Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

ideo necesse est iustum et sapientem in omnibus malis esse, quoniam malorum uictrix est fortitudo, iniustos autem in diuitiis, in honore, in potestate: , haec enim bona corporalia et terrena sunt; illi autem terrenam uitam agunt nec adsequi immortalitatem queunt, quia se uoluptatibus dediderunt, quae sunt uirtutis inimicae. itaque uita haec temporalis illi aeternae debet esse subiecta sicut corpus animae.

quisquis ergo animae uitam maluerit, uitam corporis contemnat necesse est nec aliter eniti ad summum poterit, nisi quae sunt ima despexerit. qui autem corporis uitam fuerit amplexus et cupiditates suas in terram deiecerit, illam superiorem uitam consequi non potest.

sed qui mauult bene uiuere in aeternum, male uiuet ad tempus et adficietur omnibus molestiis et laboribus quamdiu fuerit in terra, ut habeat diuinum et caeleste solacium. et qui maluerit bene uiuere ad tempus, male uiuet in aeternum: damnabitur enim sententia dei ad aeternam poenam, quia caelestibus bonis terrena praeposuit.

propterea igitur coli se deus expetit et honorari ab homine tamquam pater, ut uirtutem ac sapientiam teneat, quae sola inmortalitatem parit. nam quia nullus alius praeter ipsum donare eam potest, quia solus possidet, pietatem hominis qua [*](EPITOME 23-602, 2] c. 64, 4. 7. ) [*](BHSP] 1 famen B2 2 sunt om. H rMest B2 4 anime (ex -mi) S2 6 necesse est ideo H 7 homilnibus BI, inom* nibus B\' 8 iniustus B in (ante honore) s. I. B2 9 enim] est eras. H autem* P 10 qui H, q* (i. e. a in quia er.) S 11 dederunt H 13 quisquis ergo] ergo qui H aluerit H 14 niti P summum] summum bonum S 15 despexerit (pr. e ex i m. 3) P 16 illaj S2 18 aiff,icietur S2 19 terra. (m er.) H 20 maluerit] malet B, malit H; cf. 13 21 sentia Bl, corr. B1 23 expetit (alt. t add. m. 3) P 24 ac] et H 25 solam H quia om. H 26 qua] qui H )

602

deum honorauerit hoc adficit praemio., ut sit in aeternum beatus sitque aput deum et cum deo semper. [*](BHSPgJ 2 post cum deo semper in Sg locus est hic: (1) neque nunc aliquis eo confugiat, ut dicat ad ipsius culpam pertinere quod (sic scripsi. qui Sg) et bonum instituit et malum. cur enim malum uoluit esse, si id odio habet? cur non bonum tantum fecit, ut nemo (n ras. ex m S) peecaret, nemo faceret malum? quamquam hoc in omnibus fere prioribus libris docuerim et id iam superius (c. 5, 15 ss.) quamuis leuiter attigerim, tamen subinde admonendum est, quia omnis ratio (uirtutis) (hoc addidi, cf. proximum nulla enim uirtus esse poterat, uerba § 6 cui omnis ratio eqs., § 13 ut ratio eqs., locum similis disputationis post cap. 19, 8 libri de opifido dei in quibusdam codd. insertae hunc ne uirtus otio torpens naturam suam perderet. cuius omnis ratio in eo est ut eqs.) in eo posita est. (2) nulla (nulla, er. *, S) enim uirtus esse poterat, nisi diuersa fecisset, nec omnino apparere uis boni potest nisi ex mali comparatione: adeo malum nihil aliud est quam boni interpretatio. sublato igitur malo etiam bonum tolli necesse est. (3) si laeuam manum aut pedem amputaueris, nec corpus erit integrum nec uita ipsa constabit: adeo ad compagem (copagem Bg) corporis temperandam aptissime cum dextris siuistra iunguntur. (4) item si pares calculos feceris, nemo ludet, si unum colorem circo dederis, nemo spectandum putabit sublata omni i circensium uoluptate: quos profecto qui primus (Heumannus, prius /pus SJ Sg) instituit, amator unius coloris fuit, sed alterum ei quasi aemulum posuit, ut posset esse certamen et aliqua in spectaculo gratia. (5) sic deus cum bonum constitueret, cum uirtutem daret, statuit etiam diuersa, cum quibus illa confligerent. si desit hostis et pugna, nulla uictoria est. tolle certamen, ne uirtus quidem quicquam est. quam multa sunt hominum inter se et quam uariis artibus constituta certamina! nemo tamen fortior uelocior praestantior haberetur, si aduersarium cum quo contenderet non haberet. unde autem abest uictoria, abesse hinc et gloriam simul et praemium necesse est. (6) ut igitur uirtutem ipsam exercitatione assidua roboraret eamque faceret de malorum conflictatione perfectam, utrumque simul dedit, quia utrumque sine altero retinere uim suam non potest. ergo diuersitas est cui omnis ratio uirtutis (sic scripsi, ueritatis Sg, cf. § 1) innititur. (7) non me praeterit quid hoc loco a peritioribus possit opponi (ex apponi S). si bonum sine malo esse non potest, quomodo (quό g) primum hominem dicis (ante) (add. edd.) offensum deum in solo bono fuisse aut postea in solo bono futurum? discutienda nobis haec quaestio est, quod in prioribus libris praetermisi, ut hic implerem (fplerem g). (8) diximus superius (pag. 599, 3) ex elemeutis repugnantibus hominis constare naturam. corpus enim quia de fque ut uid. SI, qad [i. e. quia dejin ras. S2, qd* [i. e. quod/ g) terra est, comprehensibile (sequitur e in 81, del. S2) temporale brutum atque tenebrosum est, anima uero quia de caelo est, tenuis aeterna )

603

Nunc totam rationem breui circumscriptione signemus. idcirco mundus factus est, ut nascamur: ideo nascimur, ut [*](EPITOME 1—604, 6] c. 64, 1. ) [*](EXPILATORES 2-604,3] Orientius commonit. I 59-64. ) [*]( sensibilis illustris est. (9) quae quia inter se contraria sunt, necesse est hominem bono et malo esse subiectum: animae ascribitur bonum, quia indissolubilis (tdissolubilis Slt) est, corpori malum, quia fragile est. quoniam igitur sociata et coniuncta sunt corpus et anima, aeque bonum et malum cohaereat (coereat S) necesse est nec separari alterutro possunt, nisi cum illa separata sunt. (10) denique boni malique notitia simul homini primo data est: qua percepta statim de loco sancto pulsus est, in quo malum non est. ubi cum esset in bono tantum, id ipsum bonum esse ignorabat: postquam uero accepit boni malique intellegentiam, (sequitur ita in in SI, ita** S1, iam edd.) nefas erat eum in beatitudinis loco morari relegatusquo i (relęgatusque, corr. m. 2 S) est in hunc communem orbem, ut ea utraque simul experiretur quorum naturam pariter agnouerat. (11) apparet ergo idcirco datam esse homini (homini*, er. s, S) sapientiam, ut bonum discernat a malo, ut ab incommodis commoda, ab inutilibus utilia distinguat (distinguant SI, distinguatt.//- S2), ut habeat iudicium et considerantiam, quid (i in ras. ex o ? S7) cauere quid appetere, quid fugere quid sequi debeat. sapientia igitur constare sine malo non potest, uixitque (an llixit itaque ?) ille princeps generis humani, quamdiu in solo bono fuit, uelut infans, boni ac mali nescius. (12) at enim postea hominem necesse est et sapientem esse et sine ullo malo beatum. sed id fieri non potest, quamdiu anima domicilio (domicilia S) carnis (corporis edd., sed cf. VII 12,11) induta (an inclusa ? cf. VII 2, 8; 12, 11) est. cum uero factum fuerit corporis animaeque discidium, tunc malum a bono separabitur, et sicut corpus interit, anima manet, ita malum interibit etbonum permanebit: tunc homo accepto immortalitatis (immortalitalitatis S) indumento erit (erilt S2) sapiens, expers mali (edd., malis Sg). (13) si quis (sic g, sicut raial [s. 1. m. 2] qui S, sicut deus. qui edd.) ergo uult nos in bono esse tantum, id potissimum desiderat, ut sine corpore uiuamus, in quo est malum. quod si tollatur, aut sapientia homini (homini bis S1, alt. del. SH) ut dixi aut corpus adimetur, sapientia, ut ignoret malum, corpus, ut non sentiat. nunc autem cum homo et sapientia sit instructus, ut sciat, et corpore, ut sentiat, utrumque pariter in hac uita deus esse uoluit, ut ratio uirtutis sapientiaeque constaret. (14) posuit itaque hominem inter utrumque medium, ut haberet licentiam uel mali uel boni sequendi. sed malo admiscuit apparentia quaedam bona, id est uarias et delectabiles suauitates, ut earum illecebris induceret hominem ad latens malum, bono autem admiscuit apparentia quaedam mala, id est aerumuas et (et om. g) miserias et labores, quorum asperitate ac (*ac, er. h, S) molestia offensus animus ) [*](BHSP] 2 nascaaSj 82. )

604

adgnoscamus factorem mundi ac nostri deum: ideo adgnoscimus, ut colamus: ideo colimus, ut immortalitatem pro laborum mercede capiamus, quoniam maximis laboribus cultus dei constat: ideo praemio immortalitatis adficimur, ut similes angelis effecti summo patri ac domino in perpetuum seruiamus et simus aeternum deo regnum.

haec summa rerum est, hoc arcanum dei, hoc mysterium mundi, a quo sunt alieni qui sequentes praesentem uoluptatem terrestribus et fragilibus se bonis addixerunt et animas ad caelestia genitas suauitatibus mortiferis tamquam luto caenoue demerserunt.