Divinarum Institutionum

rediit ergo species illius aurei temporis et reddita quidem terrae, sed paucis adsignata iustitia est, quae nihil aliut est quam dei unici pia et religiosa cultura.

sed moueat aliquem fortasse, cur si haec sit iustitia, non omni humano generi sit data nec in eam multitudo uniuersa consenserit. magnae hoc disputationis est, cur a deo, cum iustitiam terrae daret, sit retenta diuersitas: quod et alio loco declaraui et ubicumque opportune inciderit explicabitur.

nunc designare id breuissime satis est, uirtutem aut cerni non posse, nisi habeat uitia contraria, aut non esse perfectam, nisi exerceatur aduersis.

hanc enim deus bonorum ac malorum uoluit esse distantiam, ut qualitatem boni ex malo sciamus, item mali ex [*]( 18 alio loco] II 17, 1; III 29, 13-16. ) [*](EPITOME 9-14] c. 55, 1. ) [*](AUCTORES 1] Lucr. II 992. 4] p. Deiot. 9, 26. ) [*](BRHSPV] 1 pater idem pater H ut] et R 2 communia H, cijmunis V iis JR, his cett. partiantur BHS 3 noceant H praemjat (exp. m. 2?) P fores BSP, fore H claudit F1 4 aurem] auarus B, aurem (e ex u nł. 2) P sit] si P liberalibilis P 5 laude R est om. H 8 multorum — fuerat in inf. mg. B3 cultu susceptu sic V ablatum H 10 post nuntium s. I. suum B* uerus S 11 redduceret H 12 rediit ex reduc Y tempore V 13 terrae] terra est H 14 \'Pial B3 religiosa et pia H 15 omnino S 16 datam ex datum P ea HS 17 iustitia R 18 retenta] repperta H declarauit R 19 oportune RSPV 20 nisi - non esse in inf. mg. V 21 e Sl, eS S7 22 aduersus B haec B 23 distantiam] naturam R *ut fa er.) B boni — mali ex in itaf. mg. B3 sciant H idem B (i. e. B3) ) [*]( 27* )

quomodo enim patientia uim suam nomenque retineret, si nihil esset quod pati cogeremur? quomodo laudem mereretur deuota deo suo fides, nisi esset aliquis qui a deo uellet auertere? nam ideo potentiores esse iniustos permisit, ut cogere ad malum possent, ideo plures, ut uirtus esset pretiosa, quod rara est. quod quidem ipsum Quintilianus egregie ac breuiter ostendit in Capite obuoluto.

nam quae inquit uirtus esset innocentia, nisi laudem raritas dedisset? uerum quia natura sic conparatum est, ut odium cupiditas ira in id quod incubuerunt agant caecos, supra hominem uidetur culpa uacare. alioquin si natura pares omnibus adfectus dedisset, pietas nihil erat.

hoc quam uerum sit, docet necessitas ipsa rationis. si enim uirtus est malis ac uitiis fortiter repugnare, apparet sine malo ac uitio nullam esse uirtutem. quam deus ut absolutam perfectamque redderet, retinuit id quod erat ei contrarium, cum quo depugnare posset:

agitata enim malis quatientibus stabilitatem capit et quanto frequenter inpellitur, tanto firmiter roboratur.

haec nimirum causa efficit ut quamuis sit hominibus [*](AUCTORES 9] cf. Quintiliani declamat. rec. Ritter pag. III adn. ) [*](EXPILATORES 19-21] Lucifer pag. 287, 26-28. ) [*](BRHSPYj 2 ergo] ergo iustitiam reducturus RS exclusit (s in ras. ex d) P possit BI, corr. B* 3 retinerrelt B2 si* (c er.) B 4 esset om. S quod del. et omnino s. I. corr. S1 pati* S 5 ni H aliquid P 6 ideo BP, et ideo RSHY, ex 7 ? potiores Y iniustos pennisitj uoluit iniustos R cogi P an et ideo ? cf. ad 6 et pag. 421, 25 8 ipsurml J31 quintillianus P 9 obruolluto B3 nam que inquid s. I. B3 namque SlP inquit] id quid H 10 innocentiae (sed se ex a B3) BH 12 id om. R an (in) quod? id delet Harlelius; cf. Epit. 22, 1 incubuerunt f-er SP) C, incubuerint edd., fort. recte caecos] eos S 13 a culpa B natura om. H 14 pares] similisesi BIIC, simil**em corr. m. 1 adfectu (~~ postea add. m. 1) B, adfectibus RY 16 ac uitiis] ait his Bl, corr. B\' 17 ac uitio] auitio H nullam] nihil B ut s. I. m. 1 uel 2 B 18 ei contrarium] etiam contra aut ut uid. Bl, corr. B3 quod repugnare Bar (pr. r er.) S1, quo corr. S1 21 nirnirum] enim mirum P hominibus] in hominibus H )

Qui ergo putant iustum esse neminem, ante oculos habent iustitiam, sed eam nolunt cernere. quid est enim cur illam uel in carminibus uel in omni sermone describant conquerentes eius absentiam, cum sit facillimum bonos esse, si uelint?

quid nobis inanem iustitiam depingitis et optatis cadere de caelo tamquam in aliquo simulacro figuratam? ecce in conspectu uestro est: suscipite si potestis eamque in domicilio uestri pectoris conlocate, nec difficile aut alienum a temporibus existimetis.

estote aequi ac boni, et sequetur uos sua sponte iustitia quam quaeritis. deponite omnem malam cogitationem de cordibus uestris, et statim uobis tempus illut aureum reuertetur: quod aliter consequi non potestis, quam si deum uerum colere coeperitis.

uos autem manente cultu deorum iustitiam desideratis m terra, quod fieri nullo pacto potest. sed ne tum quidem potuit, cum putatis, quia nondum natis diis istis quos inpie colitis necesse est unius dei cultum fuisse per terram, eius scilicet qui execratur malitiam exigitque bonitatem, cuius templum est non lapides aut lutum, sed homo ipse, qui figuram dei gestat: quod templum non auri et gemmarum donis corruptibilibus, sed aeternis uirtutum muneribus ornatur.

discite igitur, si quid uobis reliquae mentis est, homines ideo malos et iniustos esse, quia dii coluntur, et ideo mala omnia rebus humanis cottidie ingrauescere, quia deus mundi huius effector et [*](BBHSPYj 1 quam B\', quas B2, quia B3 uix post quia excidit deus, cf. § 5 et ad pag. 409, 16 (creditum) 2 rnonl B* quam B\' (corr. B\') H sacramenta Bl, corr. B3 3 continent B\' (corr. B3) V 5 est om. H illa B 7 esse] se P rsil Ps 11 pectoris ex corporis P difficilera H 12 aequi ac boni] ecboni R uos — quaeritis] sibi quem quaeritis (alt. i ex e) R 14 et om. R statim] confestim B, recte? 15 non om. R 16 manete P culto H deorum] dei iam H 17 nec B tunc H 18 cum putatis] computastis P qui B diis istis] deseritis B 19 unius] in eius B1, corr. JB3 per B3 20 ieiusi JB3 exigit P 21 lapis H lutum] aurum Bl, corr. B2 22 templum] templum der. B corruptilibus RV, corrubtilibus P 23 uirtutis B disce Sl 24 reliquum Heumannus, sedcf. Buenemannum malos—et ideo otn.R 26 huius mundi S)

quodsi solus deus coleretur, non essent dissensiones et bella, cum scirent homines unius se dei filios esse ideoque diuinae necessitudinis sacro et inuiolabili uinculo copulatos, nullae fierent insidiae, cum scirent cuiusmodi poenas deus animarum interfectoribus praepararet, qui clandestina scelera et ipsas etiam cogitationes peruidet, non essent fraudes et rapinae, si deo praecipiente didicissent et suo et paruo esse contenti, ut fragilibus et caducis solida et aeterna praeferrent,

non essent adulteria et stupra et mulierum prostitutiones, si esset omnibus notum damnari a deo quidquid adpetitur ultra generandi cupiditatem, nec feminam necessitas cogeret pudorem suum profanare, ut uictum sibi obscenissimum quaerat, cum et mares libidinem continerent et habentium pia et religiosa conlatio non habentibus subueniret:

non essent igitur, ut dixi, haec omnia in terris mala, si ab omnibus in legem dei coniuraretur, si ab uniuersis fierent quae unus noster populus operatur. quam beatus esset quamque aureus humanarum rerum status, si per totum orbem mansuetudo et pietas et pax et innocentia et aequitas et temperantia et fides moraretur!

demque ad regendos homines non opus esset tam multis et tam uariis legibus, cum ad perfectam innocentiam dei lex una [*](AUCTORES 9 s.] Cic. de off. I 21, 70: si contenti sint et suo et paruo. ) [*](BRHSPl7 J sint H, sunt om. S quam fas est] fas H 2 a om. R 3 initis V solum Bl, corr. B3 deus om. S 4 eit P3 dei filios se B, dei se filios R 5 ininuiolabili P 6 copulatis (0 ex u) R \'insidie cum scirent\' P2 7 dei H praepararit R Heumannus, praepararent H clamdestina Bl, corr. B3, clandestinata S, andestina P 8 praeuidet V 9 et] nec H rapina H et (ante suo) eras. S et (ante paruo) om. RS et paruo om. H essent BRH 10 utj et ut P et (ante aeterna) om. S praeferrentur H 12 si* (c er.) S 13 feminas H 14 quaerant H 15 cum om. H 16 non habentibus om. H alt. non] nec B non essent om. H igitur] mutua B 17 *oin*nibus (h et i er.) V lege HS 18 coniurarent Bl, corr. B3 19 humarum P 21 et (ante aequitas) otn. B moraretur] dominaretur Heumannus 22 esset om. Bl, est add. B-, esset 8. 1. corr. B3, essent R 23 tam uariis] tantis H )

quod quidem Cicero uidit. disputans enim de legibus sicut una inquit eademque natura mundus omnibus partibus inter se congruentibus cohaeret ac nititur, sic omnes homines inter se natura confusi prauitate dissentiunt neque se intellegunt esse consanguineos et subiectos omnes sub unam eandemque tutelam: quod si teneretur, deorum profecto uitam homines uiuerent.

uniuersa igitur mala, quibus humanum genus se ipsum inuicem conficit, iniustus atque inpius deorum cultus induxit. nec enim poterant retinere pietatem qui communem omnium patrem +deum tamquam perfidi ac rebelles liberi abnegassent. [*](AUCTORES 5] de legg. frgm. 1. ) [*](BRHSPVJ 1 praesidum neque] praesidumque B praesidium P 2 terrores H fcum\' B praeeeptarum R, praeceptorem pac: 3 ad om. B opera f m. 2) B erueret V 5 quo P disputans enim] ualide disputans H 6 eaque B, eadem S, eaedemque V 7 coherere H ac om. H 8 homines om. R se natura] sanatura V 10 omuis V una* (m er.) B, una HP, una, sed ~ del. m. 2 S ea*demquo (n er.) B, eademque RH, eandemque (exp. m. 2) S tutela* (m er.) B, tutela HP, tutela, sed - del. m. 2 S sit feneretur R 11 deorum] wdeo B2 uitam] uitam beatam B, uita HSP 12 ipsum se H 13 conficit (c ras. ex d) V iniustos atque inpios (imp- H) BH indixit S 14 poterat HV commane P 15 perfidi ac rebelles scripsi; prodigiajcrebelles B1, prodigi*) acrebelles B2, prodigia rebelles R, prodigi ac rebelles HSPV: sed cf. I 10, 3 rex perfidus — didicit abnegare; V 9, 11 s. perfidia — abnegauerint (IV 2, 5. 11, 7. 12, 11) et maxime Cyprian., (apud quem ut apud alios Patres saepissime perfidus, nusquam prodigus in ea sententia inueni) epist. LXXII 2 (pag. 776,16) perfidi ac rebelles; de lapsis c. 35 (pag. 262,20) deum ... quem uerbis perfidis abnuisti; inlatum esse prodigi e memoria parabolae de filio prodigo (Lue. 15) uidetur, quod nomen iam aetate Tertulliani (de pudic. c. 9 bis, de patient. c. 12, de paenit. c. 8) in usu ecclesiae erat; an fort. perditi pro prodigi scribendum est (cf. c. 18, 14 si filius .. perditus atque iupius existimatur qui patrem suum dereliquity ? quod placet Hartelio; ad rebelles cf. II17,12, de prodigo VI17,18 s. libere ,(alt. e ex i) B1 )