De Ira Dei

propterea nullum est animal, ut ait Cicero, praeter hominem quod habeat notitiam aliquam dei. solus enim sapientia instructus est, ut religionem solus intellegat, et haec est hominis atque mutorum uel praecipua uel sola distantia.

nam cetera quae uidentur esse homini propria, etsi non sunt talia in mutis, tamen similia uideri possunt. proprius est homini sermo, est tamen et in illis quaedam similitudo sermonis. nam et dinoscunt inuicem se uocibus et cum irascuntur, edunt sonum iurgio similem et cum se ex interuallo uident, gratulandi officium uoce declarant.

nobis quidem uoces eorum uidentur inconditae sicut et illis fortasse nostrae, sed ipsis quia se intellegunt, [*](AVCTORES 12-14] Cic. de legg. I 8, 24. § 6 ss.] cf. Senec. de ira I 3, 6-8. ) [*](BPJ 1 uejlint P 2 runiuersa quae\' B3 3 pr. quirs\' B7 ta»imprudens (ã et i part. m. 2) P 4 homine (e ex i m. 1 uel 2) in diuini B 6 festa, om. cum deo mani-, P 7 nos om. P 8 aequalis Bl (corr. B2) P illorum B; an retinendum est et pecudibus eiciendum ? cf. muta § 2. 6. 7. 12. 14 naturA B 9 intuegtur (n exp. m. 1) P; intuentur codd. rec. et edd. 16 qua P uidCntur B2 18 alt. est om. P 19 quaVdam B2 19 dinoscuntur (sic), om. inuicem se uocibus et cum irascuntur. P 20 se (s in er. d ? m. 2) B; cf. Inst. III 10, 2. VI20, 2 sojjinum (m up. m. 2) P similS (\' m. 2) B 22 incondite ut uid. Bl. inco gn it a\'e B2 23 et om. B fortasse (f add. m. 2) P ante ipsis s. l. add. et Bz quia] Heumannus, qui BP, quae Isaeus )

risus quoque est homini proprius et tamen uidemus in aliis animalibus quaedam signa laetitiae, cum ad lusum gestiunt, aures demulcent, rictum contrahunt, frontem serenant, oculos in lasciuiam resoluunt.

quid tam homini proprium quam ratio et prouidentia futuri? atquin sunt animalia quae latibulis suis diuersos et plures exitus pandant, ut si quod periculum inciderit, fuga pateat obsessis: quod non facerent, nisi inesset illis intellegentia et cogitatio.

alia prouident in futurum, ut

1. ingentem formicae farris aceruum
2. cum populant hiemis memores tectoque reponunt,

1. quae patriam solae et certos nouere penates
2. uenturaeque hiemis memores aestate laborem
3. experiuntur et in medium quaesita reponunt
.

longum est si exsequi uelim quae a singulis generibus animalium fieri soleant humanae sollertiae simillima. quod si horum omnium quae adscribi homini solent, in mutis quoque deprehenditur similitudo, apparet solam esse religionem cuius in mutis nec uestigium aliquod nec ulla suspicio inueniri potest.

religionis est propria iustitia, quae nullum aliud [*](AVCTORES 11 s.] Verg. Aen. IV 402 s. 14—16] Verg. Georg. IV 155-157. ) [*](BP] 1 denique] P, derquae B uoces notis scripsi (cf. Inst. III 10. 2 suas noces propriis inter se notis discernunt atque dinoscunt). uocis notas edd.; noces notas (no s. I. R3, sed n in 2 litt. er. et o ex u uel e) BP 5 rictum (i m. 2, ct in 2 litt. er. m. 3) B 7 animaliaq. Bl, corr. B1 diuersis Bl, corr. B3 8 eJ.J B2 pluris Bl, corr. B1 11 acerbum Bl, corr. B2 12 cum populant (um in er. on ? B2) BP cum codd. Vergilii, quod propter editores monendum est paene omnes comportant scribentes hiemes P1 14 quae] et Vergil. soUae (e er.) B, solae (a exp. m. 2, sic) P 17 exse*qui (x in ras. tn. 3, ante q er. t ?) B ueljlim (i minus cert.) m. 1, uelimjea. add. im m. 3, ea in ras. m. 2, B 18 soleat BlPl, s. 1. corr. B3P2 19 rnu.tis (l er.) B 21 mutis B 22 quji, B2 )

cum uero a ceteris animalibus hoc paene solo differamus, quod soli omnium diuinam uim potestatemque sentimus, in illis autem nullus sit intellectus dei, certe illud fieri non potest ut in hoc uel muta plus sapiant uel humana natura desipiat, cum homini ob sapientiam et cuncta quae spirant et omnis rerum natura subiecta sit.

quare si ratio, si uis hominis hoc praecellit et superat ceteras animantes, quod solus notitiam dei capit, apparet religionem nullo modo posse dissolui.