Divinarum Institutionum

quid ergo iustus faciet, si forte naufragium fecerit et aliquis inbecillior uiribus tabu lam ceperit? nonne illum tabula deturbabit, ut ipse conscendat eaque nixus euadat, maxime cum sit nullus medio mari testis? si sapiens est, faciet: ipsi enim pereundum est, nisi fecerit; si autem mori maluerit quam manus inferre alteri, iam iustus ille, sed (idem) stultus est, qui uitae suae non parcat, dum parcit alienae.

item si acie suorum fusa hostes insequi coeperint, et iustus ille nanctus fuerit aliquem saucium equo insidentem, eine parcet, ut ipse occidatur, an deiciet ex equo, ut ipse hostem possit effugere? quod si fecerit, sapiens, sed idem malus, si non fecerit, iustus, sed idem stultus sit necesse est.

ita ergo iustitiam cum in duas partes diuisisset, alteram ciuilem esse dicens, alteram naturalem, utramque subuertit, quod illa ciuilis sapientia sit quidem, sed iustitia non sit, naturalis autem illa iustitia sit quidem, sed non sit sapientia.

arguta haec plane ac uenenata sunt et quae Marcus Tullius non potuerit refellere. nam cum faciat Laelium Furio respondentem pro [*](EPITOME 20] c. 52, 1 acuta ista sane. ) [*](B(G)RHSPV] 1 posset1 P1 iustus — nempe om. R dice(bat) B 2 nempe (p in ras. ex r ? m. 3) B iustitia. (m er.) B, iusti H 3 adtingere HY ergo ex enim PJ 4 naufrag+u (u ? post g er., u in ras. tx a? m. 2) B fecerit ex faceret P2 aliqui P inbeccillior B 5 tabula] tabulam R deturbauit R 7 (in) medio Otto faciet — pereundum est om.R 8 per eundem V 9 manus] malus Bx, corr. B1 iam iustus S, iam non est iustus B, iam non iustus RHPV; iam uero iustus edd. 10 idem addidi conl. 16; 456, 18; Epit. 51, 4. 5 est om. R parcet P 11 fuisa (exp. m. 2) P hostis (1 in ras. ex e m. 2) B, ostes H 12 ceperint (1 ras. ex e) S nacius R, naTcltus 2 fuerint P 14 deiciat V ostem H 17 alteram — alteram] unam ciuilem et alteram R 20 arguta] acuta Epit. 52,1 ab [Hajec plane incipit codicis G pag. 110 (52), cuttu in uerss. 1-8 pauca legi poterant 21 plane (e ex a) B; sane Epit. 52, 1 benenata G, uenetata H ) [*]( 29* )

Quod ad praesentem disputationem pertinebat ostendi quomodo iustitia similitudinem stultitiae gerat, ut adpareat non sine causa decipi eos qui putant nostrae religionis homines stultos esse, qui talia facere uideantur qualia ille proposuit.

nunc maius a me exigi sentio, ut ostendam quare iustitiam deus stultitiae specie conuolutam ei oculis hominum uoluerit auferre, si prius Furio respondero, quia parum plene respondit Laelius. qui profecto licet sapiens fuerit, ut uocabatur, patrocinari tamen uerae iustitiae nullo modo poterat, quia caput ipsum fontemque iustitiae non tenebat.

nobis autem facilior est ista defensio, quibus caelesti beneficio familiaris est ac penitus nota iustitia quique illam non nomine, sed re nouimus.

nam Plato et Aristoteles honesta quidem uoluntate iustitiam defendere cupierunt effecissentque aliquid, si conatus eorum bonos, si eloquentiam, si uirtutem ingenii diuinarum quoque rerum doctrina iuuisset.

itaque opus illorum inane atque inutile iacuit nec cuiquam hominum persuadere potuerunt ut eorum praescripto uiueret, quia fundamentum a caelo [*](EPITOME c. 17] c. 52, 1-5. <5] c. 52, 1. 9-453, 9] c. 52, 1 sed - possumus. 17-45.\'3, 1] c. 50,5. ) [*](AUCTORES § 4] cf. Cic. de rep. III 8. ) [*](BRHSPVJ 1 inrefutata haec tamquam ( et - m. 1 uel 2, sed nunc erasa) foueam1 (s. I. m. 3) B in,rejfutata S2 2 in crimen] incrementum BI, incrimentum B3 3 stultitiaC (e s. /. ex alia littera am.2 scripta corr. m. 3) B 4 quam] quam quidem (quidem post sap. non dee-st) H quidem esse sapientiam R consenserat H iniustitiam V 6 iustititia (~ er.) V stultitiae similitudinem II generat R adpareat B, appareat cett. 8 qmalia (i er.) H 10 deum B1, corr. B* tt speciem B conuoMam (a er., u mId. m. 2) V 11 plane Bl, corr. B* 12 fuerat BI, corr. Bs 13 quia V, qui cett. H fontem qui V 16 quique] que B1, qui corr. B3 17 hOlleshe fa er.) H uoluntatem P 18 cupiuerunt lIS, cupiwerunt P2 ef\'fecissentque B3 si om. H 19 post uirtutem s. I. animi et B3 20 iuuisset (alt. u in ras. ex ss ? tn. 2) B 22 an <ex) eorum ? perscripto f-bto R) RP uiuerent BH a] e B)

nostrum opus certius sit necesse est, quos deus docuit. illi enim depingebant uerbis et imaginabantur iustitiam quae in conspectu non erat, nec praesentibus exemplis confirmare poterant quae adserebant.

responderi enim posset ab audientibus non posse ita uiui, sicut illi sua disputatione praescriberent, adeo ut nulli adhuc extiterint qui id genus uitae sequerentur.

nos autem non uerbis modo, sed etiam exemplis ex uero petitis uera esse quae a nobis dicuntur ostendimus.

sensit igitur Carneades quae sit natura iustitiae, nisi quod parum alte perspexit stultitiam [non] ... esse: quamquam intellegere mihi uideor qua mente id fecerit. non enim uere existimauit eum stultum esse qui iustus est, sed cum sciret non esse et rationem tamen cur ita uideretur non conprehenderet, uoluit ostendere latere in abdito ueritatem, ut decretum disciplinae suae tueretur, cuius summa sententia est nihil percipi posse.

uideamus ergo utrumne iustitia foedus aliquod habere cum stultitia possit. iustus inquit si aut ecum saucio aut tabulam naufrago non ademerit, ut ipse animam suam liberet, stultus est.

primum omnium nego ullo modo fieri posse ut homini, qui quidem uere iustus [*](EPITOME 16 - 18] c. 52,5. ) [*](AUCTOBES 17] ef. supra c. 16, 10. ) [*](BRHSPVJ 2 quod BV do*uit (l er., c add. m.2) V depingiiebant H 3 non erat bis, alt. expunxit V 4 adserebant llV, auferebant BI, adferebant (aff- BS) IPRSP 5 possit. H sicutj quemadmodum R 6 ads (" er.) V athuc B qu\'iid B7, quid R, quid id (cxp. m. 2) P 7 sequerewtur B"1 modo uerbis SP, sed etiam bis, alt. eras. S 8 uero] uro (i. e. uestro) S 10 quordpalrum ln paruum H a te H, alta S, alt (i. e. alter) P prospexit S; intercidisse dicens uel sim. aut ante esse (fori. uoce non ab interpolatore superseripta expulsum) aut post secutus Schoettium et Thilonem statui maxime propter fecerit 11; an perspi(ciens di iit? stultitia B non eieci Heumannum eam pro non scribentem secuim est B quamquam] quam B 12 uere om. B existimauerit V eum] eum uero B est sed I esset BH 13 et eras. B ratione (- m. 2) S tamen om. B ita in mg. m. 1 uel 2 S uideatur B conprehendere B 14 vujoluit B7 latere om.P 16 posse percipi H ergo** B 17 aliquit B, aliquid H 18 eCllmR, ∗equum (a er., u add. m. 2) B, cum HV, equum S, equum ex euuum P tabula R naufrag*o (i er.) B, naufragiOj 82 19 suam om. R 20 nullo H. )

cur enim nauiget aut quid petat ex aliena terra cui sufficiat sua? cur autem belligeret ac se alienis furoribus misceat in cuius

animo pax cum hominibus perpetua uerseturr scilicet peregrinis mercibus aut humano sanguine delectabitur qui nec lucrum sciat adpetere, cui sufficiat uictus, et non modo ipse caedem facere, sed interesse facientibus ac spectare ducat nefas. sed omitto ista, quoniam fieri potest ut uel inuitus ad haec subeunda cogatur.

adeone ergo iustitiam, 0 Furi uel potius 0 Carneade, cuius est illa omnis oratio, tam inanem, tam superuacuam tamque contemptam deo putas, ut nihil possit nihilque habeat in sese quod ad custodiam sui ualeat?

sed uidelicet qui sacramentum hominis ignorant ideoque ad hanc temporalem uitam referunt omnia, quanta sit uis iustitiae scire non possunt.

nam et cum de uirtute disputant, quamuis intellegant aerumnis ac miseriis esse plenissimam, tamen expetendam esse aiunt sua causa: eius enim praemia, quae sunt aeterna et inmortalia, nullo modo uident. sic rebus omnibus ad hanc praesentem uitam relatis uirtutem plane ad stultitiam redigunt, siquidem tantos huius uitae labores frustra et inaniter suscipit sed haec alio loco plenius, interim de iustitia, ut coepimus: