Octavius

Cum igitur aut fortuna caeca aut incerta natura sit, quanto uenerabilius ac melius antistitem ueritatis maiorum excipere disciplinam, religiones traditas colere, deos, quos a parentibus ante inbutus es timere quam nosse familiarius, adorare, nec de numinibus ferre sententiam, sed prioribus credere, qui adhuc rudi saeculo in ipsis mundi natalibus meruerunt deos uel faciles habere uel reges? inde adeo per uniuersa imperia, prouincias, oppida uidemus singulos sacrorum ritus gentiles habere et deos colere municipes, ut Eleusinios Cererem, Phrygas Matrem, Epidaurios Aesculapium, Chaldaeos Belum, Astarten Syros, Dianam Taurios, Gallos Mercurium, numina uniuersa Romanos.

sic eorum potestas et auctoritas totius orbis ambitum occupauit, sic imperium suum ultra solis uias et ipsius Oceani limites propagauit, dum exercent in armis uirtutem religiosam, dum urbem muniunt sacrorum religionibus, castis uirginibus, multis honoribus ac nominibus sacerdotum, dum obsessi et citra solum Capitolium capti colunt deos, quos alius iam spreuisset iratos, et per Gallorum acies mirantium superstitionis audaciam pergunt telis inermes, sed cultu religionis armati, dum captis hostilibus moenibus [*]( 2 diomeins P 4 iam cana seges Heumann, iam seges ftaua P. Daniel 5 adeo ut r 7 fortuna caeca Dombart: fortuna certa Pr 9 antistitem Wowerus: antistites Pr 11 estimere Pl: ęstimere P corr. eiistimere r \\I nosse P: cognosse r II adorare quam addubitare censor in Zeitschr. f. Phil. und kath. Theul.18,164 12 quia adhuc r 13 in ipsis Gelenius: in ipsius Pr II mundi P corr. e mundus II faciles Pr: patres Perizonius, familiares Jo. Scheffer (MisceU. obseru. uol. IX); cf. tamen Dauis. 14 opida P 16 utr: et P II Manum r, Magnam Matrcm Gelenius 17 esculapiuin chaldeos P 18 Tauricos Sabaeus in praefat. ed. Rom., et sic Vrsinus quoque uel Tauros II nomina addidi II uniuersam P, sed m erasa 19 ambitum scripsi: ambitus Pr 20 propagarunt Heumann 22 multis agminibus Bacerdotum Vsener 26 captis Ouzelius: capti in P, captis in r (sed capti corr. in praefat.), captis ui Dauisius )

sic dum uniuersarum gentium sacra suscipiunt, etiam regna meruerunt. hinc perpetuus uenerationis tenor mansit, quae longa aetate non infringitur, sed augetur: quippe antiquitas caerimoniis atque fanis tantum sanctitatis tribuere consueuit quantum adstruxerit uetustatis.

Nec tamen temere (ausim enim interim et ipse concedere et sic melius errare) maiores nostri aut obseruandis auguriis aut extis consulendis aut instituendis sacris aut delubris dedicandis operam nauauerunt.

specta de libris memoriam: iam eos deprehendes initiasse ritus omnium religionum, uel ut remuneraretur diuina indulgentia, uel ut auerteretur imminens ira aut iam tumens et saeuiens placaretur.

testis mater Idaea, quae aduentu suo et probauit matronae castitatem et urbem metu hostili liberauit: testes equestrium fratrum in lacu, sicut se ostenderant, statuae consecratae, qui anheli spumantibus equis atque fumantibus de Perse uictoriam eadem die qua fecerant nuntiauerunt: testis ludorum offensi Ionis de somnio plebei hominis iteratio; et Deciorum deuotio rata testis est: testis et Curtius, qui [*]( 2 interdum etiam Heraldus: dum etiam P, etiam r 3 et inanibus Heraldus; probatnlius Vsenero et manibus glossema uidetur 4 meruerunt r: merunt P, mQrent Dauisius, inierunt Meursius II hic r 5 quae Vseser: quiPr 6 antiquitus Vsener II cerimoniis Pr 7 adstruxserit P corr. 1 m. ex adstrucaerit, abstruierat r, adstruxerat Gelenius; ipse malim adstruxit 8 id ipse Vonck Lectt. lat. p. 53 II concedere esse melius Vrsinus 9 nostri ut obseruandis Pr 11 de libris Pr: librorum J. Fr. Gronouius (ailStatii Silu. 56); Wopkensio aut de his rebus corrigendum aut de libris ut dittographia ex praecedente delubris delendum uidebatur II memoriam r: memoria P, memorias Bigaltius 13 aut iam P (add. ut s. I.): aut ut iam r et edd. 14 ldaea Vreinus: dea (ex idea) P, dea r 16 equestres Heumann II in lacu del. Casp. Barth (Aduers. 43, 25) II sicut se Vrsinus: sic P, sed c in ras., se ut Scheffer, se sicut Oehler 17 anheli Gelenitts: anhelis Pr; cf. Florus I, 28 (II, 12) § 15: Castorem et Pollucem fuisse creditum uolgo.. a Macedonia uenisse, quod adhuc anhelarent etc. 18 persao P II qua uicerant Meursius, at u. Wopkens in Misc. Obs. X p. 19 II nunciauerunt P\'r 19 offensi Iouis Rigaltius: offensio iouis Pr, offenso Ioue Gelenius II somnio Gelenius: somno Pr II plebei Pr: plebeii uulgo II iterato r 20 Deciorum r: decuriorum P; nobis totum colon, quo aegre repetitionis figura interrumpitu-r. ut glossema suspectum est II equi Wowerus, equi ct sui Bursian (qui eques sui olim deuo- )

frequentius etiam quam uolebamus deorum praesentiam contempta auspicia contestata sunt. sic Allia nomen infaustum, sic Claudi et Iuni non proelium in Poenos, sed ferale naufragium est, et ut Trasymenus Romanorum sanguine et maior esset et decolor, spreuit auguria Flaminius, et ut Parthos signa repeteremus, dirarum inprecationes Crassus et meruit et inrisit.

omitto uetera quae multa sunt, et de deorum natalibus, donis, muneribus neglego carmina poetarum, praedicta etiam de oraculis fata transilio, ne uobis antiquitas nimium fabulosa uideatur. intende tem- , plis ac delubris deorum, quibus Romana ciuitas et protegitur et ornatur: magis sunt augusta numinibus incolis, praesentibus, inquilinis quam cultu, insignibus et muneribus opulenta.

inde adeo pleni et mixti deo uates futura praecerpunt, dant cautelam periculis, morbis medellam, spem adflictis, opem miseris, solacium calamitatibus, laboribus leuamentum. etiam per quietem deos uidemus, audimus, agnoscimus, quos impie per diem negamus, nolumus, peieramus.

Itaque cum omnium gentium de dis inmortalibus, quamuis incerta sit uel ratio uel origo, maneat tamen firma consensio, neminem fero tanta audacia tamque inreligiosa nescio qua prudentia tumescentem, qui hanc religionem tam uetustam, tam utilem, tam salubrem dissoluere aut infirmare nitatur.

sit licet ille Theodorus Cyrenaeus, uel qui prior Diagoras Melius, cui atheon [*]( tione hiatum Heumann); ipse conieci: qui sui uel mole uel h., ut haec sit sententia: qui sui equo insidentis uel mole uel frugum copia honoris gratia super eum iniecta (u. Liu. 7,6, 5 et Val. Max. 5, 6) hiatum coaequauit ) [*]( 1 honore Pr: onere Wowerus et Vonck L. L. p. 53 II coequauit Pr 4 praelium P\'r 5 thrysimenus P (thrasymenus teste Ed. de Muralto), Thrasimenus r II sanguinS P ante rasuram 6 flaminis r II phartos P, a Parthis Heusinger II repeteremus nos: repetamus Pr 7 inpraecationes grassus P 8 et om. Heum. II muneribus; neglego ante Dauisium interpungebatur 13 cultu r; cultu. P, cultus uulgo II insignia r II et del. Vsener II inde deo Heumann, at cf. p. 9, 14 15 medelam r II solatium P corr. m. 2 etr 17 impiae P 18 nolumus P, ut coni. Vrginus: uolumus r 18 eieramus J. Fr. Gronouius Obss. in eccl. scriptt. 7 19 dis P add. i 8. l., diis r 22 tam (ante utilem) add. Gelenius 24 theudorus cyreneus P, em. in r II Diagoras r: dargoras P add. sup. a littera i II Melius r: milesius P, incertum auctorisne ipsiue errore an librarii II «Slov Heumann, at u. Weissenborn ad Liu. 1,1,11 )

cum Abderiten Protagoram Athenienses uiri consulte potius quam profane de diuinitate disputantem et expulerint suis finibus et in contione eius scripta deusserint, quid homines (sustinebitis enim me impetum susceptae actionis liberius exerentem) homines, inquam, deploratae, inlicitae ac desperatae factionis grassari in deos non ingemescendum est?

qui de ultima faece collectis imperitioribus et mulieribus credulis sexus sui facilitate labentibus plebem profanae coniurationis instituunt, quae nocturnis congregationibus et ieiuniis sollemnibus et inhumanis cibis non sacro quodam, sed piaculo foederatur, latebrosa et lucifuga natio, in publicum muta, in angulis garrula: templa ut busta despiciunt, deos despuunt, rident sacra, miserentur miseri ipsi, si fas est,