Divinarum Institutionum

quae snstentatio sui recte patientia nominatur, quae una uirtus omnibus est opposita uitiis et adfectibus. haec perturbatum ac fluctuantem animum ad tranquillitatem suam reuocat, haec mitigat, haec hominem sibi reddit.

ergo quoniam naturae repugnare inpossibile est et inutile, ut non commoueamur omnino, prius tamen quam commotio illa prosiliat ad nocendum, quod fieri potest maturius, sopiatur. praecipit deus non occidere solem super iram nostram, ne furoris nostri testis abscedat. [*]( 8 supra] g 13. ) [*](EPITOME 2-17] c. 57, 1. ) [*](AUCTORES 20] Ephes. 4, 26. ) [*](BBHPVJ 1 rem publicam] rem publicam semper H, rem P. P, rem pro V 4 rev B* est (ante sapientis) om. B 5 post uiri s. I. est B1 aduersari B uelle om. BH 7 uirtus om. B 8 capere B inliustus B1 t noluit (n ex u) B* 9 contemsit in ras. ex sit ni ut vid. B1 10 acdeffectus JB1, affectus B3 ipse ipso R 11 si autem bis Bl, pr. expunx. B* iniuria* (m er.) B la\'edentem B* 12 uirtus, s. I. nulla add. m. 2 B qui Heumamaus, si C; si quis Bucncmannus ratione* (m er.) H 13 im- • * perauit H se om. H, si (e III. 2 ?) V substentiotio sic V 15 uitiis et] uitios si B1, in ras. corr. B* fluctuant« r n.2)B 16 pr. hae PV, corr. P3V2 17 quoniam] quiw B1 Ilpossibile B 18 ut om. B commoueatur H 19 commotio** (ri er.) B prosileat H, prosiluat V quo a d P1, quo Heusingerus, Emendat. pag. 109 20 post maturius di- stinxit Heusingerus, post potest edd. praecepit HPV 21 iracundiam Hl )

denique Marcus Tullius contra suum praeceptum, de quo paulo ante dixi, obliuionem iniuriarum in magnis laudibus posuit. spero te inquit Caesari, qui obliuisci nihil soles nisi iniurias —.

quodsi hoc ille faciebat, homo non a caelesti tantum, sed a publica quoque ciuilique iustitia remotissimus, quanto magis id nos facere debemus qui immortalitatis uelut candidati sumus?

Stoici cum adfectus ei homine tamquam morbos conantur euellere, Peripatetici se opponunt eosque non modo retinent, sed etiam defendunt nihilque in homine esse dicunt quod non magna ratione ac prouidentia sit innatum. recte id quidem, si singularum rerum ueros terminos scirent.

itaque hanc ipsam iram cotem dicunt esse uirtutis, tamquam nemo possit aduersus hostem fortiter dimicare, nisi fuerit ira concitatus.

quo plane ostendunt nec quid sit uirtus scire se nec cur homini tribuerit iram deus. quae si nobis ideo data est, ut ea utamur ad occidendos homines, quid inmanius homine, quid similius feris beluis existimandum est quam id animal quod ad communionem atque innocentiam deus fecit?

tres sunt igitur adfectus qui homines in omnia facinora praecipites agant, ira cupiditas libido. propterea poetae tres Furias esse [*](1 paulo ante dixi] § 15 ss. ) [*](EPITOME 8—10] c. 56, 2. 19-554, 2] c. 56,1. ) [*](AUCTOBES 3] pro Ligar. 12, 35. c. 19, 1 s.] Cic. Acad. pr. H 44, 135; Tusc. IV 19, 43. § 4 ad Cic. de rep. librum II (41, 68) refert Maius, cf. tamen Halmium ad hunc locum (ed. pag. 814, 12 adn.), et Cic. Tusc. m 11, 25 (Furias). ) [*](EXPILATORES § 4] Isidor. orig. VIII 11, 95. ) [*](BRHPV] 2 iniuriam B laSdibus posuit magnis (corr. m. 1?) B 3 spero etiam te qui Cic. te om. PV caesar PV 4 ad caelesti V 6 mortalitatis ut uid. Bl, rinlmortalitate B1, immortalitate R 8 Stoici cum] stoicum ut uid. BI, stoici (om. cum) B1, stoirci1 P; Stoicis tdd. 9 peripateci H 10 nihilque — dicunt om. R 11 prouidentialll (1 uel 2 litt. er.) B, prudentia H 12 rsil B1 13 collltem (1 uel 2 lilt. er., m in ras. ex 2 uel 3 litt. m. 3) B, comite R 14 ira fuerit H 15 in quo H, quod P* (d dtl. P3) V pr. nerCl B2 uirtutis B post. ne\'c\' B2 16 illam ex iram ut uid. B2 17 occMetfdos P3 inmani*us (b er.) B 18 similius (ait. i in ras. ex e ? m. 2) B exsistimandum R 20 facinora1 B3 21 agunt B3 (-ant Bl) RH, )

sed his omnibus deus certos limites statuit: quos si transcenderint maioresque esse coeperint, necesse est naturam suam deprauent et in morbos ac uitia uertantur. qui autem sint isti limites, non est magni laboris ostendere.

cupiditas ad ea conparanda nobis data est quae sunt ad uitam necessaria, libido ad subolem propagandam, irae adfectus ad coercenda peccata eorum qui sunt in nostra potestate, id est ut artiore disciplina minor aetas ad probitatem iustitiamque formetur: quae nisi metu cohibeatur, licentia pariet audaciam, quae ad omne flagitium et facinus euadet.

itaque ut ira uti aduersus minores et iustum est et necessarium, sic aduersus pares et perniciosum est et impium: impium, quod uiolatur humanitas, perniciosum, quod illis repugnantibus aut perdere necesse est aut perire.

hanc autem quam dixi esse rationem cur homini sit irae adfectus datus, ex ipsius dei praeceptis intellegi potest, qui iubet uti maledicis et laedentibus non irascamur, manus autem nostras [*](EPITOME 2-6] c. 56,2 s. 6 s.] c. 56, 5. 8—555,8] c. 56, 4. ) [*](BBHPV] 3 certes Y instatuit BI, instituit B3 quod Bl ut uid. (in ras. corr. B3) RPl (corr. P3) Y transcenderint (int in ras. ex 1 vel 2 lilt. m. 2) B 4 necesse] quam necesse BH deprauent s. I corr. P1, deprauant (sed u in b corr. B3, sic) BRHPlV 5 uertuntur BHpt (corr. P3) V sunt B 7 datawst B sobolem HPV 8 peccate (corr. m. 3) P, peccata V 10 prouitatem Bl, carr. B* formetor P 11 licentiS r er., quod add. m. 2) B periet B audacia*que (m tr.) B, audaciam atque H 12 euadit B ut ira] ira sicut R ira uti aduersus] iaduersus BI, corr. B3 14 uolatur Y **humanitas (in tr.) B 16 [irae] B3 adfect* *us (ib er.) B 17 datus om. R ut RH 18 maledicis PV, inimicis BRH; illud, quod etiam aptius est ad sensum uerborum laedentibus et ira.scamur, recepi non tamen sint dubitatione coni. Matth. 5, 44 ex interpretatione Itala ap. Tertull. d. anima c. 35 (simuis est de pat. c. 6; cf. Rotnschium, Das Neue Testament Tertullians, pag. 75 s.) diligite inimicos uestros et orate pro maledicentibus uos, quo ex loco, qui in Vulgata talis est diligite inimicos uestros, benefacite his qui oderunt uos, et orate pro persequentibus et calumniantibus uos, m BRH inimicis inlatum uidetur; minus uerisimile est maledicis in PY ex Vulgata Luc. 6,28 benedicite maledicentibus uobis inductum esse laetantibus R irascuntur Y )

sed rerum imperiti et rationis ignari eos adfectus qui sunt homini ad usus bonos dati exterminauerunt et latius quam ratio postulat euagantur. inde iniuste atque impie uiuitur. utuntur ira.

contra pares: hinc discidia, hinc expulsiones, hinc bella contra iustitiam nata sunt. utuntur cupiditate ad congerendas opes: hinc fraudes, hinc latrocinia, hinc omnia scelerum genera exorta sunt. utuntur libidine ad capiendas tantum uoluptates: hinc stupra, hinc adulteria, hinc corruptelae omnes extiterunt.

quicumque igitur illos -adfectus intra fines suos redegerit, quod ignorantes deum facere non possunt, hic patiens, hic fortis, hic iustus est.

Restat ut contra quinque sensuum uoluptates dicam breuiter: nam et ipsius libri mensura iam modum flagitat. quae omnes quoniam uitiosae ac mortiferae sunt, uirtute superari atque opprimi debent uel, quod paulo ante dicebam de adfectibus, ad rationem suam reuocari.

ceterae animantes praeter unam uoluptatem, quae ad generandum pertinet, nullam sentiunt. utuntur ergo sensibus ad naturae suae necessitatem: [*]( 18 paulo ante] c. 16, 11; 17, 12. ) [*](EPITOME 3-11] c. 56, 4-6. 11-14] 56, 7. 15-19] c. 57, 4. 21-556, 20] c. 57, 5. ) [*](dUCTORES c. 20—24] hac in disputatione Lactantiom quartum Ciceronis de republica librum adhibuisse conicit Maius in scholio de quarti libri fragmentis (ed. Stuttg. 1822, pag. 271). ) [*](BBHPV) 1 hoc] id R peccantis (n 8. I. P) PV 2 indulgenti animo R, indulgenti anima H 4 ilperiti B 6 iuste H post utuntur 8. I. impie B3 7 discirdia R, discordia H 8 cupiditates ParV congregandas H 9 omnium generum scelera B, omnia genera scelerum H 10 \'libidine1 JB3, libidines P1 (corr. P3) V tantum om. H 12 redeg«erit B3, redigerit P1 (corr. P1) V quos P 15 reita B1, reita B2, res*tSt B3 quinque sensuum noluptates] in[i]quos[s]ensu[s]uoluptatis (i tt duo s add. m. 2, i in uoluptatis ex e m. 3) B 16 mensura.* (m er.) B 17 superati V 19 ad — suam] rat ad\' (add. m. 3) rationem suam (duo m expunxit m. 2, restituit m. 3) B 20 nullum P* (corr. P3) V )

homini uero sollertissimi artificis prouidentia dedit uoluptatem infinitam et in uitium cadentem, quia proposuit ei uirtutem, quae cum uoluptate semper tamquam cum domestico hoste pugnaret.

Cicero in Catone maiore stupra uero inquit et adulteria et omne flagitium nullis excitari aliis inlecebris nisi uoluptatis. cumque homini siue natura siue quis deus nihil mente praestabilius dedisset, huic diuino muneri ac dono nihil tam inimicum quam uoluptatem:

nec enim libidine dominante temperantiae locum esse neque in uoluptatis regno uirtutem posse consistere. sed e contrario deus idcirco uirtutem dedit, ut expugnaret ac uinceret uoluptatem eamque egredientem fines sibi datos intra praescriptum coherceret, ne hominem suauitatibus delenitum atque captum dicioni suae subiceret ac sempiterna morte multaret.