Divinarum Institutionum

cupiditas quoque inter uitia numeratur: sed si haec quae terrena sunt concupiscat, uitium est, uirtus autem, si caelestia. qui enim iustitiam, qui deum, qui uitam perpetuam, qui lucem sempiternam eaque omnia quae deus homini pollicetur consequi cupit, opes istas et honores et potentatus et regna ipsa contemnet.

dicet fortasse Stoicus uoluntate opus esse ad haec consequenda, non cupiditate. immo uero parum est uelle. multi enim uolunt, sed cum dolor uisceribus accesserit, uoluntas cedit, cupiditas perseuerat: quae si efficit ut contemptui sint omnia quae a ceteris adpetuntur, summa uirtus est, siquidem continentiae mater est.

ideoque illut potius efficere debemus, ut adfectus, quibus praue uti uitium est, derigamus in rectum.

nam istae concitationes animorum iuncto currui similes sunt, in quo recte moderando summum rectoris officium est ut uiam nouerit: quam si tenebit, quamlibet concitate ierit, non offendet, si autem aberrauerit, licet placide ac leniter eat, aut per confragosa uexabitur aut per praecipitia labetur aut certe quo non est opus deferetur.

sic currus ille uitae, qui adfectibus uelut equis pernicibus ducitur, si uiam rectam teneat, fungetur officio. [*](EPITOME 1 - 6; 544,1] cf. c. 56,5 cupiditas - tributa est. 12 s.] c.56, 7. ) [*](AUCTORES 8] cf. Ouid. ex Ponto III 1, 35: uelle parum est. § 13] ad Cic. de rep. librum II (c. 41, 68) rettulit Maius, cf. tamen Halmium ad hunc locum (ed. pag. 814, 12 adn.). ) [*](BRHPV] 1 effecit H ut om. P1 (s. I. P3) V 3 concupiscas R 5 quae] quam PV 6 contem*net (p er.) B, contemnit H 7 dicet (t in ras. ex ns m. 2) B *stoicus (i er.) B 8 concupiditate P1 (con- in non- corr. P3) V multi enim uolunt] multient Pl (in mg. uolunt add. m. recentiss. P) V 9 et B1, set B* 10 cupidas V quam P1 (corr. P3) V b t si\'n\'t B1 11 est] est et H .13 adiectus P1 (adiectus corr. P3) V derigamus B, dirigamus cett. 14 cogitationes B currus B\', corr. B2 similius BI, corr. B1 15 in om. B recto B moderand**um (os er.) summum B ut add. B* 16 quam] nam PV quamlibet] ****** (quam si er.) licet R concito. B, concite H offendit B1, corr. B1 17 lenitftfeat (en s. I. m. 2, in er corr. m. 3) B aut om. R 18 uexauitur B\', corr. Bi praipitia P lauetur B\', corr. B* quo* (d er.) B 19 deferatur B3 cursus BP ille] istae Rl, istus sic corr. m. poster. a*ffectibus (d? er.) B 20 rectam uiam H officia B )

parsimoniam contra uirtutis loco habent: quae si studium est habendi, non potest esse uirtus, quia in augendis uel tuendis terrestribus bonis tota uersatur. nos autem summum bonum non referimus ad corpus, sed omne officium solius animae conseruatione metimur.

quodsi, ut supra docui, patrimonio minime parcendum est, ut humanitatem iustitiamque teneamus, non est uirtus frugi esse: quod nomen specie uirtutis fallit ac decipit.

est enim frugalitas abstinentia quidem uoluptatum, sed eo uitium, quia ex habendi amore descendit, cum sit et uoluptatibus abstinendum et pecuniae minime temperandum. nam parce id est mediocriter uti pecunia quasi quaedam pusillitas animi est aut praetimentis ne sibi desit aut desperantis posse se illam reparare aut contemptum terrestrium non capientis.

sed illi rursus eum qui rei familiari suae non parcat prodigum uocant. nam ita liberalem distinguunt a prodigo, quod is liberalis sit qui et bene meritis et cum oportet et quantum satis est largiatur, prodigus uero, qui et non meritis et cum opus non est et sine respectu rei familiaris effundat.

quid ergo? prodigumne dicemus eum qui misericordiae causa tribuat egentibus uictum ? atquin multum refert utrumne scortis propter libidinem largiare an miseris propter humanitatem, utrum pecuniam tuam perductores aleatores lenonesque diripiant an illam pietati ac deo praestes, [*](7 ut supra docui] c. 12. ) [*](BRHPV] 1 proiciatur PV 2 parsimonia r m. 2) B 3 rest\' B3 4 bonis tota] bona V 6 conuersatione R metanijur B3 quodjsi (d add. m. 3) B 7 ducui H parcenduto1 B3 9 fragilitas B 10 uoluptattum (i 8. I. add. et alt. u in ras. corr. m. 3) B \'ideo B* quia] quoniam H 11 et ante uoluptatibus et pecuniae om. PV 12 parcere BPV 13 p*ecuniam (a tr., m dtl. m. 3) B est animi H 14 \'de\'sperantis B3, desperatis P1 (corr. P3) V posse om. V se om. B illa separare BI, illa superare B3, illa re R, illa reparare HV 15 prorsus H 17 distingunt RH *is (Ti er.) P 18 et (ante quantumj om. P prodigum H 19 meriti sed H 20 rei] di R effundit H prodigum non P1, corr. P3 21 ad quid B, aut quin H, atqui in Par (in er.) V 22 largiar\'e\' B1 f 24 deripiant P, diripiant V ac] a P )

ut ergo uitium est effundere m malam partem, sic in bonam uirtus. si uirtus est non parcere opibus quae possunt reparari, ut hominis uitam sustentes quae reparari non potest, uitium igitur parsimonia est. quare nihil aliut dixerim quam insanos qui hominem, mite ac sociale animal, orbant suo nomine,

qui euulsis adfectibus quibus omnis constat humanitas, ad immobilem stuporem mentis perducere uolunt, dum student animum perturbationibus liberare et, ut ipsi dicunt, quietum tranquillumque reddere.

quod fieri non tantum non potest, quia uis et ratio eius in motu est, sed ne oportet quidem, quia sicut aqua semper iacens et quieta insalubris et magis turbida est, sic animus inmotus ac torpens inutilis est etiam sibi, nec uitam ipsam tueri poterit, quia nec faciet quicquam nec cogitabit, cum cogitatio ipsa nihil aliut sit quam mentis agitatio.

denique qui hanc immobilitatem animi adsernnt, priuare animum uita uolunt, quia uita actuosa est, mors quieta.

quaedam etiam recte pro uirtutibus habent, sed earum modum non tenent. uirtus est constantia, non ut inferentibus iniuriam resistamus — his enim cedendum est; quod . cur fieri debeat mox docebo —, sed ut iubentibus facere nos contra legem dei contraque iustitiam nullis minis aut suppliciis terreamur, quominus dei iussionem iussioni hominis praeferamus.

item uirtus est mortem contemnere, non ut adpetamus eamque nobis ultro inferamus, sicut philosophorum plurimi et [*]( 21 mox docebo] c. 18, 12 ss. ) [*](EPITOME 5 s.] cf. c. 29. 2. 21-546, 9] cf. c. 61, 1-5. ) [*](BRHPV] 1 illa B et] ac B guilae R thesauros H 3 si] sic R fesf B3 4 ut hominis — reparari otn. PV 5 uitium] utiquelll (e ex i m. 2) B 6 mite ( m. 2) B 7 ebulsis B\', corr. B2, (eum) euulsis Heumannus omnibus P 9 et om. H 10 quietum om. H pr. non om. H 11 immotu PV 13 magnis P1 fn del. P3) V animo P1 (corr. P3) V 14 potest R 15 cogitauit BI, corr. B* 16 immobilem B 17 animo ex animum B7, quod restituit B* uitam (ante uolunt) BI, m del. B3 actuosw B* 18 recta Bl, corr. B* 19 eorum H 20 intfaerentibus P, inherentibus V 21 docebo mox (corr. m. 3) B nos ex non B3 22 supplmns Ps 23 iussionem iussioni RH, iussioni B1, iussionerm iussionil B3, iussionem PV 25 ultro nobis H adferamus B1, corr. B3 ) [*]( XVIIII. Lkct. 1. ) [*]( 36 )

sic ea quae alii timent, excelsa et insuperabili mente dolorem mortemque calcabimus. haec est uirtus, haec uera constantia, in hoc tuenda et conseruanda solo, ut nullus nos terror, nulla uis a deo possit auertere.

uera igitur Ciceronis illa sententia est: nemo inquit iustus potest esse qui mortem, qui dolorem, qui exsilium, qui egestatem timet;

item Senecae m libus moralis philosophiae dicentis: hic est ille homo honestus, non apice purpuraue, non lictorum insignis ministerio, sed nulla re minor, qui cum mortem in uicinia uidit, non sic perturbatur tamquam rem nonam uiderit, qui siue toto corpore tormenta patienda sunt siue flamma ore rapienda est siue extendendae per patibulum manus, non quaerit quid patiatur, sed quam bene.

qui autem deum colit, haec patitur nec timet: ergo iustus est. his rebus efficitur ut neque uirtutes neque uirtutum exactissimos limites nosse ant tenere possit omnino quisquis est a religione dei singularis alienus. [*](AUCTORES 9] de off. n 11, 38. 12] frg. 124. ) [*](BRHPVJ 2 et fidem B 3 malimus ex malitis P aduersum B 4 uaecordem (om. -que) PV omnis V 5 fortitudinem BH alitf B* 6 dolorem mortemque eicit Hcumannus, scd ad positionem uerborum. cf. c. 18,36 innocentiam patientiamque; III 9, 18 ad quae — solem calcanimus Bl, corr. B3, calcamus PV, recte? 7 haec est uera H constantia in ex constantiam Plt 8 noster error Bl, ras. et s. I. corr. B7 possit a deo B euertere B 9 ciceronisi B est habet post aera, om. post sententia H scientia P1, corr. P3 10 potest iustus B esse potest codd. Cic. ante mortem eras. in B exsilium B, exilium cett. 11 seneca H moralib. (ex -lis) B* 12 homo ille B homo om. B 14 rem H uicina H uidet (sed e ex i B1) BPV 15 perturbatus est H noa uem B 16 pr. siue] sibi H sunt] s** (8 in ras. tR. 1, post se ? er.) P 17 extendendwe B* patibulum (pr. u ex 0) B 18 quam sed, sed traiectionis signa add. P 19 iustus*** (est er.) B, iustus, om. est B, qui iustus est H 20 ut] . Nam H ne\'q\' Bl uirtutes neque om. H 22 alienis B\', corr. B2, et alienus H )