Divinarum Institutionum

in omnibus enim uidemus animalibus, quia sapientia carent, conciliatricem sui esse naturam. nocent igitur aliis, ut sibi prosint: nesciunt enim quia malum est nocere.

homo uero quia scientiam boni ac mali habet, abstinet se a nocendo etiam cum incommodo suo, quod animal inrationale facere non potest, et ideo inter summas hominis uirtutes innocentia numeratur. quibus rebus apparet sapientissimum esse qui mauult, perire ne noceat, ut id officium quo a mutis discernitur seruet.

nam qui uendentis errorem non redarguit, ut aurum paruo emat, aut qui non profitetur fugitiuum seruum uel pestilentem se domum uendere lucro et commodo suo consulens, non est ille sapiens, ut Carneades uideri uolebat, sed callidus et astutus.

calliditas autem et astutia in mutis quoque animalibus sunt, uel cum insidiantur aliis et dolo capiunt, ut deuorent, uel cum insidias aliorum uario genere [*](EPITOME 17 s. (innocentia)] c. 55, 4. ) [*](BRHSV7 2 esse iustus S 4 naufrag*o (1 er.) B ecum RV, eqwum B2, equum (a er.) H, equum S sauciato H 7 omnis om. S 9 igitur] ergo B facjtis J33 uictisque B\', corr. By, dictisque omnibus R 10 ienratio B3, erratior H loarcit - quod quidem om. V 11 dummodo ne H 12 prelr*scribit ex prescribit. B3, perscribit R 13 consiliatricem B 15 uero] enim H qui BH 16 nocencendo R incommodo] in modo S 18 numeraratur R 19 mauul\'t\' H2 20 multis B\'.T H errore H 22 se seruum H uel] aut B se hic om. II uero BI, \'11uero B3 24 astutia* (s er.) H 25 quoque] quidem B 26 rut1 V2 insidia H deludunt (e ex i m. 2) R. )

sapientia est enim intellegentia uel ad bonum rectumque faciendum uel ad abstinentiam dictorum factorumque inproborum. lucro autem numquam sapiens studet, quia bona haec terrena contemnit, nec quemquam falli patitur, quia boni uiri officium est errores hominum corrigere eosque in uiam reducere, siquidem socialis est hominis ac benefica natura, quo solo cognationem cum deo habet.

Sed nimirum haec causa efficit ut stultus esse uideatur qui egere aut mori malit quam noceat uel eripiat aliquid alteri, quod hominem morte deleri putant. ex qua persuasione omnes cum uulgi tum etiam philosophorum nascuntur errores.

si enim post mortem nihil sumus, profecto stultissimi est hominis non huic uitae consulere, ut sit quam diutina et commodis omnibus plena.

quod qui faciet, a iustitiae regula discedat necesse est. si autem superest homini uita melior et longior, quod et philosophorum magnorum argumentis et uatum responsis et prophetarum diuinis uocibus discimus, hanc praesentem cum bonis suis contemnere sapientis est, cuius omnis iactura inmortalitate pensatur.

aput Ciceronem idem ille iustitiae defensor Laelius uult inquit paene uirtus honorem nec est uirtutis ulla alia merces. est plane et quidem uirtute dignissima, quam tu, Laeli, numquam poteras [*](EPITOME 9-20] c. 52, 6 s. ) [*](AUCTORES §4—8] de rep. (III 28,40). ) [*](EXPILATOBES § 2 s.] Lucifer pag. 302, 6-15. ) [*](BRHSVJ 1 homine (~ m. 2) V 2 faciendum om. S ad om. H, s. I. Y m. 1 uel 2 3 abstinentia H 5 falli patitur] fallit potius H 6 redducere H 10 quia B mori big R 11 putent B 12 tum (ante uulgi), t ex c m. 2 S 14 est] esset Bl, corr. B3, om. Y diuturna R, diutina etiam Lucifer pag. 302, 9 15 quod] quodsi S 17 longior] longiore longiore H 18 uatum] tantis uatum B 19 cum bonis suis Lucifer 302,13 20 jacitura B* mortalitate Bl, immortalitate B3, imraortalitate SI, - del. S7 21 Uutt H, uult (tpostea add. m. 1) S paene] poena et B; plane H edd., sed fort. eproximo est plane ortum est 22 nec est om. R, necesse est H illa R 23 et om. B tute H quamtujlse linu qua poteras (lineolas ante 1 add. et 1 ras. ex c uel t corr. m. 2) Y)

quis ergo te sapientem, Laeli, putet, cum ipse tibi loquare contraria et paulo post uirtuti adimas quae dedisti? sed uidelicet ignorantia ueri facit incertam labantemque sententiam.

deinde quid adiungis? sed si aut ingrati uniuersi aut inuidi multi aut inimici potentes suis uirtutem praemiis spoliant, —

o quam fragilem, quam inanem uirtutem induxisti, si spoliari praemio suo potest! quae si bona sua diuina iudicat, ut aiebas, qui possunt existere tam ingrati, tam inuidi, tam potentes, qui uirtutem spoliare ualeant iis bonis quae fuerint in eam conlata diuinitus?

— ne illa se inquit multis solaciis oblectat maximeque suo decore se ipsa sustentat. quibus solaciis? quo decore? cum in crimen saepe ueniat et in poenam decor ille uertatur.

quid enim, si, ut Furius dicebat, rapiatur uexetur exterminetur egeat, auferantur ei manus, effodiantur oculi, damnetur uinciatur [*](EPITOME 16—460, 20. 461, 8-12] c. 52, 7-9. ) [*](AUCTORES 19 ss.] cf. supra c. 12, 5. ) [*](EXPILATORES 15 s.] Lucifer pag. 303,8 s. 20-460,1] idem pag. 303, 9-11. ) [*](B(—12)RHSV] 2 accipiat S, accepit V 3 posse om. V 4 uirtute RH 6 qijis V 7 te om. R laelii sapientem R sapientissimum B cum om. H 8 quaE H 9 labentemque (sed pr. e ex a ut uid. m. 3 B) BH sententiam] faciam R quod V adiunges H 10 ingrati] ignorant BI, corr.B3 11 a***ut (Tii er.) B inimi\'ci\' B2 12 quam.. (ante inanem) B a quam * * codex B in eadem pagina transilit ad pag. 460, 23 catur et si filius, partem quae intercidit in mg. super. et inf. add. man. 3; cuius partis scripturae discrepantes ut nullius momenti in conlatione non descriptae sunt si spoliari] ispoliari H 14 aiebat R existere] ezi S 15 uirtute H iis R, his HSV Lucifer pag. 303, 9 16 rseJ V inquit] quidem H 17 sustentat* S 18 quo] que S 19 poenam] poenam saepe R 20 neietur rapiatur supra pag. 437,17, sed cf. Zwt/er. pag. 303,9 rapis nos, uexas (sic pro negas scnbendum) exterminetur uexetur R. )

quae si tollas, nihil potest in uita hominum tam inutile. tam stultum uideri esse quam uirtus: cuius naturalis bonitas et honestas docere nos potest animam non esse mortalem diuinumque illi a deo praemium constitutum.

sed idcirco uirtutem ipsam deus sub persona stultitiae uoluit esse celatam, ut mysterium ueritatis ac religionis suae esset arcanum, ut has religiones sapientiamque terrenam extollentem se altius sibique multum placentem uanitatis errorisque damnaret, ut proposita denique difficultate angustissimus trames ad immortalitatis praemium sublime perduceret.

Docui, ut opinor, cur populus noster aput stultos stultus habeatur. nam cruciari atque interfici malle quam tura tribus digitis conprehensa in focum iacere tam ineptum uidetur quam in periculo uitae alterius animam magis curare quam suam.

nesciunt enim quantum sit nefas adorare aliud praeterquam deum, qui condidit caelum atque terram, qui humanum genus finxit inspirauit luce donauit.

quodsi seruorum nequissimus habetur qui dominum suum fuga deseruit isque uerberibus et uinculis et ergastulo et cruce et omni malo dignissimus iudicatur, et si filius eodem modo perditus atque inpius existimatur qui patrem suum dereliquit ne illi obsequatur, ob eamque [*](EPITOME 20—461,12] c. 51,1 (quam deum — obtemperare); 54,4. ) [*](EXPILATORES 11-13] Lucifer pag. 303, 14 s. ) [*](. B(a 23)RHSV] 2 aut C, an edd. 4 potest] potest esse R (tuncm esse post uideri repetit) 6 animam] omia S 10 altus S 11 damnaret — denique om. R damnare H 12 angustissimos tramites H; per angustissimos (nos add. Heumanntis) tramites edd., sed angustissimus trames etiam Lucifer pag. 303,14 ad id mortalitatis II 13 sublimiter duceret fort. Lueifer pag. 303, 15 legit 14 dor-ui* (t er.) H opin*or (i er.) V apud HSV 15 habebatur H malM 11, om. S 16 iactare H 19 qui (ante humanum) ras. ex qua S 20 fiiit S lucem H 21 deseruit R, \' deserit HSV 22 et omni HS, omni R, omnique V 23 a catur et si filius contintuúur BI, cf. ad pag. 459, 12 si om. H 24 dereliquit V, derelinquit H, derelinquit f-id S) RS )

nam ille qui seruum pretio conparat, quid in eum beneficii confert praeter alimenta, quae illi utilitatis suae gratia subministrat? et qui filium generat, non habet in potestate ut concipiatur, ut nascatur, ut uiuat: unde apparet non esse illum patrem, sed tantummodo generandi ministrum.