Divinarum Institutionum

et ideo non est illa uera religio iudicanda, quia nullis iustitiae uirtutisque praeceptis erudit efficitque meliores. ita philosophia quia religionem id est summam pietatem non habet, non est uera sapientia.

nam si diuinitas, quae gubernat hunc mundum, incredibili beneficentia genus hominum sustentat et quasi paterna indulgentia fouet, uult profecto gratiam sibi referri et honorem dari, nec constare homini ratio pietatis potest, si caelestibus beneficiis extiterit ingratus, quod non est utique sapientis.

quoniam igitur ut dixi philosophia et religio deorum diiuncta sunt longeque discreta, siquidem alii sunt professores sapientiae, per quos utique ad deos non aditur, alii religiones antistites, per quos sapere non discitur, apparet nec illam esse ueram sapientiam nec hanc religionem.

idcirco nec philosophia potuit ueritatem conprehendere nec religio deorum rationem sui, qua caret, reddere.

ubi autem sapientia cum religione [*](EPITOME 13—17] c. 36, 3. 18-279, 14] c. 36, 4 s. ) [*](BRHSPVJ 1 exteris edd. coit! c. 2, 5 (alienigenis hominibus); IV 11, 2; Epit. 38, 5; adde \'Cyprian.\'\' III138,10 Hartel; ceteris (uel caet-) G adgredior H 2 sapientia H religio\'ne\' P3 cohereret H 4 priore SPY 6 fragilibus H subternit H quia nihil — ueritatis sed (8) om. S disserit B proiiciatrurl B3 7 cole,n,dos P uitam P 9 restat H et om. H 10 religio uera HS 12 quia] quae H religionem] ueram religiouem B 13 si del. P1 diuiujjtas V 14 incredibili*** (bus er.) R beneficientia (sed alt. i s. I. B2) BHV honiiuu ex humanu R sustinuit BI, part. ras. corr. B3 15 uult] ut H gratia H 17 institerit H ingratus (tus ex tis m. 2) R utique (1 ras. ex u) B sapienti P 18 diiuncta BRl, disiuncta R2HSPV 20 additur P, a*ditur (d er.) V antestites HV 21 ueram esse H essa/I V )

ubi ergo sapientia cum religione coniungitur? ibi scilicet ubi deus colitur unus, ubi uita et actus omnis ad unum caput et ad unam summam refertur, denique idem sunt doctores sapientiae qui et dei sacerdotes.

nec tamen moueat quemquam quia et saepe factum est et fieri potest, ut philosophus aliquis deorum suscipiat sacerdotium: quod cum fit, non tamen coniungitur philosophia cum religione, sed et philosophia inter sacra cessabit, et religio, quando philosophia tractabitur.

illa enim religio muta est, non tantum quia mutorum est, sed quia ritus eius in manu et in digitis est, non in corde aut in lingua, sicut nostra, quae uera est.

idcirco et in sapientia religio et in religione sapientia est. ergo non potest segregari, quia sapere nihil aliut est nisi deum uerum iustis ac piis cultibus honorare.

multorum autem deorum cultum non esse secundum naturam etiam hoc argumento colligi et conprehendi potest: omnem deum qui ab homine colitur necesse est inter sollemnes ritus et precationes patrem nuncupari, non tantum honoris gratia, uerum etiam rationis, quod et antiquior est homine et quod uitam salutem uictum [*](EPITOME § 7. 11. 13-23] cf. c. 2,2. 14-17] c. 36,1 (et quidem — dicendum est). 5. ) [*](BRHSPV] 2 sapere debemus id est scire in spatio relicto add. V2 idest ex idem S*, item 3 3 in om. B colere (alt. e ex i m. 2) V re] et re H actum P 4 quod] qui B scimus R ibi (pr. i ex u) S sapienti\'a\' P3 5 ibi om. B, eras. S an uitae actus ? cf. VI 12, 3; III 19, 9; V 9, 23 6 ad (ante nnam) om. B 7 (ubi) deuique Heumannus 8 et (ante saepe) om. SP 9 ut filosofus in spatio relicto add. V2 deorum om. P suscitat V sacerdotum H] V 10 fit] uiuit S philofia P 11 cessauit S 12 tractatur H est ex et P 13 serdl P3 manu\'s\' (s m. 2) digitis R, manu et digitis H 14 ntfn1 P3 in (ante lingua) om. B nostrae Hartelius 15 rreligio et in1 P3 religio — segregarij religio sapientia est ergo et in religione non potest segregari R 16 potesit 1\' 17 uerum deum R 18 cultus P edd. esset V 19 potest — colitur necesse] potest deum necesse est R co1 praehendi B omnem deum] omne euim H qui] quod H, quia (exp. m. 3) P 21 gratia] causa B uerum etiam om. P, rsed ef P3 22 et quod V homine. (m er.) B uictum\'q.\' B3 )

itaque et Iuppiter a precantibus pater uocatur et Saturnus et Ianus et Liber et ceteri deinceps: quod Lucilius in deorum concilio inridet:

1. ut
2. nemo sit nostrum, quin aut pater optimus diuum
3. aut Neptunus pater, Liber, Saturnus pater, Mars,
4. Ianus, Quirinus pater siet ac dicatur ad unum.