Divinarum Institutionum

Magno et excellenti ingenio uiri cum se doctrinae penitus edidissent quicquid laboris poterat impendi contemptis omnibus et priuatis et publicis actionibus ad inquirendae ueritatis studium contulerunt, existimantes multo esse praeclarius humanarum diuinarumque rerum inuestigare ac scire rationem quam struendis opibus aut cumulandis honoribus inhaerere: [*](RSMPPV] 1 INCIPIT LIBER FIRMIANI • INSTITVTIONY DI- VINARV R et in mg. dext. CELII FIRMIANI DE RELIGIONE ET KEB; DIVINIS AD CONSTANTINV IMP - al. man. ut uid.; FIRMIANI LACTANTII DE FALSA RELIGIONE DEORV LI IN- S; INCIPIT. LIB. LACTANTII . CONTRA GENTES- M et in mg. sup. tL. Caecilii, rFirmiani1 Lactantii liber primus contra gentes man. recentiss.; LIBER FIR- MIANI LACTANTII DE FALSA RELIGIONE P; INCIP : LIB : FIR- MlNi: LACTANTII : DE FALSA : RELIGIONE V L. CAELI FIRMIANI LACTANTI] subscriptiones libr. I. II. III. IV. VII. in B; cf. Hieronym. de uir. inlustr. 80: Firmianus qui et Lactantius; de nominibus Lactantii cf. etiam Prolegomena 2 DIVINARVM INSTITVTIONVMJ diuinas institutiones infra § 12; diuinarum institutionum Epit. prooem. 1, de ira 2, 4; institutionum diuinarum inscriptio lib. I et subscriptiones libr. I. III. IV. V in R, subscriptio lib. V II in P; Hieronym. ibid.: habemus eius ... institutionum diuinarum aduersus gentes libros VII 5 excellente R sese M 6 dedissent SMV 7 ad om. M 8 studio M aestimautes (est- S) SM 10 instmendis V aut cumulandis] accumalandis (pr. c in ras. ex u ? m. 1?) S ) [*](ivnn. Lact. 1. ) [*]( 1 )

quibus rebus, quoniam fragiles terrenaeque sunt et ad solius corporis pertinent cultum, nemo melior, nemo iustior effici potest.

erant illi quidem ueritatis cognitione dignissimi, quoniam scire tanto opere cupiuerunt atque ita, ut eam rebus

omnibus anteponerent — nam et abiecisse quosdam res familiares suas et renuntiasse uniuersis uoluptatibus constat, ut solam nudamque uirtutem nudi expeditique sequerentur, (et) tantum apud eos uirtutis nomen et auctoritas ualuit, ut in

ipsa esse summi boni praemium iudicarent —, sed neque adepti sunt id quod uolebant et operam simul atque industriam perdiderunt, quia ueritas id est arcanum summi dei, qui fecit omnia, ingenio ac propriis sensibus non potest conprehendi: alioquin nihil inter deum hominemque distaret, si consilia et dispositiones illius maiestatis aeternae cogitatio adsequeretur humana.

quod quia fieri non potuit ut homini per se ipsum ratio diuina notesceret, non est passus hominem deus lumen sapientiae requirentem diutius errare ac sine ullo laboris effectu uagari per tenebras inextricabiles: aperuit oculos eius aliquando et notionem ueritatis munus suum fecit, ut et humanam sapientiam nullam esse monstraret et erranti ac uago uiam consequendae inmortalitatis ostenderet.

uerum quoniam pauci utuntur hoc caelesti beneficio ac munere, quod obuoluta in obscuro ueritas latet eaque uel contemptui doctis est, quia idoneis adsertoribus eget, uel odio indoctis ob insitam sibi austeritatem, quam natura hominum procliuis in uitia pati non potest — nam quia uirtutibus amaritudo permixta est, uitia uero uoluptate condita sunt, illa offensi, hac deleniti feruntur in praeceps et bonorum specie falsi mala pro bonis amplectuntur —, succurrendum esse his erroribus credidi, ut [*](RSMpPV] 2 corpori & P1, in ras. corr. P2 cultum pertinent SM 3 quidem illi PV agnitione M quoniam] quam SM edd. 4 tantopere SPV cupiuere S ita ut om. M 5 suas familiares S familiaris P1 (corr. P2) V 7 et tantum scr., tantum C, tantumque edd. 8 supra uirtutis add. 1x ueritatis M auctoritatis P *u*t ex luit P 9 praedicarent PV 11 summum (mum in mg. add. P2) PF 14 cognitio SM 17 ullo (0 in ras. ex is ? m. 2) V 19 nationem R1, noticionem M 23 ea quae P contemptu PV 24 assertionibus S 25 auctoritatem M 26 permista S 27 deliniti RMP 28 et om. M falsa MP mali P)

quae professio multo melior utilior gloriosior putanda est quam illa oratoria, in qua diu uersati non ad uirtutem, sed plane ad argutam malitiam iuuenes erudiebamus, multoque nunc rectius de praeceptis caelestibus disseremus, quibus ad cultum uerae maiestatis mentes hominum instituere possimus,

nec tam de rebus humanis bene meretur qui scientiam bene dicendi adfert quam qui pie atque innocenter docet uiuere. idcirco apud Graecos maiore in gloria philosophi quam oratores fuerunt. illi enim recte uiuendi doctores sunt existimati, quod est longe praestabilius, quoniam bene dicere ad paucos pertinet, bene autem uiuere ad omnes.

multum tamen nobis exercitatio illa fictarum litium contulit, ut nunc maiore copia et facultate dicendi causam ueritatis peroremus. quae licet possit sine eloquentia defendi, ut est a multis saepe defensa, tamen claritate ac nitore sermonis inlustranda et quodammodo adserenda est, ut potentius in animos influat et ui sua instructa et luce orationis ornata. de religione itaque nobis rebusque diuinis instituitur disputatio.

nam si quidam maximi oratores professionis suae quasi ueterani decursis operibus actionum suarum postremo se philosophiae tradiderunt eamque sibi requiem laborum iustissimam putauerunt, si animos suos in earum rerum quae inueniri non poterant inquisitione torquerent, ut non tam otium sibi quam negotium quaesisse uideantur et quidem multo molestius quam in quo fuerant ante uersati, quanto iustius ego me ad illam piam ueram diuinam [*](RSMPPVJ 1 derigantur Rl 2 relegionem (alt. e ex i) P2, sic saepe gloriosiorque (que add. m. 2) R in gloriosior desinit fol. 1 v codicis S recentiore manu script., in folio 2 r incipit antiqua manus uerbis inde ab esse bis erroribus (2, 29) repetitis multo quae (exp. m. 2) P ⌜nunc⌝ P2 C 6 instruere P 7 tamen ParV humanis om. S 8 dicendo M 10 dociores (s. I. m. 2) sic R 13 nobilis P uictarum S, fictura M uti S 14 maiore (e ras. ex se) P, maiorae (exp. m. 2) V 15 posset R 17 adserenda \'fortasse\' Petrus Francius, sed cf. § 20; VI 1, 1; disserenda C ui] in M 18 sua—luce] sua et instructa (cta in ras. R) religione et luce RSM 19 si] et M 23 inquisirtilone P2V2 torquerent] torserunt. querent M 24 quaesisse uideantur quam negotium P 25 et quidem] equidem R 26 Seram illam piam diuinam (corr. m. 2) P uera* (q er.) M diuinamque RM ) [*]( 1. )

et si quidam prudentes et arbitri aequitatis institutiones ciuilis iuris conpositas ediderunt, quibus ciuium dissidentium lites contentionesque sopirent, quanto melius nos et rectius diuinas institutiones litteris persequemur, in quibus non de stillicidiis aut aquis arcendis aut de manu conserenda, sed de spe, de uita, de salute, de inmortalitate, de deo loquemur, ut superstitiones mortiferas erroresque turpissimos sopiamus?

Omissis ergo terrenae huiusce philosophiae auctoribus nihil certi adferentibus adgrediamur uiam rectam. quos equidem si putarem satis idoneos ad bene uiuendum duces esse, et ipse sequerer et alios ut sequerentur hortarer:

sed cum inter se magna concertatione dissideant secumque ipsi plerumque discordent, apparet eorum iter nequaquam esse directum, siquidem sibi quisque ut est libitum proprias uias inpresserunt [*](RSMPPV(g)] 3 rsii P1 arbitria M 4 instirtuJtiones F5 7 stιΦlieidiis R2 8 conseruanda PV de spe om. PV 9 supcrstiones R 10 post sopiamus in RSg locus hic (13) Quod opus nunc nominis tui auspicio inchoamus, Constantine imperator maxime, qui primus Romanorum principum repudiatis erroribus maiestatem dei singularis ac ueri et cognouisti et honorasti. nam cum dies ille felicissimus orbi terrarum inluxisset, quo te deus summus ad beatum imperii columen (culmen g) euexit, salutarem uniuersis et optabilem (optabile*, ~ m. 2, S) principatum praeclaro initio auspicatus es, cum euersam sublatamque iustitiam redunens taeterrimum aliorum facinus expiasti. (14) pro quo facto dabit tibi deus felicitatem uirtutem diuturnitatem, ut eadem iustitia, qua iuuenis exorsus es, gubernaculum rei publicae etiam senex teneas (tenews g2) tuisque liberis ut ipse a patre accepisti tutelam Romani nominis tradas. (15) nant malis qui adhuc aduersus iustos in (et Sg) aliis terrarum partibus saeuiunt quanto serius tanto uehementius idem omnipotens mercedem sceleris exsoluet, quia ut est erga (ex erra JP) pios indulgentissimus (g ex c R2) pater, sic aduersus impios seuerissimus (seuerissimos RI, s. 1. corr. R2, reuerentissimus Sg) iudex. (16) cuius religionem cultumque diuinum cupiens defendere quem potius appellem, quem adloquar nisi eum, per quem rebus humanis iustitia et sapieutia restituta est? cf. Prolegomena 11 omisse M 12 deferentibus R, adserentibus M 13 et ipse om. R 16 decretum PV 17 quique M uias] uitiis R inpresserunt] ingressi sunt Volkmannus, epist. gratulat. p. 5 )

nobis antem qui sacramentum uerae religionis accepimus cum sit ueritas reuelata diuinitus, cum doctorem sapientiae ducemque uirtutis deum sequamur, uniuersos sine ullo discrimine uel sexus uel aetatis ad caeleste pabulum conuocamus:

nullus enim suauior animo cibus est quam cognitio ueritatis. cui adsereudae atque inlustrandae septem uolumina destinavimus, quamuis ea res infiniti sit paene operis et inmensi, ut si quis haec dilatare atque exsequi plenissime uelit, tanta illi rerum copia exuberet, ut nec libri modum nec finem reperiat oratio.

sed nos idcirco breviter omnia colligemus, quod ea quae adlaturi sumus tam clara sunt et lucida, ut magis mirum esse uideatur tam obscuram uideri hominibus ueritatem et iis praecipue qui sapientes uulgo putantur, uel quod tantummodo instituendi nobis homines erunt hoc est ab errore quo sunt implicati ad rectiorem uiam reuocandi.

quod si fuerimus ut spero adsecuti, mittemus eos ad ipsum doctrinae uberrimum ac plenissimum fontem, cuius haustu atque potu conceptam uisceribus sitim sedent ardoremque restinguant, eruntque illis omnia facilia prona manifesta, modo ne pigeat ad percipiendam sapientiae disciplinam legendi uel audiendi patientiam commodare.

multi enim superstitionibus uanis pertinaciter inhaerentes obdurant contra manifestam ueritatem, non tam de suis religionibus quas praue adserunt bene meriti quam de se male. qui cum habeant iter rectum, deuios secuntur anfractus, planum deserunt, ut per praecipitium labantur, lucem relinquunt, ut [*](RSMPPVJ 2 uerae om. PV 3 relata M 4 uirtutis] ueritatis 11M, sed s. I. I uirtutis add. M1; ueritatis tuetur Buenemannus, sed cf. §17 idoneos ad bene uiuendum duces — sequerer 6 cogitatio V, in ras. corr. V1 7 inlustra⌜nd⌝ae (ndae add. m. 2) R scptem spatio relicto om. R 8 bene S 9 plenisse P1 corr. Pz 10 repperiat RMPar (pr. p er.), reperiat SV, similis plerumque in eis formis uarietas, constanter fere PP in B 11 collegimus P, collegemus (corr. m. 2) V 13 et] ut M his SMPV praecipuạe (exp. m. 1?) P, praecipuae Vac 17 mittemus om. S 18 ceptam S 19 restingt S 21 commendare PL (commodare in mg. m. rec.) V 22 ⌜uanis⌝ P2 23 obdurantur R1 (supra antur linea a R2) M, obdurant se edd. 24 praue adserunt] praeferunt PV 25 sequautur M 26 praecipitia lauantur R1, praecipiti* uolantur R2 precipiuin M post labantur 6 fere litt. eras., P )

his consulendum est, ne contra se pugnent uelintque se tandem ab inueteratis erroribus liberari: quod utique facient, si quare sint nati aliquando peruiderint.