Divinarum Institutionum

haec enim prauitatis est causa, ignoratio sui: quam si quis cognita ueritate discusserit, sciet quo referenda et quemadmodum sibi uita degenda sit. cuius scientiae summam breuiter circumscribo, ut neque religio ulla sine sapientia suscipienda sit nec ulla sine religione probanda sapientia.

Suscepto igitur inlustrandae ueritatis officio non putaui adeo necessarium ab illa quaestione principium sumere, quae uidetur prima esse natura, sitne prouidentia quae rebus omnibus consulat an fortuito vel facta sint omnia uel gerantur.

cuius sententiae auctor est Democritus, confirmator Epicurus. sed et antea Protagoras qui deos in dubium uocauit et postea Diagoras qui exclusit et alii nonnulli qui non putauerunt deos esse quid aliud effecerunt nisi ut nulla esse prouidentia putaretur? quos tamen ceteri philosophi ac maxime Stoici acerrime rettuderunt docentes nec fieri mundum sine diuina ratione potuisse nec constare, nisi summa ratione regeretur.

sed et Marcus Tullius quamuis Academicae disciplinae defensor esset, de prouidentia gubernatrice rerum et multa et saepe disseruit Stoicorum argumenta confirmans et noua ipsa adferens plurima: quod facit cum in omnibus philosophiae suae libris tum maxime in iis qui sunt de natura deorum.

nec difficile sane fuit. [*](EPITOME 9-7, 3] Epit. c. 1,1 sq. ) [*](AUCTORES 9-13 (Epicurus)] cf. ad frg. 368 (p. 247, 23). ) [*](B(a 16)BSMPPVJ 2 uelint quod M 4 prauitas M 5 quo* (d er.) V 7 sapientia post ulla R 8 relegio ne1 (alt. e ex i corr. et ne add. m. 2) P 11 sine ltf, si*ne (t er.) V 12 fortuitu M sunt M \'omnia\' P2 ta generantur (s. I. m. 2) R 13 senteu,tiae V2 14 ante M pytagoras M 15 putarunt PV 16 nulla] illa S a putaretur incipit cod. B 17 tam(ence)teri B tameni M filosofi B, omnino plerumque f pro ph 18 retuderunt (pr. e ex & R nt. 1 et 2) BS, retunderunt 3f, reddiderunt PV dicentes M 19 const(areni)si B ratio(ne) B 20 Marcus] B, M. uel m. cett., praenomina constanter plena in BG, raro in cett. 21 et (ante saepe) om. M 23 filosopiae B tunc P 24 iis edd., his C ⌜d⌝eorum B fu<it) B)

nemo est enim tam rudis, tam feris moribus quin oculos suos in caelum tollens, tametsi nesciat cuius dei prouidentia regatur hoc omne quod cernitur, aliquam tamen esse intellegat ex ipsa rerum magnitudine motu dispositione constantia utilitate pulchritudine temperatione nec posse fieri quin id quod mirabili ratione constat consilio maiore aliquo sit instructum.

et nobis utique facillimum est exsequi hanc partem quamlibet copiose: sed quia multum inter philosophos agitata res est et prouidentiam tollentibus satis responsum uidetur ab hominibus argutis et eloquentibus et de sollertia diuinae prouidentiae per totum hoc opus quod suscepimus sparsim dicere nos necesse est, omittamus in praesenti hanc quaestionem, quae cum ceteris sic cohaeret, ut nihil a nobis uideatur disseri posse, ut non simul de prouidentia disseratur.

Sit ergo nostri operis exordium quaestio illa consequens ac secunda, utrum potestate unius dei mundus regatur anne multorum. nemo, qui quidem sapiat rationemque secum putet, non unum esse intellegat, qui et condiderit omnia et eadem qua condidit uirtute moderetur.

quid enim multis opus est ad mundi regimen sustinendum? nisi forte arbitrabimur, si plures sint, minus habere singulos neruorum atque uirium: [*](EPITOME 3—9] c. 1, 3 s. c. 3] c. 2. 17-19] c. 2, 1. 19-8, 5] c. 2, 3 sq. ) [*](BESMpPVJ 1 (prauasen)tientium B praue S, praue M sentri\'entium PV7 2 adque B, sic fere ubique, raro in cett. codd. disscntientium M 3 tam (ante feris) om. P qui R, qui non M, quia Par (a er.) V 5 supra aliquam add. s. prouidentiam RW 6 mo(tudis)positione B motus PV constantiae M 7 ⌜fieri⌝ B3 quin om. PV 8 constat] constat nisi M consiliu V1, in ras. corr. V3 9 itaque S 10 quaml〈ib〉et B, quamlicet PV mu(ltum) B agita\'ta\' F2 11 〈res〉 B tollenti(bus) B 13 <ho)c B 14 nos om. S amittamus (pr. a ex o) S2 hanc in presenti M qu(es)tionem B 15 disser ri B 16 post dissoratur uerba utrum-regatur ex c. 3, 1, ubi tamen non desunt, S 19 quidem qui B qui postea add. S1, om. MPV quidem (i ex e m. 2) R, qui dm M 20 un(um) B co<ndi)derit B, condidit M 21 quae M 〈uirtute〉mod〈eret〉ur B (multisopusest) B 22 mun(dircgimensustinen)dum B arbitramur P )

quod quidem faciunt ii qui esse multos uolunt, quia necesse est inbecillos esse, siquidem singuli sine auxilio reliquorum tantae molis gubernaculum sustinere non possunt. deus autem, qui est aeterna mens, ex omni utique parte perfectae consummataeque uirtutis est:

quod si uerum est, unus sit necesse est. potestas enim uel uirtus absoluta retinet suam propriam firmitatem. id autem solidum existimandum est, cui nihil decedere, id perfectum, cui nihil possit accedere.

quis dubitet potentissimum esse regem qui totius orbis habeat imperium? neque inmerito. cum illius sint Quae ubique sunt omnia cum ad eum solum omnes undique copiae congerantur.

at si plures partiantur orbem, minus certe opum, minus uiriuni singuli habebunt, cum intra praescriptam portionem se quisque contineat.

eodem modo etiam dii, si plures sint, minus ualebunt, aliis tantundem in se habentibus. uirtutis autem perfecta natura in eo potest esse in quo totum est quam in eo in quo pars exigua de toto est. deus uero si perfectus est, ut esse debet, non potest esse nisi unus, ut in eo sint omnia.

deorum igitur uirtutes ac potestates infirmiores sint necesse est, quia tantum singulis deerit, quantum in ceteris fuerit: ita quanto plures tanto minores erunt.

quid quod summa illa rerum potestas ac diuina uis ne semel quidem diuidi potest? quidquid enim capit diuisionem, et interitum capiat necesse est. si autem interitus procul est a deo, quia incorruptibilis [*](EPITOME 5-10, 13] c. 2, 5—8. 15-19] 2, 8 is — imnimum. ) [*](BRSWPVJ 1 ii edd., hii BR, hi SMPY uolunt multos B 2 inbeecillos B, sic, pariter inbeccillitas fere ubique, iubecilles (imb-, et alt. e ex o ? S) SMPV 7 solidum (exp. m. rec.) P 9 orbis (0 ex u) B 10 sunt] sint Rac, corr. R1 11 ad B, sic saepissime 12 patiantur P1, corr. m. ree. 13 habebant P™ pres〈cri〉ptam〈portion〉em B co(utiueate)odem B 14 (etiamdiisiplure)s B sunt S 15 aut (~ m. 2) S 16 quam] no in ras. ex quit S2 in eo] in co (exp. m. 2) R, in eo non M qua. M 17 rsi\' S2 si perfectus est] si perfectus est quia perfectus est M 18 u(on) B, an* PV, in utroque u ? er. (eo) B 19 sint necesse est] sint p omnia necesse est (p add. m. 2) R 20 tantum om. M 21 quid] qui M, quod P quod] quo V 22 uis] ius M 23 quicquid (c ras. ex d) R, sic saepe, quicquid SMPV et sic plerumque hi codd., quidquid ubique fere B, ubique G 23 interitum capiat necesse est quae euan. s. I. repet. B3)

deus ergo unus est, si nihil esse aliut potest quod : tantundem capiat potestatis: et ii tamen qui multos esse arbitrantur officia inter se dicunt esse partitos. de quibus omnibus suo loco disputabimus.

illud interim quod ad praesentem locum pertinet teneo: si partiti sunt inter se officia, eodem reuoluitur res, ut ex iis quilibet sufficere omnibus nequeat. perfectus igitur non erit qui cessantibus ceteris non potest omnia gubernare. ita fit ut ad regendum mundum unius perfecta uirtute opus sit quam inbecillitate multorum.

qui autem putat hanc tantam magnitudinem non posse ab uno regi, fallitur neque quanta sit uis ac potestas diuinae maiestatis intellegit, si existimat singularem deum qui facere mundum potuit, eundem regere non posse quem fecit.

at si concipiat animo quanta sit diuini huius operis inmensitas (eamque) cum antea nihil esset, tamen uirtute atque consilio dei ex nihilo esse conflatam, quod opus nisi ab uno inchoari perficique non potuit, iam intelleget multo facilius esse ab uno regi quod est ab uno constitutum.