Divinarum Institutionum

denique, ut concludam disputationem, non posse eundem iustum esse ac stultum, eundem sapientem et iniustum docet ipsa ratio. qui enim stultus est, quid sit iustum ac bonum nescit et ideo semper peccat. ducitur enim quasi captiuus a uitiis nec resistere ullo modo potest, quia caret uirtute, quam nescit.

iustus autem ab omni se peccato abstinet, quod aliter facere non potest quam si habeat recti prauique notitiam. rectum [*](EPITOME 17-458, 8] c. 52, 1-4.. ) [*](AUCTORES 1-11] cf. Valer. Max. IV 7, ext. 1. ) [*](BRHSP(-2)V] 1 perniciae B, parniciae R, pernitiae PY sua RH num] siue S 2 amicitia] amico ita R iudicabit Y, iudicabitur edd. ab amicitia peri codex P in eadem pagina statim transilit ad iterba c. 20,12 etiam mimos agi 3 pyphagore H, spythagorei V 4 mortis] tfe1 mortis fiñl S7 alter] ad ut uid. SI, ajfc (i. e. alter) S7 praestitutum] praestitit utrum H 5 praestantiam Y 0 habetur R 7 quod] cum V edd. maluit H 8 ipsa uirtutn (duo ~ m. 2) S 9 iis R, his BSH, is V retulit SV utramque H seruuando H credelissimi Var 10 qui R 14 homini sit B 15 stultissimi sunt] stultissimi\' (i. e. -mis) S crimina Ryar. cum] qui S 16 uoluit mori V laudant tollantii 18 iustum — sapientem om. V iustum] sapientem R eundemque S sapieutem et iniustum] insipientem et iustum R 19 qui] quis R quit. B, qui quid R 22 omłni (1 er.) V 23 non] numquam H quam si] nisi H )

quod si est uerissimum, manifestum est eum qui aut naufrago tabulam aut ecum saucio non ademerit stultum non esse, quia haec facere peccatum est, a quo se sapiens abstinet.

uideri tamen et ipse confiteor per hominum errorem ignorantium cuiusque rei proprietatem. itaque omnis haec quaestio non tam argumentis quam definitione dissoluitur.

stultitia igitur est in factis dictisque per ignorantiam recti ac boni erratio. ergo stultus non est qui ne sibi quidem parcit, dum ne noceat alteri, quod est malum. quod quidem nobis et ratio et ueritas ipsa praescribit.

in omnibus enim uidemus animalibus, quia sapientia carent, conciliatricem sui esse naturam. nocent igitur aliis, ut sibi prosint: nesciunt enim quia malum est nocere.

homo uero quia scientiam boni ac mali habet, abstinet se a nocendo etiam cum incommodo suo, quod animal inrationale facere non potest, et ideo inter summas hominis uirtutes innocentia numeratur. quibus rebus apparet sapientissimum esse qui mauult, perire ne noceat, ut id officium quo a mutis discernitur seruet.

nam qui uendentis errorem non redarguit, ut aurum paruo emat, aut qui non profitetur fugitiuum seruum uel pestilentem se domum uendere lucro et commodo suo consulens, non est ille sapiens, ut Carneades uideri uolebat, sed callidus et astutus.

calliditas autem et astutia in mutis quoque animalibus sunt, uel cum insidiantur aliis et dolo capiunt, ut deuorent, uel cum insidias aliorum uario genere [*](EPITOME 17 s. (innocentia)] c. 55, 4. ) [*](BRHSV7 2 esse iustus S 4 naufrag*o (1 er.) B ecum RV, eqwum B2, equum (a er.) H, equum S sauciato H 7 omnis om. S 9 igitur] ergo B facjtis J33 uictisque B\', corr. By, dictisque omnibus R 10 ienratio B3, erratior H loarcit - quod quidem om. V 11 dummodo ne H 12 prelr*scribit ex prescribit. B3, perscribit R 13 consiliatricem B 15 uero] enim H qui BH 16 nocencendo R incommodo] in modo S 18 numeraratur R 19 mauul\'t\' H2 20 multis B\'.T H errore H 22 se seruum H uel] aut B se hic om. II uero BI, \'11uero B3 24 astutia* (s er.) H 25 quoque] quidem B 26 rut1 V2 insidia H deludunt (e ex i m. 2) R. )

sapientia est enim intellegentia uel ad bonum rectumque faciendum uel ad abstinentiam dictorum factorumque inproborum. lucro autem numquam sapiens studet, quia bona haec terrena contemnit, nec quemquam falli patitur, quia boni uiri officium est errores hominum corrigere eosque in uiam reducere, siquidem socialis est hominis ac benefica natura, quo solo cognationem cum deo habet.

Sed nimirum haec causa efficit ut stultus esse uideatur qui egere aut mori malit quam noceat uel eripiat aliquid alteri, quod hominem morte deleri putant. ex qua persuasione omnes cum uulgi tum etiam philosophorum nascuntur errores.

si enim post mortem nihil sumus, profecto stultissimi est hominis non huic uitae consulere, ut sit quam diutina et commodis omnibus plena.

quod qui faciet, a iustitiae regula discedat necesse est. si autem superest homini uita melior et longior, quod et philosophorum magnorum argumentis et uatum responsis et prophetarum diuinis uocibus discimus, hanc praesentem cum bonis suis contemnere sapientis est, cuius omnis iactura inmortalitate pensatur.

aput Ciceronem idem ille iustitiae defensor Laelius uult inquit paene uirtus honorem nec est uirtutis ulla alia merces. est plane et quidem uirtute dignissima, quam tu, Laeli, numquam poteras [*](EPITOME 9-20] c. 52, 6 s. ) [*](AUCTORES §4—8] de rep. (III 28,40). ) [*](EXPILATOBES § 2 s.] Lucifer pag. 302, 6-15. ) [*](BRHSVJ 1 homine (~ m. 2) V 2 faciendum om. S ad om. H, s. I. Y m. 1 uel 2 3 abstinentia H 5 falli patitur] fallit potius H 6 redducere H 10 quia B mori big R 11 putent B 12 tum (ante uulgi), t ex c m. 2 S 14 est] esset Bl, corr. B3, om. Y diuturna R, diutina etiam Lucifer pag. 302, 9 15 quod] quodsi S 17 longior] longiore longiore H 18 uatum] tantis uatum B 19 cum bonis suis Lucifer 302,13 20 jacitura B* mortalitate Bl, immortalitate B3, imraortalitate SI, - del. S7 21 Uutt H, uult (tpostea add. m. 1) S paene] poena et B; plane H edd., sed fort. eproximo est plane ortum est 22 nec est om. R, necesse est H illa R 23 et om. B tute H quamtujlse linu qua poteras (lineolas ante 1 add. et 1 ras. ex c uel t corr. m. 2) Y)

quis ergo te sapientem, Laeli, putet, cum ipse tibi loquare contraria et paulo post uirtuti adimas quae dedisti? sed uidelicet ignorantia ueri facit incertam labantemque sententiam.

deinde quid adiungis? sed si aut ingrati uniuersi aut inuidi multi aut inimici potentes suis uirtutem praemiis spoliant, —

o quam fragilem, quam inanem uirtutem induxisti, si spoliari praemio suo potest! quae si bona sua diuina iudicat, ut aiebas, qui possunt existere tam ingrati, tam inuidi, tam potentes, qui uirtutem spoliare ualeant iis bonis quae fuerint in eam conlata diuinitus?

— ne illa se inquit multis solaciis oblectat maximeque suo decore se ipsa sustentat. quibus solaciis? quo decore? cum in crimen saepe ueniat et in poenam decor ille uertatur.