deum sunt ambo, et qui dare uoluit et qui obstitit, ne daretur. quid ? si iam dicat deus Donato: \'episcope, quid uis fuisse Constantem? si innocentem, quare ab innocente accipere noluisti? si peccatorem, quare non permisisti dare, propter quem feci pauperem?\' sub hac interrogatione qualis futurus est? quid de leuitate et furore laborauit tantis pauperibus inpedire? Carthaginis principatum se tenuisse crediderat; et cum super imperatorem non sit nisi solus deus, qui fecit imperatorem, dum se Donatus super imperatorem extollit, iam quasi hominum excesserat metas, ut prope se deum, non hominem aestimaret non reuerendo eum, qui post deum ab hominibus timebatur. denique per Ezechielem increpat spiritus sanctus principem Tyri, id est principem Carthaginis, cum per prophetam his loquitur uerbis: fili hominis, dic aduersus principem Tyri: haec dicit dominus deus: quia exaltatum est cor tuum et dixisti: ego sum deus. Tyrum Carthaginem esse primo Esaias probat, in quo legitur uisio super Tyrum et sequitur: ululate naues Carthaginis. deinde Tyrum Carthaginem esse etiam mundanae litterae protestantur; et si sit alia ciuitas, quae hoc nomine nuncupetur, nihil in alia uidetur [*](2 Eccli. 8, 83 17 Ez. 28, 2 20 & 21 Es. 23, 1 ) [*](, at 1 qua si bi (diatinac. m. 2) B, qui sibi succurrerent v 2 ezting (s. l. m. 1) B 8 extinguet 5, (e fan. corr. ex i) B, 5 donate (te corr. ex re ut uidetur m. 2) B quid uis] quibus B 7 remisisti B 8 qualis f. est, qui de... coni. Casaub. lenitate sua G 9 tantis] dantes Casaub. Kar taginis B 11 dum seimperatorem om. B 12 extulit G 13 ut prpse \\It VT9 deum (sic) B, ut pro se ut pro deum B, et se ut deum vb uerendo Bvb 14 demque cum G 15 sanctas] dum ad principem thiri id est ad principem carthaginis propheta sq. (om. cum per) G, eadem Bald. qui cum om. et per prophetam retinuit 17 hominum v 19 tyri G 20 Esaias propheta G 21 kastaginis B deinde Tyrum om. RBv post Carthaginem add. ipsam BBvb 23 nuncupetur] continetur v in illa G)

factum, quod apud Carthaginem constat admissum. loquere, inquit deus, aduersus principem Tyri; non aduersus saecularem aliquem regem dicit esse loquendum nec ad multos sed ad unum, hoc est ad Donatum episcopum. neque enim fas erat prophetam Ezechielem, quem proxime nominaui, nisi principi episcopum conparare, qui sibi, ut diximus, principatum Carthaginis uindicabat, qui exaltauit cor suum et ab hominibus sibi superior uidebatur et sub se omnes etiam socios suos habere uoluisset; de quorum oblationibus nunquam est dignatus accipere, in qua re media est fides et deus Christus eius et querelae multorum, quibus in ipsa societate hanc iniuriam faciebat, ut solus secreto nescio quid ageret et postea ceteris perfunctorie misceretur. hoc modo exaltatum est cor eius, ut sibi iam non homo sed deus fuisse uideretur. denique et in ore populi raro est appellatus episcopus sed Donatus Carthaginis dicebatur. et merito princeps Tyri, id est Carthaginis appellari et increpari meruit, quia primus episcoporum, quasi plus esset ipse quam ceteri; et dum nihil humanum uoluit habere, exaltauit cor suum, non sicut cor hominis sed sicut cor dei, dum a ceteris hominibus aliquid [*](1 Ez. 28, 2 ) [*]( 1 kastaginem B esse admissum G 2 Tyri aduersus principem tyri loquitur non adnersns aq. G, dum deus ad principem tyri loquitur, non aduersus sq. b 4 ad post est om. v neque fecerat proph. B, neque enim faceret v 5 prophetam Danielum G nominaui ex non in naui corr. Cochl. nisi episcopo compararem (comparem B, comparare G) libri v,. nisi episcopo eum comparare b, nisi principi episcopum (uel eum) com* - parare coni. Casaub., n. principi episcoporum comparare d, n. principi (uel illi) episcopum conparare scripsi 6 quis ibi ut dix.. B 7 ab omnibus hominibus G, ab del. d (sed cfr. indic.) 8 sibi om. B et] ut G .9 et de G 10 dignatus est B fides deus et christus G 11 pro eius Casaub. scr. hinc (uel inde) et pergit et querelae (sed cfr. eadem fere uerba p. 68, 11) in hanc iniur. RB 12 nt om. BBv 13 hoc om. RB edd. 14 ianum (torr. i. mg. m. 2 iam non) G 17 quia] quam G 18 que si (sic) plus esse B esset (t adscr. m. 2) B sed dum RB 19 humanum om. B habere uoluit G sicut cor hominis sed om. RBv (cor ante hominis om. edd.) 2d aliquid om. B )

plus esse cupiebat. ad quem deus sequitur dicens: dixisti, ego sum deus. ideo, quia quamuis non sit usus hac uoce, tamen aut fecit aut passus est, quod effectum huius uocis inpleret. extulit cor suum, ut nullum hominem sibi conparandum arbitraretur, et de tumore mentis suae altior sibi uisus est esse; quia quicquid est supra homines, iam quasi deus est. deinde cum episcopi deo debeant famulari, tantum sibi de episcopis suis exegit, ut eum non minori metu omnes uenerarentur quam deum; hoc est, quod sibi deus uisus est. et cum per solum deum solent homines iurare, passus est homines per se sic iurare tamquam per deum. in quo si unusquisque hominum errauerat, ipse prohibere debuerat; cum non prohibuit, deus sibi uisus est. deinde cum ante ipsius superbiam omnes, qui in Christo crediderant, christiani uocarentur, ausus est populum cum deo diuidere, ut qui illum secuti sunt, iam non christiani uocarentur, sed Donatistae; et si quando ad eum aliqui ex aliqua Africana prouincia ueniebant, non quaerebat illud, quod humana semper exigit [*](1 Ez. 28, 2 ) [*]( 1 loquitur dicens G (cfr.p. 35,4; 86,10) dixisti enim G \' 2 ac uoce R, a uoce B 3 deffectam (sic) B, defectum vb 6 de om. BB edd. qnle timore libri 6 quia] et G, quia om. v quid (lIIJWucr. m. 1) B 7 debebant v famulatum G sibi episcopos exegit BB, - sibi ipsod exigit v sibi de episcopis exigit b 9 nenerarentnr] susciperent («. mg. suspicerent m. recentiss.) G quasi dens G 10 solum om: G soleant G 11 ai om. B 12 errabat G 16 uocenttff G donatiste nocentnr G 17 ad deum (sic) 8. l. m. 1 B 18 neniebant] neniebat G; quae supra leffuntur non quaerebat — et non nnltis ut (p. 88, 4) transposita sunt in BBv; add. m. 2 i. mg. B fol. fl\'fb: hinc quinqtie folia desunt, in B fol. 26* 2 post ueniebant adnototum est T, cui respondere uidetur in columnarum intervallo numerus 8sb m. rec.; uerbum illud ueniebant excipiunt nindicanerit macarius (p. 88, 4) — dicere Gai Sei (p. 98, 17): fol. 27* — 32* in B, fol. 26* 2-31. 1 m B; guae supra kyuntur non quaerebat illnu-et non nultis ut exhibet B fol. 32* -3fib , B fol. 31* 1—35• 1, ut hic sit foliorum ordo seruandus: fol. 27*, 32* -35° , 27* —32* ito B, 26* 2, 31* 1-35• 1, 26* a- 31* 1 in B )

consuetudo, de pluuiis, de pace, de prouentu anni aliquid interrogare, sed illius ad singulos quosque uenientes haec erant uerba: \'quid apud uos agitur de parte mea?\' quasi iam uere populum cum deo diuiserat, ut intrepide suam diceret partem. nam et a temporibus eius et usque in hodiernum si quando de rebus ecclesiasticis in iudiciis publicis aliqua celebrata est actio, interrogati singuli sic apud acta locuti sunt, ut dicerent se de parte esse Donati; de Christo tacuerunt. et quid de clericis dicam, cum legantur preces, quarum in primo libro fecimus mentionem, iamdudum ad Constantinum missae et subscriptae, quae episcoporum nomina continebant, sic: \'datae a Capitone et Nasutio, Digno et ceteris episcopis partis Donati\'? et postulabant utique contra episcopos, qui dum non erant in parte Donati, in Christi catholica habitabant; et dum episcopus inter coepiscopos suos non fuit nec homo inter homines esse uoluit, constat, quod extulit cor suum et deus sibi fuisse uidebatur. nam cum et ordinatores tui — quorum nomina, frater Parmeniane, bene nosti, et ubi fuerint non ignoras, et qui uel a quo petiuerint et qualem rogauerint, ut redirent et tecum redire potuissent, et nos didicimus, cum easdem preces, quas dederant, apud Africanos iudices adlegarent, in quibus scriptum est: \'datae ab episcopis partis Donati\' — hic iam quid [*](12 & 22 efr. p. 26, 4 ) [*]( 2 uenientes 1 ecerant (sic) herba B 3 uerba] add. G nt diceret (cfr. 1. 8) agitur] nidetnr G 5 et post nam om. vb 8 se esse d. p. Donati B ÒJ) parte fuisse G 9 cum leges (cotr. Î. mg. m. 2 legantnr) G 11 subscribente MB episcoporum supra memoratorum nom. G 12 et ante Nasutio om. G 13 postolabaut (u- 8. I. m. 2) B 16 fnit] petit G 16 extulit] eialtanit G 17 cum om. b 18 fuerunt B et quid Gb 19 petierint G tecum nenire BB 20 nos dicimus BBv 21 dederunt BBvb apud] nt ad BBv alligarent B; seqwuntur haec addendum (In assendum B) episcoporum de actis (in episcoporum actis Cochl. tofIÎ.) de quibus infra . scriptum est sq. BBfJ (quae uerba ad acta his libris quondam adnexa pertinere et errore irrepsisse censuit Casaiib. deleuitque) in quibus infra scriptum b 22 date libri Date a Cassiano Rogatiano Pontio et ceteris episcopis G )

responsuri sunt in illo inminenti diuino iudicio, qui in hoc saeculo alio modo confessi sunt non se esse de ecclesia Christi, qui libenter professi sunt de parte fuisse [se] Donati, cum in. euangelio scriptum est Christo dicente: qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor eum coram patre meo? isti Donatum confessi sunt, non Christum. et ne parua sit ista probatio, quam ad ipsius personam pertinere manifestum est, accedit et illud testimonium, quo supra memorata increpatio clausa. est, quod dixit illum deus non in terra moriturum; et ita factum esse omnibus notum est. habitabat in. domo dei et erat in corde maris; ubique mare saeculum legimus, cum esset ipse non tantum in amore aliquorum christianorum, sed propter scientiam mundanarum litterarum erat etiam in corde maris, id est in amore saeculi et de scientia sua sapiens sibi uisus est. sed hanc sapientiam eius euacuauit deus, dum dicit: numquid sapientior tu quam Daniel? quam merito et bene eius sapientia humiliata est, qua putauit se Daniele esse sapientiorem in repudiandis muneribus regis, dum accipere noluit, quod ab imperatore christiano missum esse uidebatur! et uisus est sibi aut Daniel nouus aut sapientia Danieli praelatus, quia et ipse Daniel aliquando a Baltassare rege cum cogeretur accipere munera, id est [*](4 Matth. 10, 32. Luc. 12, 8 9 cfr. Ez. 28, 8 16 Ez. 28, 3 ) [*]( b s 1 sint G iudicio diuino (uerboum ordinem carr. litt. ax b m. 11) B 2 aliquo modo com. CØlaub. esse se G, se om. d 3 se om, libri 4 scriptum sit G 5 eum] illum G 6 meo qui in celis est G O .7 manifestatum d 8 et] ad SBvb qua (o 8. I. m. 2) B 9 terra sua G 11 dom1,t (u del. o i. mg. add. m. 2) G 12 in (B. I. m. 2) B. 18 scienticiam B 14 amore secularium G et] sed S, sedet BtJb 16 ut sibi uisum est BB 16 cum dicit G tu sapientior G 17 danihel BB ob quam merito et bene G, merito et bene (om. quam) b, merito om. SBv 18 danihelo S, danielo GB sapientiorem esse G 19 uoluit B 20 uisum SB 21 aut sapientior danielo (om. praeIatus) G danihelo B, danielo B aliquando om. B 22 a baltasar SB, a Balthasar G, a Baltassar vb, a Baltassare d (sed cfr. datiuum eiusdem uodsp. 80, 11) )

anulum, torquem et cetera, dixisse legitur: dona tua tecum sint, rex. et sapienter respondit et conuicia regi non fecit et quod offerebatur, non damnauit sed distulit, non quo modo Donatus, qui et conuicia Constanti quanta potuit dixit et, quod ab eo pauperibus missum fuerat, repudiauit. sed Daniel sanctus sapiens inuentus est, ut munera oblata illa die non acciperet. illud enim quod ab eo petebatur, adhuc in caelo erat, et insipientis esset huius rei quasi mercedem accipere, quam nondum habuit in potestate; idcirco munera oblata illa die ad tempus accipere noluit. denique cum ei deus ostenderet, quod regi supradicto indicaret, Baltassari retulit, et quod iamdudum repudiasse uisus est, postea libenter accepit. merito increpat deus principem Tyri, Donatum, cum dicit: numquid tu sapientior quam Daniel? sed o quam longe est praesumptio Donati a persona Danielis! quod enim Baltassar dabat, Danieli dabat, non pauperibus; quod Constans christianus imperator tunc miserat, pauperibus transmiserat, non Donata. denique ait: sapientes te non docuerunt sapientiam suam, quia illud a Salomone discere noluisti. quod ait: absconde panem in corde pauperis et ipse pro te rogabit. quia etiam illud ab ipso Daniele discere noluit, quod dedit Nabuchodonosor consilium, quomodo satisfaceret, qui offenderat deum. et tu, inquit, rex, audi consilium meum et placeat [*]( 1 Dan. 5, 17 13 Ez. 28, 3 18 cfr. Dan. 2, 27 19 Eccli. 29, 15 23 Dan. 4, 24 ) [*]( 1 Bona tua G 3 quomodo BG 4 et ante connicia om..G regi. Constanti G 6 sanctus sapiens] satis et uere sapienter G 8 insipiens esset SBvd, insipientiserat eius rei G, insipientis esset b accipere] querere G 9 quam nec dum G illa die om. G 10 non ac. uoluit BB deus ei G 11 baltasari BB, Balthasari G 16 danihelo B, danielo G, (0 sentieras.) B 17 tunc] 990 (corr. i. mg. m. 2) G 16 denique] deinde (d rubr.) G 19 qui ait G 20 panem om. B panem tuum G rogauit G 21 etiam et.. ab illo Danielo G danihelo B, danielo B noluisti G 22 Nabngodonosor BBvb modo post quo om. v satis fecisset deo qui peccanerat et tu sq. G 23 andi rei edd., audi om. G et ante placeat om. G\' )

tibi; peccata tua eleemosynis redime et iniustitias tuas in miserationibus pauperum. Daniel regi peccatori et sacrilego faciendas eleemosynas suadet; Donatus, qui increpari meruit, Constanti imperatori christiano, ne misericors esset, obstitit. ideo increpatur, quod eum sapientes non docuerunt sapientiam suam, qui, quod a rege missum fuerat, per se dari passus non est. unde constat Donatum malarum fontem fuisse causarum.

Quicquid itaque in unitate facienda aspere potuit geri, uides, frater Parmeniane, cui debeat inputari. a nobis catholicis petitum militem esse dicitis; si ita est, quare in prouincia. proconsulari tunc nullus armatum militem uidit? ueniebant Paulus et Macarius, qui pauperes ubique dispungerent et ad unitatem singulos hortarentur; et cum ad Bagaiensem ciuitatem proximarent, tunc alter Donatus, sicut supra diximus, eiusdem ciuitatis episcopus, inpedimentum unitati et obicem uenientibus supra memoratis obponere cupiens praecones per uicina loca et per omnes nundinas misit, circumcelliones agonisticos nuncupans, ad praedictum locum at concurrerent inuitauit; et eorum illo tempore concursus est flagitatus, quorum dementia paulo ante ab ipsis episcopis inpie uidebatur esse succensa. nam cum huiusmodi hominum genus ante [*]( 5 cfr. Daa. 2, 27 ) [*]( 1 tibi om. B ct pecc. G et iusticias G 2 in miserationes pauperum et erit deus propitius peccatis G (similia in Daniele) in miseratione vb 3 elemosinis (sic) B, elemosinas persuadet G qui om. G 4 imperatori] peccatori v 5 impie obstitit G eum] enim (corr. i. mg. m. 2) G O non (s. I. m. 1) G 6 quicquid (o s. l. m. 2) R, quiquod B, quidam (corr. i. mg. m. 2 qui quod) G, quicquid edd. a4 rege B 7 omnium malarum Gb 8 causarum] add. G: sed dum et te considero uereor ne ad te secunda lectio pertineat quicquid itaque sq. 10 uide G debet BB a nobis acatholicis (sic) B nobis christianis pet. G 12 procons. (s. I. m. 1) B et ueniebant G 13 macharius libri 14 ortarentur BB ad om. RBvb uagaiensem B, uagiensem BG (cfr. n p. 83, 6), Baiagensem v 19 agonesticos G concunjeret (n s. l. m. 2) B 20 et orum (corr. i. mg. eorum) G concussus B 22 esse om. v succensa] conpressa G hominum] hoIlmIs (sic) B ) [*](XXVI. ) [*](6 )

unitatem per loca singula uagarentur, cum Axido et Fasir ab ipsis insanientibus sanctorum duces appellarentur, nulli licuit securum esse in possessionibus suis; debitorum chirographa amiserant uires, nullus creditor illo tempore exigendi habuit libertatem, terrebantur omnes litteris eorum, qui se sanctorum duces fuisse iactabant, et si in obtemperando eorum iussionibus tardaretur, aduolabat subito multitudo insana et praecedente terrore creditores periculis uallabantur, ut qui pro praestitis suis rogari meruerant, metu mortis humiles inpellerentur in preces. festinabat unusquisque debita etiam maxima perdere et lucrum conputabatur euasisse ab eorum iniuriis, etiam itinera non poterant esse tutissima, quod domini de uehiculis suis excussi ante mancipia sua dominorum locis sedentia seruiliter cucurrerunt. illorum iudicio et imperio inter dominos et seruos condicio mutabatur. unde cum uestrae partis episcopis tunc inuidia fieret, Taurino tunc comiti scripsisse dicuntur huiusmodi homines in ecclesia corrigi non posse; mandauerunt, ut a supra dicto comite acciperent disciplinam. tunc Taurinus ad eorum litteras ire militem iussit armatum per nundinas, ubi circumcellionum furor uagari consueuerat. in loco Octauensi occisi sunt plurimi et detruncati sunt multi,. quorum corpora usque in hodiernum per dealbatas aras aut mensas potuerunt numerari. ex quorum numero cum aliqui [*](1 uagaretur G cum Maiido vb et fasi rab G fasis B 3 esse securum (add. transpos. sign.) G 5 libertatem] potestatem G sanctorumA fuisse (adscr. i. mg. duces m. 2) G 6 iactitabant G si obtemperando in eorum RB 8 praecedenti v precedente errore B periculis ullulabantur B ut] et RBvb 9 meruerant] debuerant G 10 in preceps G deuita G 11 perderej U omittere (0 in ras.) G computabat G 12 itinere G poterant (u s. I. m. I) B quod] 0 quot G domi (in verB. exitu) in/de (sic) B 13 suis om. G 14 sedentia om. G concurrerunt G 15 a uestre p. e. inuidia tunc G 16 tunc] illo tempore G 17 corrigi in eccl. edd. 18 supra memorato G 19 litteras] epistolas (sic) G 21 octauiensi G et om. G edd. 22 aut] uel G 23 poterunt vb aliqui om. B )

in basilicis sepeliri coepissent, Clarus presbyter in loco Subbulensi ab episcopo suo coactus est, ut insepultam faceret sepulturam. unde proditum est mandatum fuisse fieri, quod factum est, quando nec sepnltura in domo dei exhiberi concessa est. eorum postea conualuerat multitudo. sic inuenit Donatus Bagaiensis, unde contra Macarium furiosam conduceret turbam. ex ipso genere fuerant, qui sibi percussores sub cupiditate falsi martyrii in suam perniciem conducebant. inde etiam illi, qui ex altorum montium cacuminibus uiles animas proicientes se praecipites dabant. ecce ex quali numero sibi episcopus alter Donatus cohortes effecerat! hoc metu deterriti illi, qui thesauros ferebant, quos pauperibus erogarent, inuenerunt in tanta necessitate consilium, ut a Siluestro comite armatum militem postularent, non per quem alicui uim facerent, sed ut uim a Donato supra memorato episcopo dispositam prohiberent. hac ratione factum est, ut miles uideretur armatus. iam quicquid subsecutum est, uidete, cui debeat aut possit adscribi. habebant illic uocatorum infinitam turbam et annonam conpetentem constat fuisse praeparatam; de basilica quasi publica fecerant horrea expectantes, ut uenirent, in quos furorem suum exercere potuissent; et facerent, quicquid illis [*]( i\' 1 sepelire (i s. I. m. 2) RB cepissent BG Clarius vb subbullensi codd. 2 uocatus est RB in sepultam G 5 conualuerit RBv, conualuit d 6 Uagaensis (sic) B, Uagiensis (om. in textu adp. i. mg. m. 2) G macharium codd. 7 praecnssores R, praecursores (s fin. s. Z. m. 1) B 8 martyris (corr. i. mg. m. 3 Martyrii) G inde etiam] In decet iam B, unde etiam (om. illi) G 10 praecipite B 11 cohortes] cohostes B, consortes G efficerat (e s. I. m. 2) R, efficerat B W 12 qui prope thesauros ferrent BBvb 13 siluestre G 14 postolarent (u 8. Z. m. 2) R 17 debeat ut possit B, d. ac possit vb 18 adscribi (s s. I. m. 2) B habebant] furebant Gb illic] hic B infinita milia populorum quibus etiam annonam Gb (pro quibus et annonam coni. Bald.) post turbam lacuna sex Zitt. et Bequitur nonam competentem B 19 constans fuisse praeparatum RB quasi fecerant publ. (transpos. not. m. 2) B 20 fecerant vb ) [*]( 6* )

dementia sua dictasset, nisi praesentia armati militis obstitisset. nam cum ante uenturos milites metatores, ut fieri adsolet, mitterentur, contra apostoli praecepta conpetenter suscepti non sunt, qui ait: cui honorem, honorem, cui uectigal, uectigal, cui tributum, tributum; nemini quicquam debueritis. qui missi fuerant cum equis suis, contusi sunt, missi ab his, quorum nomina flabello inuidiae uentilasti. ipsi magistri fuerunt iniuriae suae, et quid pati possent, ipsi praerogatis iniuriis docuerunt. reuerterunt uexati milites ad numeros suos, et quod duo uel tres passi fuerant, uniuersi doluerunt. commoti sunt omnes, iratos milites retinere nec eorum praepositi ualuerunt. sic admissum est, quod in inuidiam unitati factum esse memorasti; haec et cetera uestra et suas causas habent et quas ostendi personas obnoxias. hoc nos nec uidimus quidem sed uobiscum audiuimus. si auditus facit reos, tenemus uos socios, quia similiter audistis; si a facto [*]( 4 Eom. 18, 7 ) [*]( h 1 clementia sua B 2 aflsolet (s suprascr. m. 2) R, solet edd. 3 et mitterentur G suscepti] perturbatus ityrum ordo in v: sequuntur enim p. 41 — p. 42 haec: dioina contemptui debuerant (p. 87, 1) — et non noltis (p. 88, 4), ubi iterum rerum continuatio uinatur. quae. supra sunt in libris, exhibet v p. 43 sub finem libri post oculi christiani, qui ait (p. 100, 14). Cochl. deprauationis causa non perspecta coniecit: praecepta non sunt competenter suscepti nec diuina contemni debuerant sq. 4 cui uectigal uectigal om. G 6 debueritis] debeatis (iuxta folii scissuram) nisi ut innicem diligatis qui missi sq. G contusi sunt ab his RB, pompati sunt. ab his G, concussi sunt ab his v, praeoccupati sunt ab iis b, contusi sunt qui missi fuerant cum equis suis ab iis d, b contusi sunt migsi ab his scripsi 7 flauello (b 8. I. m. 2) R uentilatis G 8 fuerant v iniuriae] innidie G et qui pati RBv potuissent RB 9 praerogati B, praecogitatis G 11 omnes om. G 12 ualuerunt] noluerunt retinere G quod ad (s. I. m. 2 B) ■\' inuidiam unitati factum BB, quod in inuidia unitatis factum G, quod inuidiam unitati factam vb, per quod inuidiam un. factam d, quod in inuidiam unitati factum scripsi 13 memoratis G cetera gesta et, G 14 ne uidimus G 15 si audistis facite reos BBv 16 audiuimus BBta )

auditus inmunis est, quod ab aliis uobis prouocantibus factum est, nobis non debet inputari. querelam per ordinem deponitis sub Leontio, sub Ursacio iniuriatos esse quam plurimos, sub Paulo et Macario aliquos necatos, a sequentibus eorum nescio quos ad tempus esse proscriptos. quid hoc ad nos, quid ad ecclesiam catholicam pertinet? quicquid obiecistis, uos fecistis, qui pacem a deo commendatam noluistis libenter excipere cariorem aestimantes hereditatem scismatis quam praecepta proposita saluatoris. arguistis operarios unitatis: ipsam unitatem inprobate, si potestis! nam aestimo uos non negare unitatem summum bonum esse. quid nostra, quales fuerint operarii, dummodo quod operatum est, bonum esse constet? nam et uinum a peccatoribus operariis et calcatur et premitur et sic inde deo sacrificium offertur; oleum quoque a sordidis et nonnullis male uiuentibus et inmunda loquentibus conficitur et tamen in sapore, in lumine, etiam in sancto chrismate simpliciter erogatur.

Operarios unitatis malos fuisse dicitis; forte cum uoluntate dei, cui nonnumquam placet etiam, quod ab ipso potuit prohiberi. nam quaedam mala male fiunt, quaedam mala bene fiunt. malum male latro facit, malum bene iudex facit, dum uindicat, quod latro peccauit. nam haec dei uox est: non occides, et ipsius uox est: si inuentus fuerit homo [*]( 22Exod. 20,13; Dent. 5,17; Matth. 5,21 23 Dent. 22,22; Leuit. 20,10 ) [*]( 3 ursatio libri 4 asequentibus B nescio quia R, ne si quis Bv (corr. Cochl.) 5 prescriptos G qui ad B 6 pertinet om. G obicistis (sic) G uos] non G 7 qui pacem om. RBvb f;Cochl. ex coni. add. unitatem post excipere) adeo commend. B 8 charioijem (n expttnc. et r i. mg. add. m. 2) G quam] qua G 9 propositi RB, praepositi vb 10 iam probate G 11 quid nostra] quid nos (t. mg. add. m. recent. lego quid ad nos) G (quatiuor illos uersus quid nos—oleum quoque -continentes lineae notant in G) fuerunt RB 12 operatus G constat B 13 et unum e (corr. Cochl. uinum) 14 deo om. B sacrificium deo G 16 tamen sapore (om. in) RBv (CochZ. coni. liquor) sapore intz (tz eras.) G chrysmatis R, chrismatis B 18 malos] in caelos v (inciuiles aut in caede emend. Cochl.) 19 cui numquam RB 22 haec] et G 23 est in libro leuitico G .,,,,.\'.. )

dormiens cum muliere habente maritum, occidetis utrosque. unus deus et duae diuersae uoces. denique cum Phinees, filius sacerdotis, adulterum cum adultera inueniret, leuauit cum gladio manum et inter duas uoces dei dubius stetit. hinc ad illum sonabat: non occides, inde sonabat: occidetis utrosque. si feriret, peccaret; si non feriret, delinqueret. elegit melius peccatum, ut percuteret. et forte non defuerant, qui huius rei uindicem quasi homicidam notare uoluissent. sed ut ostenderet deus aliqua mala bene fieri, locutus est dicens : Phinees mitigauit iram meam. et placuit deo homicidium, quia uindicatum est adulterium. quid? si et modo deo placuit, quod passos uos esse dicitis, qui unitatem cum toto orbe terrarum et cum memoriis apostolorum, quae deo placita est, habere noluistis?