De Opificio Dei

summa ergo prudentia est pedetemptim procedere, quoniam utrubique saltus insidet et offensacula pedibus latenter opponit.

itaque res tuas prosperas in quibus nunc agis suadeo ut pro tua uirtute aut contemnas, si potes, aut non magno opere mireris. memento et ueri parentis tui et in qua ciuitate nomen dederis et cuius ordinis fueris: intellegis profecto quid loquar.

nec enim te superbiae arguo, cuius in te ne suspicio quidem ulla est, sed ea quae dico, ad mentem referenda sunt, non ad corpus: cuius omnis ratio ideo conparata est, ut animo tamquam domino seruiat et regatur nutu eius.

uas est enim [*](AVCTOBES 3] Verg. Aen. m 486). [*](BPYj 1 consuetudo et] consuetudine Heusingerus, Emendat. p. 146 2 post tuum 8. I. sensim in add. B3; inrepat] B3 codd. rec., coni. etiam i Heumannus, repat BtpV te (e lin. del. et i add. m. 3, sic!) B 3 pr. iternmque] codd. Vergil., iterum BP (sequitur rasura 8-10 litter.) V Dke rnen P1 4 terrae (sic corr. m. 1) P aut] BP, ac V 5 fallLaJcia ex fallaa? P 8 is haec om. P 9 habent P mentes B«, corr. m. 1 uel 2 . 10 homines Bx, corr. m. 1 uel 2 11 prudentia] V, prouidentia B, pujdentia P peditemptim P, peditimltim sic Vac, pedetem: U ptim corr. m. 1, p add. m. 1 uel 2 ♦♦utribique (ut er., u 8. J. m. 1) B, utubique pI, utrr\'obique (o part. ras. ex u) P2, utrobique V 12 incidit V 13 post res 1 (t?) uel 2 litt. er., P proprias P ages B 14 non (alt. n ras. ex m) V magnopere V 15 in quam ciuitatem B 16 fuerit P profecto (p in 2 ued 3 ditt. er. m. 1 F) P 17 suspfciao P 18 ea om. P referenda* (m er.) V 19 ideo] ita coni. Heumannus et cum Gothano scr. Buenemannus 20 negatur P1 )

quod officium hac de causa maxime suscipiendum puto, quod Marcus Tullius uir ingenii singularis in quarto De re publica libro, cum id facere temptasset, materiam late patentem angustis finibus terminauit leuiter summa quaeque decerpens.

ac ne ulla esset excusatio cur eum locum non fuerit exsecutus, ipse testatus est nec uoluntatem sibi defuisse nec curam. in libro enim De legibus primo cum hoc idem summatim stringeret, sic ait: hunc locum satis, ut mihi uidetur, in iis libris quos legistis expressit Scipio. postea tamen in libro De natura deorum secundo hoc idem latius exsequi conatus est.

sed quoniam ne ibi quidem satis expressit, adgrediar hoc munus et sumam mihi audaciter explicandum quod homo-disertissimus paene omisit intactum. [*](AVCTORES 1] ex eodem remotiore aliquo auctore quo Lactantius, NemesiuB p. 37 Matth.Πλάτων—διώxωμεν (τήν ψυτούζ είναι); de locis Nemesii cf. editoris disputationem Ueber die Quellen von Lactane\' Schrift De opificio dei, Stud. Vindobon. XIII (1891) p. 276 ss.; cf. etiam Cic. de re p. VI 24, 26. § 12 s.] Cic. de re p. IV 1, 1. 15] Cic. de legg. I 9, 27. 17 s.] cf. Cic. de nat. deor. II 47 ss. ) [*](BPVj 2 fictus B loquuntur PV 4 perfectissimamque (tert. e in er. am ?) V 5 temptauo BAe, coiT. m. 1 uel 2 9 Marcus] BP, IbJil (1 uel 2 litt. er.) V 10 it B post temptasset add. hd. et in marg. inf. haec nihil prorsus effecit nam. hs. B3 (de hd. et hs. cf. part. I Proleg. p. XXVI adn. 1) 11 terminauit fuit in er. ret?) P Jeuiter sumjmam quamque V 12 cur om. P, cur ex cQ F,? 13 fuerit] BV, ee P 14 Tioc1 V 15 *stringeret (i er.) B, stringeLraJ V 16 iis] deteriores codd. Cic., edd., his BPV, optimi codd. Cic. expressi P 17 in libro otn. B 18 nec V 19 audacter codd. rec., edd. )

forsitan reprehendas quod in rebus obscuris coner aliquid disputare, cum uideas tanta temeritate homines extitisse, qui uulgo philosophi nominantur, ut ea quae abstrusa prorsus atque abdita deus esse uoluit, scrutarentur ac naturam rerum caelestium terrenarumque conquirerent, quae a nobis longe remotae neque oculis contrectari neque tangi manu neque percipi sensibus possunt: et tamen de illarum omnium ratione sic disputant, ut ea quae adferunt probata et cognita uideri uelint.

quid est tandem cur nobis inuidiosum quisquam putet, si rationem corporis nostri dispicere et contemplari uelimus? quae plane obscura non est, quia ex ipsis membrorum officiis et usibus partium singularum quanta ui prouidentiae quidque factum sit, intellegere nobis licet.

Dedit enim homini artifex ille noster ac parens deus sensum atque rationem, ut ex eo appareret nos ab eo esse generatos, quia ipse intellegentia, ipse sensus ac ratio est.

ceteris animantibus quoniam rationalem istam uim non attribuit, quemadmodum tamen uita earum tutior esset, ante prouidit. omnes enim suis ex se pellibus terit, quo facilius possent uim pruinarum ac frigorum sustinere.

Singulis autem generibus ad propulsandos impetus externos sua propria munimenta constituit, ut aut naturalibus telis repugnent fortioribus aut quae sunt inbecilliora, subtrahant ae periculis pernicitate fugiendi aut quae simul et uiribus et celeritate [*](AVCTORES § 3] cf. Minuc. Fel. c. 17, 10. ) [*](BPVj 1 repr«ehendor P 2 hominis Bt, corr. B* 4 scrutarent B 5 terrenarum P 6 remota P contueri B manu tangi B 7 sensu B 9 ue.lint (l er.) V, pariter 11 quis P1 10 rsi1 P2 rationes (es ex is?) P despicere P, inspicere V ref B 13 quidqute (a er.) Bt quicquid P factum sit intellegere refecit V3 16 qui P 17 uiam V 18 uita. (m er.) P eorum pao ante (d er.) V 19 rsuis P11 ex se pellibus] P, ex ip!se (sic m. 1, ex ipso I se m. 2) pilis B, ex se pilis V edd., sed cf. c. 7, 2; ad ex se cf. p. 9, 1 20 possint V frigora codd. rec., edd. 21 propu]sanldosJ impetus (u ras. ex a) V sUa.a.J Pif propropria P 22 Lautj V 23 rpericulis1 B3 24 simul6ftt (eoep. m. 1 uel 2) B, simul Letj B3 )

itaque alia eorum uel plumis leuibus in sublime suspensa sunt uel suffulta ungulis uel instructa cornibus, quibusdam in ore arma sunt dentes aut in pedibus adunci ungues: nulli munimentum ad tutelam sui -deest.

si qua uero in praedam maioribus cedunt, ne tamen stirps eorum funditus interiret, aut in ea sunt religata regione, ubi maiora esse non possunt, aut acceperunt uberem generandi fecunditatem, ut et bestiis quae sanguine aluntur, uictus suppeteret ex illis et inlatam tamen cladem ad conseruationem generis multitudo ipsa superaret.

hominem autem ratione concessa et uirtute sentiendi atque eloquendi data eorum quae ceteris animalibus attributa sunt, fecit expertem, quia sapientia reddere poterat quae illi naturae condicio denegasset: statuit enim nudum et inermem, quia et ingenio poterat armari et ratione uestiri.

ea uero ipsa quae mutis data et homini denegata sunt, quam mirabiliter in homine ad pulchritudinem faciant, exprimi non potest. nam si homini ferinos dentes aut cornua aut ungues aut ungulas aut caudam aut uarii coloris pilos addidisset, quis non sentiat quam turpe animal esset futurum, sicut et muta, si nuda et inermia fingerentur?

quibus si detrahas uel naturalem sui corporis [*](BPVj 1 indigeant V latibolis B sl" a "epiant B 2 laeuibus B 3 ungulis (g ex c) V inore (m er.) V arme... (iå er.) B 4 ungu*es (o ? er.) B nullique codd. rec., edd. 5 tutellam B 6 stirp*s (i er.) B tamensltir seorum pI, tamen»l stiraseorum P2 in ea sunt religata] BPV; religionis BaG, li exp. m. 1 uel 2, re..giones (Bed s linea del.) B*, relegiones (alt. e ex i m. 2, sic) P, regione... (s ? er.) V; in eam sunt relegata regionem Erasmus, in ea sunt relegata regione priores et multi poster. 7 "non"1 B3 9 post uictus 3 fere litt. er., P suppeterent P, suppeLtjeret V 12 eloquendi-quae om. P 14 conditio (t ex c, sic saepe) F2 enim] P, eum B, om. Vj malim denegasset, <et> statuit nudum cum Heumanno 16 dLenegata s.Junt P in homine] BP, homini V 17 pulchritudiner m\' B3, pulcritudinem V, sic saepe hovainillll ex hominum P 18 fierinos (i exp. m. 1?) P 0 ungues (alt. u ex o m. 1, o s. I. m. 1 uel 2, sic) B 19 colores P1 20 et om, codd. rec., edd. nuda (n ras. ex m) V in.ermia (h er.) V 21 detraTiaas V, saepe h om. add. m. 1 uel 2 )

hominem uero quoniam aeternum animal atque inmortale fingebat, non forinsecus ut cetera, sed interius armauit nec munimentum eius in corpore, sed in animo posuit, quoniam superuacuum fuit, cum illi quod erat maximum tribuisset, corporalibus eum tegere munimentis, cum praesertim pulchritudinem humani corporis inpedirent.

unde ego philosophorum qui Epicurum secuntur amentiam soleo mirari, qui naturae opera reprehendunt, ut ostendant nulla prouidentia instructum esse ac regi mundum, sed originem rerum insecabilibus ac solidis corporibus adsignant, quorum fortuitis concursionibus uniuersa nascantur et nata sint.

praetereo quae ad ipsum mundum pertinentia uitio dant, in quo ridicule insaniunt: id sumo, quod ad rem de qua nunc agimus pertinet. [*](AVCTORES 2 s. utilitatem ... speciem ... consentit utilitas cum decore] haec bipertita ratio frequentissima est in hoc libro; cf. Inst. 11 10, 13: Hermes... illud explanare temptauit, quam subtili ratione singula quaeque in corpore hominis membra formauerit (sc. deus). cum eorum nihil sit quod non tantundem ad usus necessitatem quantum ad pulchritudinem ualeat; cf. \'Ueber die Quellen\' p. 270 ss. § 10 — c. 4, 15] Epicurea ed. Usener frg. 372 (p. 250). ) [*](BPVJ 2 ut] BP, ..ą.ut (ut er., a exp. m. 1) V 4 humilitas Bl, corr. B1 quoniamJ quem edd. 5 atque (t in ras. ex d m. 1 uel 2) V, sie saepe 7 illi cum B, ut cum illi P 8 tegeret BP 9 corporis inpedirent humani B impediret V ergo (r del. m. 2 uel rec.) P | filosoforum (om. qui Epicurum) V1, ante initium uersus eos qui add. VK filosoforum in philosophorum corr. V3, supra hanc uocem magna raswra 10 rqup P1 sequuntur P, sequru\'ntur V 11 operam B O prseuidentia (o m. 2) V 13 assignant (pr. s in er. d m. 1Y) V, sic etiam al. 14 praeterea P 15 uitia B ridiculi B1, forr. B:\'. 16 sGmo P, su.mo (m er.) V )